श्रीमती संगीता पाटणकर

बी.ए., बी.एड्.

• इंडियन एजुकेशन सोसायटीच्या संस्थेत विविध पदांवरील ४० वर्षांचा अनुभव तसेच त्या संस्थेच्या पूर्वप्राथमिक अध्यापक विद्यालयाच्या माजी प्राचार्य.
• राष्ट्रीय शिक्षक कल्याण प्रतिष्टान पुरस्कारांच्या मानकरी (१९८९)
• बालशिक्षणाच्या प्रबोधनासाठी सुमारे २०० शिबिरे, व्याख्याने यात मार्गदर्शकतज्ज्ञ म्हणून सहभाग
• महाराष्ट्र बालशिक्षण परिषदेच्या संस्थापक सदस्य.
• डहाणू येथील ‘ऐना’ या गावी ‘ग्राममंगल’ संशोधन कार्यात सहभाग.
• बालमोहन विद्यामंदिरच्या विद्यमान प्रशासकीय अधिकारी.

शिक्षणाचा विचार करताना पूर्वीचा काळ आपण पाहिला, तर पूर्वी बालमंदिरं वगैरे काही नव्हती. बिनधास्तपणे पहिलीपासून आपलं शिक्षण सुरू व्हायच. पण आता परिस्थिती बदलली आहे.. सर्वसाधारणपणे असं एक दृश्य आपल्या नजरेसमोर येतं की साधारण, वयाच्या दुसया वर्षापासून मुलाच्या पाठीमागे कुठच्या न कुठच्या शाळेचा लकडा लावला जातो. त्याचा शाळाप्रवेश हा सर्वसाधारणपणे दोन – अडीच वर्षांपासून अधिकृतरीत्या सुरू होतो. त्या वेळचा त्याच्या शैक्षणिक कार्याचा थोडासा आढावा जर आपण घेतला, तर त्याचे पहिले वहिले गुरू म्हणून आपल्याला त्याचे आई-वडील यांचा उल्लेख करावा लागतो.

बालमंदिरात येताना बालकाच्या बऱ्याचशा शारीरिक विकासाच्या मर्यादा पार पडलेल्या असतात. ‘शी’, ‘सू’ वर त्याचं नियंत्रण असतं. बऱ्याचशा गोष्टी तो स्वतंत्रपणे करू लागलेला असतो. आणि अशाच वेळेला तो एका नामवंत बालशाळेची वाटचाल करू लागलेला असतो. या अशा विशिष्ट टप्प्यावरती मुलं जेव्हा शाळेमध्ये येतात, त्या वेळेला त्यांची जी कौटुंबिक परिस्थिती असते, त्याचा आम्हा शिक्षकांना अतिशय उपयोग होतो. सर्वसाधारणपणे आमच्या वर्गामध्ये येणारे बालक कोणत्या स्तरातून आलेले आहे, त्याच्यावर झालेले संस्कार काय आहेत, त्याच्या आजूबाजूला वावरणारी मुलं कोणती आहेत, या सर्व गोष्टींचं चित्र शिक्षिकेला हळूहळू स्पष्ट व्हायला लागतं. परंतु तरीही बाल – शिक्षिका म्हणून तिला त्याचा सर्वांगीण विकास घडवण्याची जबाबदारी पार पाडायची असते. तीन वर्षांचं मूल बालमंदिरामध्ये जास्तीत जास्त दर दिवशी तीन तास असतं. दिवसाचे २४ तास. २१ तास हे बालक आपल्या घरामध्ये आजूबाजूच्या, मोठ्या माणसांच्या सान्निध्यामध्ये वावरत असतं आणि म्हणूनच त्यांच्यावरती जो काही संस्काराचा पगडा असतो तो किंवा त्यांची बोलीभाषा नकळतपणे विकसित होत असते. या ना त्या निमित्ताने हे सगळेच जण त्याचे गुरू असतात. मग कुणी म्हणेल, एवढ्या लवकर आम्ही बालमंदिरात मुलं पाठवायचीच कशाला?

आपण आपल्या मुलांचा घरी विचार करत असतो, त्या वेळेला आपल्या डोळ्यासमोर आपलं एकुलतं एक मूल असतं आणि ज्या वेळेला ते शाळेमध्ये प्रवेश करतं, त्या वेळेला त्याचा समवयस्कांशी संबंध येतो. त्यांच्या मनातले विचार, त्याची आवड – निवड, त्याचे खेळ, एवढंच नव्हे तर त्याचा संवाद हा जास्त सुकरपणे त्याच्या सहाध्यायांशी होत असतो. आपण जितक्या मोकळेपणाने, जितक्या खुलेपणाने आपल्या मित्रमंडळींशी बोलतो, तितके आपण वडीलधाऱ्यांशी बोलत नाही. हीच परिस्थिती बालकांच्या बाबतीत असते.

आपल्या बाळाचा विकास थोड्याफार प्रमाणात का होईना, घरामध्ये सुरू झालेला असतो. फक्त त्याला एक नीटनेटकं वळण देण्याचं काम शाळा करत असते. थोडंफार मूल्यशिक्षण करत असते. सहाध्यायाच्या बरोबर वागताना आपल्या भावनांवर नियंत्रण कसं ठेवावं, याचं शिक्षण आमच्या या छोट्याला शाळेतून कळत – नकळत मिळत असतं.

घरी दिसणारं दृश्य काय असतं? छोट्या जीवाला आजी, आजोबा, आत्या, मामा, काका सतत सूचना करत असतात. त्या बऱ्याचदा नकारात्मक असतात. हे करू नकोस, ते करू नकोस. त्यामुळे मुलाचा आत्मविश्वास कमी होतो. तो सतत साध्या साध्या गोष्टींसाठी मोठ्या माणसांवर अवलंबून राहतो.

चाळीस – पन्नास वर्षांपूर्वी या गोष्टी होत्या का? मुलं घरात सहजपणे वावरत होती. मोठी माणसं त्यांच्या अंगावर ओरडायची. तरी त्यांचा विकास होण्याचं थांबलं का? त्या वेळी घरामध्ये लहान मुलांची संख्या बरीच असायची. सुखदुःख वाटली जायची. त्यातूनच ते मूल स्वत:ला विकसित करायचं.

आज परिस्थिती बदलली आहे. प्रसारमाध्यमांचा प्रचंड मारा सगळीकडून होत आहे. वातवरण बदललेलं आहे. आईबाबा, दोघंही अर्थार्जनात गुंतलेत. त्यामुळे बाळाचं ज्या पद्धतीने संगोपन केलं पाहिजे, त्या पद्धतीने त्यांना करता येत नाही. सध्याच युग स्पर्धेचे आहे. ठराविक टक्के मिळवावे लागतात. या सर्व गोष्टींमुळे मुल गुदमरलं जातं.

आमच्या बालशिक्षणात काही सिद्धांत मांडलेले आहेत. मुलांना स्वातंत्र्य द्या, मुलांना स्वयंस्फूर्तीने काम करू द्या, मुलांना स्वयंशिक्षण द्या. स्वातंत्र्य, स्वयंस्फूर्ती, स्वयंशिक्षण, स्वयंशिस्त, स्वावलंबन ही पाच सूत्रं आहेत.

मुलाची योग्य रीतीने वाढ व्हायची असेल, विकास व्हायचा असेल, तर शाळेत बाईंनी आणि घरी आईने कंबर कसली पाहिजे. एक उदाहरणच द्यायचं झालं, तर तुम्ही पार्टीला निघालेले असता. तुमच्या छोटीसाठी तुम्ही फ्रॉक काढलेला असतो. त्याला मॅचिंग सॉक्स असतात. पण तिला ठराविक रंगाचा घालायचा असतो. पण आपल्याला मूल शिस्तीत हवं. खरं तर अशा वेळी त्याच्या मनाप्रमाणे करायला हवं. त्याला त्याचे कपडे निवडायची संधी द्या. रोज शाळेतून आल्यावर त्याला त्याचा सेट काढू द्या. त्यानंतर समारंभाच्या वेळी त्याच्यासाठी ठराविक कपडे का काढले, हे त्याला सांगा. तिथे कुठली माणसं येणार, मुलं येणार ते सांगा. सुसंवाद निर्माण करा.

अनेकदा तुम्ही बाजारातून फळं, भाज्या आणलेल्या असतात. मूल ती पिशवी उपडी करतं. आईचा पारा चढतो. अशा वेळी ती फळं, भाज्या नायलॉनच्या छोट्या पिशव्यांत मुलाला भरायला सांगा. त्यायोगे त्याला फळांची, भाज्यांची ओळखही होईल.

शाळेतही जेव्हा ते बाळ येतं, तेव्हा आम्ही शिक्षकांना सांगतो, आल्या आल्या त्याचा मूड खराब होणार नाही अशी गोष्ट त्याला करू द्या. आल्या आल्या मित्र- मैत्रिणींशी गप्पा मारू द्या किंवा खेळ मांडला असेल तर त्या खेळाशी खेळू द्या. कातरकाम करायची इच्छा झाली असेल तर ते त्याला करू द्या. चित्रकलेची इच्छा असली तर ते साहित्य त्याला पुरवा. मुलांना त्याच त्याच गोष्टी करायला कंटाळा येतो.