श्रीमती प्रतिमा हवालदार

एम.ए.(मानसशास्त्र)

• मार्गदर्शक मानसशास्त्रज्ञ
• सिंगापूरच्या विकासनासाठी मानसशास्त्रीय प्रत्यक्ष सेवा.
• बालकांना मानसतज्ज्ञाच्या दृष्टिकोनातून मार्गदर्शन.
• सामाजिक संस्थांतील कर्मचायांची व्यवसाय-मानसिकता वाढवण्याच्या प्रकल्पात कार्यरत.
• मानसशास्त्रावर विविध प्रकारचे प्रवंधात्मक लेखन व व्याख्याने यांचे सादरीकरण.

लहान मूल प्रथम शाळेत जायला लागतं, तेव्हा त्याला बरीच उत्सुकता असते. घरातच मूल पाण्याची बाटली, बॅग घेऊन घरातल्या घरात चालत असतं. शाळेत पाऊल टाकल्यावर ते कदाचित रडतं, रुसतं, आईचा हात धरतं. प्ले-स्कूलमध्येही मुलं असंच करतात. छोट्याशा मनात येणाऱ्या त्या भावनांच्या लाटा असतात. खेळता खेळता ती पाठी जाते. परत ती दुसऱ्या दिवशी येते. लाटा येतात, पायाला गुदगुल्या करतात. पायाला थंड वाटतं, बरं वाटतं. पुन्हा येणाऱ्या मोठ्या लाटेची भीती वाटते.

असं जे काही भावनांचं आंदोलन होतं, ते पुन्हा दुसरीत होतं. पहिलीपर्यंत गाळलेले शब्द भरा अशा छोट्या गोष्टी अभ्यासात असतात. स्मरणशक्तीला मोठंसं आव्हान नसतं. तोंडपाठ करायचं असतं. मुलं पटापट पोपटासारखी बोलतात. पुस्तक उघडलं की धडाच्या धडा ती बोलत असतात. दुसरीत शब्द एकत्र येऊन वाक्य बनवलं जातं. तिथे कुठेतरी आपला मेंदूचा भाग काम करायला लागतो. इथे काही मुलं प्रथम गोंधळतात. अडखळतात, शब्द पटापट म्हणणारी मुलं वाक्य करताना आणखी गोंधळतात.

दुसरी ते चौथी प्रवास त्याच घरकुलात होतो. रोज दिसणाऱ्या ताई, त्यांचा राग लोभ पण त्यांना माहीत असतो. ४ वर्षांत इथे मुलं रुळतात.

चौथी नंतर मुलं पाचवीत जातात. त्या वेळी तीच शाळा, तेच वातावरण असलं, तरी पाचवीत विषय बदलतात. नवीन विषय येतात. नव्या विषयांच्या शिक्षिका येतात. एकाच वेळी अनेक शिक्षिका त्यांना शिकवत असतात. त्यांची शिकवण्याची पद्धत, त्यांची उभं राहण्याची पद्धत, मुलं जाणण्याची पद्धत, सगळ्यामध्ये थोडा फरक होतो.

मी चौथीतून पाचवीत जाणाऱ्या काही मुलांशी बोलले. मी विचारलं, ‘पाचवीत जायचं का रे?’ मुलगे होते, मुली होत्या. मुलं धीट होती. त्यांची शब्द संपत्ती व्यवस्थित होती.

मुलांनी उत्तर दिलं, ‘जाणारच आहोत’ मी म्हटलं, ‘जाणारच आहोत खरं आहे, पण पाचवीतल्या मुलांशी कधी बोलता का रे?’
‘हो, बोलतो की.’
मी म्हटलं, ‘काय रे? त्यांना कसं वाटतं?’ ‘थोड्या दिवसांनी बिनधास्त होतात.’

त्यांना काय म्हणायचं होतं, ‘स्कॉलरशिपच्या परीक्षेचं चौथीत ओझं असतं ना, पाचवीत काही नसतं.’ आता हे माझ्या डोक्यात आलं नव्हतं. मला जी भीती वाटत होती, ती त्यांना वाटत नव्हती. मी म्हटलं, “म्हणजे असं थोडंच आहे की स्कॉलरशिपच्या परीक्षेला बसलंच पाहिजे?’ तर म्हणाली, ‘छान असतं हो’. शिष्यवृत्तीचा अभ्यास करताना ही मुलं कंटाळली नव्हती, त्यांना पाचवीचा अभ्यासही आवडत होता. पण ते विषय त्यांना नवीन होते. ही मुलं चौथीतल्या बाईंनाही दुपारच्या सुट्टीत भेटायला यायची.

मुलांच्या या भावना जाणणं अतिशय महत्त्वाचं असतं. त्यांच्या जिव्हाळ्याचे, भावविश्वाचे मूळ म्हणून.जे चार वर्षांचे जुळवलेले धागे असतात, ते असे पटकन सुटत नाहीत. म्हणून नवीन विषय त्यांना कठीण जातो, म्हणजे बुद्धीने कठीण जातो, असं नाही. त्यांच्या मते स्कॉलरशिपच्या अभ्यासाचा त्यांना उपयोग होतो. त्यांचं पाठांतर पटकन होतं. शिष्यवृत्तीच्या दृष्टीने अभ्यास करायची जी पद्धत होती, ती त्यांना ५ वीत उपयोगी पडते. पण तुम्ही आणि मी शिष्यवृत्ती मिळाली की नाही, किती गुण मिळाले हेच घासत बसतो. परीक्षेमुळे त्यांची शब्दसंपदा वाढते. ती तल्लख होतात. मुलांना हे कळतं, कारण ती त्या अनुभवातून जातात.

हे स्पर्धेचं युग आहे. आपण या स्पर्धेसाठी मुलांच्या मनाची तयारी करून घेऊ शकतो. मनाची तयारी म्हणजे स्पर्धा ही जीवघेणी न धरता, स्पर्धा ही जीवनाची जी कौशल्यं आहेत, त्यातलं एक कौशल्य मानायचं. जिथे माणसं जास्त, तिथे स्पर्धा जास्त. अनेक माणसांत आपण कितीही काबाडकष्ट केले, श्रम केले, तरीही आपण पहिलेच असू का? नाही-असूही आणि नसूही. असायला पाहिजे का? हो, पण यश गुणांचंच आहे का? की कुठेतरी मनाची तयारी चौथीपासून करायची? या मुलांची बुद्धीची आणि मनाची कुवत असते. कारण ही मुलं ९-१० वर्षांची असतात. या वयात मुलांना स्वत:ला कळत नाही. पण सांगितलं तर समजत. मुलांना वाटणारी शाबासकी शब्दांनी पुरेशी होते. तो आनंद चेहऱ्यावर दिसतो. स्पर्धेतली स्पर्धा त्यांना कळत नाही, पण घरी आल्यावर खप छान केलं असं जेव्हा ते म्हणतात, तेव्हा त्यांच्या छानचा अर्थ आपल्याला समजला, तर नातं जुळतं.

पण हे नातं खूप खिळखिळं झालेलं आहे. कुरकूर घेऊन पालक येतात. ‘पहिलीपर्यंत खूप चांगले मार्क मिळवत होता. आता शिष्यवृत्तीला घातला, तर घसरत चाललाय.’ पण अभ्यास पद्धती, परीक्षा पद्धती कशी असते, गुणपद्धती कशी असते याबद्दल आपल्याला कळलं पाहिजे.

पाचवीत मुलांना असलेले नवे विषय, आपले वाटतील म्हणून शाळा प्रयत्न करत असतेच. पण सर्व काही शाळेची जबाबदारी आहे, असं म्हणून मोकळं होणं काही योग्य नाही.

मुलांना आपला राग, आपले शब्द खूप परिचयाचे असतात. आई रागावते कशी, वावा रागवतात कसे हे त्यांना बरोबर कळतं.
गोष्ट सांगणं ही एक कला आहे. कौशल्य आहे. एका गोष्टीतून अनेक गोष्टी सांगता येतात. म्हणजे जीवनाच्या गोष्टी सांगता येतात. चौथीतून पाचवीत गेल्यावर काय गोष्ट सांगायची, कुठल्या गोष्टी सांगाल, काय सांगाल आणि कितपत सांगाल हे महत्त्वाचं आहे. आपण कितीही मोठे झालो, तरी आपण गप्पागोष्टी हाच शब्द वापरतो. त्या नुसत्या गप्पा नसतात. त्यातही गोष्टी असतात. या वयात मनाबरोबर शरीर वाढत असतं. ही मुलं शरीराने मोठी होत असतात. त्यांना शरीराची जाणीव होत असते. या वयामध्ये शरीर टोचत नाही. म्हणजे सातवी-आठवीत मुलगा-मुलगी हा फरक जो वेगळ्या तऱ्हेने जाणवतो, तो इथे नाही. त्यांना आपण मुलगा आहोत, मुलगी आहोत हे कळतं, पण आपल्याला वाटणारं त्यांच्या डोक्यात नसत. पण त्यांचे खेळ बदलत असतात. म्हणजे मैदानी खेळ मुलांना जास्त आवडतात. मुलीही मैदानी खेळ खेळतात.

सध्या आपल्यात खिलाडू वृत्ती कमी होत चाललीय. हल्ली जागोजागी हास्य क्लब झालेत. याचं कारण आपण मोकळेपणे, निरागसपणे हसायलाच विसरलेलो आहोत. खळखळून हसणं, मुलांना शिकवणं किंवा ती हसत असतील तर त्यांना न थांबवणं, हे या वयात पालकांनी केलंच पाहिजे.

दुसरी-तिसरीपासून मुलं वस्तुसंचय करतात. आपण घर साफ करताना ते टाकून देतो. कारण आपल्यासाठी ते निरुपयोगी आहे. पण मुलाचं त्याच्याशी कुठेतरी नातं जमलेलं असतं. चॉकलेटचा पेपर असो, काहीही असो. तुमच्या दृष्टीने ते कुचकामी असतं. त्यांच्या दृष्टीने ते महत्त्वाचं असतं. संचय करण्याची, खिलाडूपणाची आणि जपण्याची वृत्ती मुलांना द्यायची आहे. जीवनतत्त्व म्हणून द्यायची आहे.

चौथीतली मुलं संचय प्रकर्षाने करत असतात. तिसरी, चौथीतली मुलं जास्त करतात. पाचवीत थोड्या प्रमाणात कमी होतं. सातवी – आठवीमध्ये काही थोड्याच गोष्टी जमा होतात. आणि मोठी झाल्यानंतर वेगळ्या अर्थाने संचय केला जातो. ज्याला आपण छंद म्हणतो. तेही इथे जमवलं जातं. ते मुलांना करू द्यावं.