डॉ. मनोज भाटवडेकर

एम्.डी.(सायकीॲट्री),
डी.पी.एम्., एम्.ए.पी.ए. (यू.एस्.ए.)

• व्यवसायाने मानसोपचारतज्ज्ञ.
• मनोविकार शास्त्रासंबंधी विविध विषयांवर विपुल लेखन.
• बॉम्बे सायकीॲट्रीस्ट सोसायटीचे विद्यमान अध्यक्ष.
• ‘आपले मूल आणि आपण’, ‘आपलं मूल यात नाही ना?’ या पुस्तकांचे लेखक.

मूल हा संपूर्ण समाजाचा केंद्रबिंदू. पालकत्व कसं सांभाळावं, याचं शिक्षण पूर्वी नव्हतं. पूर्वी सर्व छान होतं आणि आता सर्व वाईट आहे, हा सूर धोकादायक आहे. पूर्वी संयुक्त कुटुंब पद्धती होती. आता आपण विभक्त कुटुंब पद्धतीकडे वाटचाल करतोय. संयुक्त कुटुंब पद्धतीचे बाकीचे दोष काहीही असोत. पण त्यात धक्के पचवले जायचे. मुलांची काळजी तर संयुक्त कुटुंब पद्धतीत चांगली घेतली जायची. ‘काळजी करणं’ आणि ‘काळजी घेणं,’ या दोन वेगवेगळ्या प्रक्रिया आहेत. काळजी घेतली नाही तर ती करावी लागते. हल्ली लोकसंख्या झपाट्याने वाढतेय. त्यामुळे जीवघेणी स्पर्धा वाढतेय. तिला तोंड देता देता आपण दमून जातोय. सुशिक्षित कुटुंबात एक किंवा दोन मुलं. त्यामुळे या स्पर्धेत माझ्या मुलाने टिकावं ही पालकांची अपेक्षा वाढलीय. त्यामुळे पालक आणि मुलगा यांचं नातं म्हणजे घोडा आणि घोडेस्वार यांच्या नात्यासारखं झालंय. साधासुधा घोडा नाही, शर्यतीतला घोडा. त्याने चाबूक खायचा. कारण जिंकण्याची ईर्ष्या घोडेस्वाराकडे आहे, घोड्याकडे नाही.

हल्लीची स्त्री नोकरी करते. आपण मुलाला वेळ देऊ शकत नाही, ही अपराधीपणाची भावना तिच्या मनात आहे. मग ती पैसा कमावते. भरपाई करण्यासाठी ती मुलासाठी वस्तू आणते. त्यामुळे मुलंही सहवासाला पर्याय म्हणून या वस्तूंकडे पाहतात. त्यांच्या मागण्या वाढल्यात. त्याला खतपाणी घालणारी माध्यम आपल्या घरात आहेत. शिक्षणक्षेत्र तुम्ही पाहिलंत तर त्यातही भ्रष्टाचार चाललाय. त्यात आपलं मूल कसं टिकेल? एका बाजूला आपण नीतिमत्तेचे धडे शिकवतो. पण बाहेर चित्र वेगळ असतं.अशा वेळी मूल काय करेल, याची धास्ती आपल्याला असते. अर्थात आपण पुढे काय करणार,आपलं उद्दिष्ट काय: याची काळजी मुलांना नसते. बदलत्या सामाजिक परिस्थितीमुळे पालकत्वाकडे डोळसपणे पाहायची गरज आहे. परिस्थिती झपाट्याने बदलत चाललीय. पालक म्हणून आपण एक निराश सूर घेतो की ‘काय करणार? प्रवाहाबरोबर चालायचं.’ एका शिक्षणतज्ज्ञाने लिहि गोष्ट मला आठवते. ती मजेशीर आहे.

“काही प्राण्यांनी शाळा काढायची ठरवली. त्यात प्राणीच शिक्षक आणि विद्यार्थी. धावणं,पोहणं, उडणं, चढणं हे विषय ठेवले. मिश्र शाळा होती या सर्व विषय सक्तीचे होते. त्यातलं बदक होतं. त्याला उत्तम पोहता यायचं पण त्याला सांगितलं गेलं, पोहणं काय कुणीही करेल. तुला धावता आलं पाहिजे. बदकाला काही धावायला जमेना. तो बिचारा धावायचा प्रयत्न करायचा आणि धावून धावून त्याचे बोटातले पडदेच फाटले. त्यामुळे त्याला जे पोहता येत होतं, ते पोहताही येईनासं झालं. ससा होता. तो चांगला धावायचा. त्याला सांगितलं तुला झाडावर चढता आलं पाहिजे. तो चढायला गेला, शेवटी खाली पडून त्याचा पाय मोडला. त्याला धावता येईनासं झालं. असं प्रत्येक प्राण्याच्या बाबतीत झालं. शेवटी काही बंडखोर कुत्रे होते. ते म्हणाले हे असं नाही चालणार. ही कसली शाळा? ज्याला जे येतं ते शिकू द्या. त्यांनी बोर्डाला सांगितलं, नखांनी माती उकरण्याचा विषय ठेवा. तो विषय बोर्डाने फेटाळला. शेवटी ते कुत्रे शाळेबाहेर पडले आणि त्यांनी स्वत:ची शाळा काढली.” आता या गोष्टीचं तात्पर्य मी सांगायला हव का?

आपल्या मुलांचंही असंच असतं. कुणाचं गणित चांगलं असतं, कुणाची भाषा. पण आपण त्यांच्यावर इतर विषयांची सक्ती करतो. आणि त्या सक्तीचे बळी विद्यार्थी पडतात. मी लहान मुलांच्या बऱ्याच समस्या पाहतो. त्यांच्या वर्तनाच्या समस्या असतात. पण जोपर्यंत त्यांच्या वर्तनाचा परिणाम त्यांच्या अभ्यासावर होत नाही तोपर्यंत पालक आमच्याकडे येत नाहीत. ज्या क्षणी अभ्यास घसरायला लागातो त्या क्षणी पालक येतात. अभ्यास ही गोष्ट आयुष्यात नक्कीच महत्वाची आहे. पण ‘आयुष्य’ या पाठ्यपुस्तकात ज्या अनेक गोष्टी आपल्याला शिकायला मिळतात, त्या इतर कुठल्या पाठ्यपुस्तकात नसतात. त्या गोष्टी आपल्या हातून निसटून जातात. अभ्यास या गोष्टीला महत्त्व नक्कीच आहे, पण आयुष्य बघण्यासाठी असलेल्या गोष्टीही महत्त्वाच्या आहेत. आणि आपण पालक म्हणून, शिक्षक म्हणून मुलांना घडवतो तेव्हा त्या इतर गोष्टी शिकवल्या पाहिजेत याकडे कटाक्ष हवा.

‘मुलगा अभ्यास करत नाही, एकाग्र होत नाही. वर्तणुकीत दोष असतात’ अशा चिंता पालकांना असतात. अभ्यास या गोष्टीसाठी काय काय हवं असतं? एक तर बुद्धिमत्ता, पण दुर्दैवाने आपल्या दृष्टीने बुद्धिमत्ता म्हणजे एस. एस. सी. परीक्षेत मिळालेले गुण. मानसशास्त्रात बुद्धिमत्तेची व्याख्या सर्वांगीण आहे. बुद्धिमत्ता म्हणजे सर्वांगीण क्षमता. विवेकपूर्ण विचार करणं, हेतुपूर्वक कृती करणं, सभोवतालची परिस्थिती समर्थपणे हाताळणं या तीनही गोष्टींनी मिळून बुद्धिमत्ता बनते. बुद्धिमत्ता नैसर्गिक आहे. ती निसर्गदत्त आहे. प्रत्येक मूल वेगळं आहे. आतापर्यंतच्या मानवी इतिहासात एकासारखी दुसरी व्यक्ती झालेली नाही. अगदी दोन जुळी भावंडंही वेगळी असतात. आपण मात्र बोलतो, ‘ती बघ कशी बक्षिसं मिळवते, नाही तर तू.’ दोन व्यक्तींची तुलनाच चुकीची आहे. प्रत्येक मूल वेगळं म्हणून जन्माला येतं. वेगळं जगणं, त्यातच गंमत आहे. प्रत्येक व्यक्तीच्या वेगळेपणात त्याची गंमत आहे. आपल्या मुलाचं वेगळेपण कशात आहे, हे कळलं पाहिजे. त्याचा अंदाज घेणं आवश्यक आहे.

प्राथमिक शिक्षणाच्या पहिल्या वर्षातच मुलाची क्षमता आपल्याला कळली पाहिजे. पण आपण चांगल्या गोष्टींकडे बघतच नाही. त्या मोजतच नाही. ‘याला ना अमूक येत नाही, तमूक येत नाही.’ काय येत नाही, त्याची गणती करतो. पण काय येतंय ते बघतच नाही. आपला दृष्टिकोन पूर्वी सकारात्मक असला पाहिजे, हे लक्षात घ्या. आपण वर्तमानपत्रात बुद्धिमत्ता वाढणाऱ्या जाहिराती पाहतो. त्यात विश्वनाथन आनंद शंखपुष्पी घेतो म्हणून जगज्जेता झाला असं असतं. म्हणून आपल्या मुलाला शंखपुष्पी, तेजरस, ब्रेनटॉनिक पाजण्याचा आपण आग्रह धरतो. असं असतं तर किती छान झालं असतं. मतिमंदांच्या शाळा बंद झाल्या असत्या. इतकं का ते सोपं आहे ?

सगळ्यात मोठ टॉनिक कोणतं? तर वातावरणातून मुलाच्या बुद्धीला जे खाद्य मिळतं ते. थोडक्यात काय, आई-वडील आणि मूल यांच्यात ज्या प्रक्रिया घडत असतात, त्यांतून मुलाची बुद्धी विकसित होत असते. आपल्याला नुसतं वाढायचं नाही, तर विकसित व्हायचंय. वाढ आणि विकास यात फरक आहे. छोट्या सुरवंटाचं मोठ्या सुरवंटात रूपांतर करायचं नाहीय.
बुद्धिमत्तेच्या वाढीसाठी मुलाला वेगवेगळ्या गोष्टींना सामोरे नेणे महत्त्वाचं आहे. अनेक दालनं त्यांच्यापुढे उघडी करणं महत्त्वाचं. मुलाने आयुष्यात नदी पाहिलीच नसेल, तर पुस्तकात वाचून कसं कळणार? आपण निदान मुंबई शहर तरी मुलांना दाखवलंय का? बाहेरगावी जाऊ द्या. बुद्धीचा विकास पंचेंद्रियातून होत असतो. आणि त्या पचेद्रियांना सतत उद्दिपित होण्यासाठी काही तरी द्यावं लागत. नुसती पुस्तक डोळ्यासमोर ठेवून किंवा टीव्ही पाहून काय उपयोग? ह्ल्ली पुस्तकं तर मागेच पडलीयत. टीव्ही हेच ज्ञानप्रसाराचं माध्यम झालंय, अत्यंत प्रभावी दुर्देवाने त्या माध्यमातून ज्या गोष्टी दाखवल्या जातात, त्या काय प्रभाव पाडतात ते सांगायला नको.

फक्त बुद्धी असून चालत नाही. ती वापरावी लागते. एकाग्रता, एका जागी स्थिर बसणं आवश्यक असतं. अनेक पालक आम्हाला सांगतात, ‘आमचं मुल एका जागी स्थिर बसतच नाही. सारखं चळवळ करत असतं. त्याची एकाग्रता वाढवण्यासाठी काही तरी औषध द्या.’ म्हणजे पुन्हा औषध आलंच. फिरून फिरून डॉक्टरकडे का जातो, तर औषध पोटात ढकललं की झालं, म्हणजे मला फारसे प्रयत्न करायला नकोत. असं नाही होत. एकाग्रता कशावर अवलंबून असते? तुमचं मूल इतके तास शाळेत जातं, मग गृहपाठ करतं, त्यानंतर टीव्ही किंवा कॉम्प्यूटरसमोर बसतं. पण त्याची रग जिरत नाही. त्यासाठी खेळणं हवं. तुमच्या मुलाने गौतम बुद्धासारखं शांत बसावं, असं वाटत असेल तर त्याला ५० फेया मारायला लावा, तो थकून शांत बसेल. म्हणजेच त्याचं खेळणं महत्त्वाचं आहे.

एकाग्र होण्यासाठी मेंदूत यंत्रणा कार्यरत असते. श्राव्य संदेश मेंदूत पोचवणारा यंत्रणा आहे. नको असलेले आवाज गाळून टाकणारी यंत्रणाही आहे आणि हीच यंत्रणा काही मुलांमध्ये कमी विकसित आहे. अशी मुलं नको असलेले संदेश गाळू शकत नाहीत. मुलाच्या विकासात येणारे अडथळे वैद्यक शास्त्राने ओळखले आहेत. हे मूल कुठच्याच गोष्टीत स्थिर बसत नाही. असं मूल अधिर असतं. उतावीळ असत. त्याला तुम्ही काही प्रश्न विचाराल, तर त्याआधी उत्तर येतं. विचाराआधी कृती होते. ही समस्या असेल तर मग औषधं घेतली पाहिजेत. अर्थात, ही समस्या का थोड्यांमध्ये असते.

सरसकट चंचलपणा अन्य कारणांमुळेही असतो. एक गंमत सांगतो. एक मुलगा माझ्याकडे आणला होता. तो बालमंदिरातला होता. प्रचंड बुद्धिमान ! त्याला बाई वर्गात डिक्टेशन द्यायच्या, छोटे-छोटे शब्द. पण बाई डिक्टेशन म्हणाल्या की तो तोही शब्द लिहायचा. डिक्टेशन. पुढे प्रत्येक शब्द तीनदा लिहून त्याला कंटाळा यायचा.
बुद्धिमान मुलं तेच ते करून कंटाळतात. त्यांना सतत नवीन काही तरी लागतं. त्यामुळे त्यांच्यातली चंचलता वाढते. त्यांना नवं खाद्य पुरवावं लागतं. त्यांच्या बद्धिमत्तेला चालना देणारं. बुद्धीला चालना देणारं. तेव्हा चंचलतेची बरीच कारणं आहेत.
वाचन आणि लेखनाची क्षमता महत्त्वाची असते. हल्ली मुलं वाचत नाहीत. कारण आई-वडील वाचत नाहीत. वाचन या प्रक्रियेला पोषक वातावरण घरात असतं का? आपणही कधी एकदा घरी येतो आणि टीव्हीची खुंटी पिळतो असं आपल्याला झालेलं असतं. मुलं काही डोळे बंद करून नसतात. ती बघत असतात. मुलं अनुकरणप्रिय असतात. त्यांना आई-वडील आदर्श असतात. घरात आई वडीलच जेमतेम वर्तमानपत्र वाचत असतील, तर मुलं काय वाचणार? आणि मग त्यांच्यापुढे फक्त पाठ्यपुस्तकं येतात. ती बऱ्याचदा हातात धरण्याच्या लायकीचीही नसतात. तेव्हा मुलांचं मनोरंजनपर वाचन कमी झालंय. त्यामुळे वाचनकौशल्य कमी झालंय. वाचनाचा वेग कमी झालाय. प्रत्येक वर्गात सुमारे ८ ते १०% मुलं अशी असतात, जी ‘तोंडी’ उत्तम असतात, पण लिखाणाच्या बाबतीत ती खूप कमी पडतात. अक्षरं गाळणं, उलटसुलट लिहिणं, चुकीचा उच्चार असलेले शब्द लिहिणं, सारखे उच्चार असलेले शब्द चुकणं-म्हणजे आपण ‘फ’ सांगितला तर ‘भ’ लिहिणं अशी लक्षणं त्यांच्या लिखाणात वरचेवर दिसतात. फळ्यावर बघून लिहायला सांगितलं तर बरोबर लिहितात. पण ऐकून लिहायचं झालं तर शब्द चुकतात. किंवा उलटही होतं. याला लेखन-वाचन अक्षमता म्हणतात, ८ ते १०% मुलांमध्ये ही समस्या असते. ही समस्या असते, हेच पालकांना शिक्षकांना माहीत नसतं. मग त्यांचे ‘हा ना असाच आहे, आळशी आहे, त्याला लिहायला नको’, असे उद्गार येतात. या मुलांवर त्यामुळे अन्याय होतो. यांना वेगळ्या पद्धतीने लेखन वाचन शिकवावं लागतं. ही समस्या निसर्गदत्त असते. मेंदूचा उजवा भाग आणि डावा भाग यांचा समन्वय कमी असतो. याचीही वैद्यकीय तपासणी आवश्यक असते. यातली एकही समस्या नसली, तरीही मूल अभ्यासात कमी पडत असेल तर त्याला इतर कारण आहेत. अभ्यास करावा अशी इच्छा लागते. अभ्यासाला अनुकूल वातावरण लागतं. मन:तस्थिती लागते. अभ्यास घेणे, हा एक हृदयद्रावक प्रकार घराघरात हृदयद्रावकपणे चालतो. माझ्या एका पेशंटने मला सांगितलं की वेळी त्यांच्या घरी’ कारगील’ असतं. मुलांचा अभ्यास आणि खाणं यावर घरांघरांत युद्ध चालतात, पालक आणि मुलांमध्ये! बऱ्याच वेळा मुलं युद्ध जिंकतात. कारण त्यांच्याकडे वेळ आणि ऊर्जा भरपूर असते. म्हणून मुलांशी युद्ध पुकारू नका. तुम्हाला अपयश येईल. मुलाला उदयुक्त करण्याच्या चांगल्या पद्धती आपल्याकडे आहेत. कुठल्याही मुलाला तू अमुक अमुक कर सांगण्यापेक्षा करू या का’ असं सांगितलं तर ते मूल ती गोष्ट करायला तयार होतं , छोटीशी गोष्ट मला आठवते. आज आपली मुलं आत्मविश्वासात कमी पडतात. त्यामुळे ती प्रयत्न करत नाहीत. ‘चुकलं तर कुणी ओरडेल, हसेल. त्यापेक्षा प्रयत्नच न केलेला बरा.’