श्री.जयप्रकाश काबरा

बी.एस्सी., एम्.एल्.एस्., एल.एल.बी., आय.एस्.टी.टी., डिप्लोमा इन ट्रेनिंग.

• २० वर्षांपेक्षा अधिक कालावधीमध्ये मानवी व्यवस्थापन व कार्यशाळा नियोजन.
• प्रशिक्षणाची गरज यावर वैचारिक व्याख्याने
• सामाजिक आणि वैयक्तिक स्तरावर १ हजार विविध उपक्रमांचे आयोजन व मार्गदर्शन
• बालमनावर विशेष अभ्यास

मी काही महत्त्वाची सूत्रं तुम्हाला सांगणार आहे. त्याचा मला खूप उपयोग झाला. अत्यंत महत्त्वाचं पहिलं सूत्र म्हणजे, आपण इतरांना बदलण्याच्या भानगडीत पडायचं नाही. त्याच्यापेक्षा स्वत:ला बदलणं केव्हाही सोपं. मलाही वाटायचं, असं जग बदलणं खूप सोपं आहे. एका सुफी संताच्या कबरीवर एक वाक्य लिहिलं होतं. “ज्या वेळी मी जवान होतो, तेव्हा मी भीष्मप्रतिज्ञा केली होती, सारी दुनिया बदल डालूँगा! जणू काही दुनिया म्हणजे विजेचे बल्ब आहेत. अर्धं आयुष्य मी त्यासाठी खर्ची घातलं, तेव्हा जाणवलं जग सोडा, एकही माणूस बदललेला नाही. आयुष्याच्या संध्याकाळी मला जाणवलं माझं अर्धं आयुष्य मी जगाला बदली करण्यात घालवलं, त्यापेक्षा स्वत:ला बदलण्यात घालवलं असतं तर माझे नातेवाईक, माझी मित्रमंडळी माझ्याकडे पाहून बदलली असती.” मित्रांना बदलण्याची प्रक्रिया बाहेरून आतमध्ये कधीच होत नाही, ती आतमधून बाहेर व्हायला लागते. आपण बदलू शकतो, पण त्यालाही काही मर्यादा आहेत. मला आठवतं अल्कोहोलिक अॅनॉनिमस या संघटनेची प्रार्थना आहे. त्यात म्हटलंय, ‘हे परमेश्वरा, जी परिस्थिती मी बदलू शकत नाही, ती स्वीकारण्यास लागणारी मनाची प्रसन्नता मला दे. जी परिस्थिती मी बदलू शकतो ते बदलण्याचं धैर्य आणि ताकद मला दे. या दोहोंतले भेद जाणण्याचं ज्ञान मला दे.”
परमेश्वराकडे काही मागायचं नाही. आपण काय करतो, जी गोष्ट आपण बदलू शकत नाही, त्यामागे हात धुऊन लागतो आणि जी वदलणं शक्य आहे, तिच्या काहीच प्रयत्न करत नाही. मंगेश पाडगावकरांची एक कविता मला आवडते.
‘सांगा कसं
जगायचं कण्हत कण्हत
की गाणं म्हणत.’

जी परिस्थिती आपण बदलू शकत नाही, तिचा स्वीकार केला पाहिजे. मला माझं रूप बदलता येणार नाही. माझा रंग बदलता येणार नाही. पण यातून मला आनंद शोधावा लागेल. आणि ती खरी भावनात्मक बुद्धिमत्ता.

माझ्या एका मित्राचं वय आहे तीस, त्याच्या डोक्यावरचे केस गेले. त्याला वाईट वाटायचं. तेव्हा मी त्याला एक वाक्य दाखवलं. God has created few perfect heads, imperfect once cover with hair.

वामनराव पै म्हणतात, माणसाने दु:खाचा बाजार कधीही मांडायचा नसतो. या बाजारात एकही गिहाईक येत नाही. आपण सगळ्यांकडे दु:खाची गाऱ्हाणी गात बसू आणि आपल्याला वाटेल, आपल्याला सहानुभूती मिळेल, तर हे खोटं आहे. उलट लोक आपल्याकडे पाहून हसतील. आपलं दु:ख फक्त आपल्या जीवाभावाच्या लोकांना सांगा. आणि लग्न झालं असेल, तर आपला जीवाभावाचा मित्र एकच. तो म्हणजे आपला नवरा किंवा बायको.

साधारण ९० टक्के पुरुष मंडळींना हृदयविकाराचा झटका येतो. बायकांना कमी येतो. कारण पुरुष मंडळी आपल्या भावना कधीच व्यक्त करत नाहीत. त्याला रडायचं जरी असलं तरी त्याला रडायची मुभा नाही. म्हणून ती मंडळी व्यसनाधीन होतात.
।

आपल्या भावना योग्य पद्धतीने लोकांना सांगणं आणि त्यांच्या भावनांचा योग्य पद्धतीने आदर राखणं म्हणजे भावनात्मक बुद्धिमत्ता, बाकी काहीही नाही. आणि ही भावनात्मक बुद्धिमत्ता आपल्याला आयुष्याच्या कुठल्याही काळामध्ये जोपासता येते. मानसशास्त्रात असं सांगता येतं की मुलाचा जो बुद्ध्यांक आहे, त्याला आपण ‘आयक्यू’ म्हणतो, आयक्यू हा वयाच्या सोळा वर्षानंतर वाढत नाही. पण भावनात्मक बुद्ध्यांक किंवा भावनात्मक बुद्धिमत्ता एक आनंदाची गोष्ट आहे. अॅरिस्टॉटलच एक सुंदर वाक्य आहे. Anybody can get angry. It is easy to get angry but getting angry at right time in right manner for right purpose with right person is extremely difficult. योग्य वेळ, योग्य पद्धत, योग्य व्यक्ती आणि योग्य कारण यासाठी राग येऊ देत. खूप चांगला आहे राग, आपण जर हिंदू संस्कृतीचा अभ्यास केला तर आपल्याला माहीत असेल, आपल्याकडे नवरसांचा उल्लेख येतो. त्यामध्ये रौद्र रस आहे. त्यानंतर हास्य रस आहे, वीर रस आहे. प्रत्येकाचं तेवढंच महत्त्व आहे. पण कुठल्या वेळी कुठला रस वापरावा, हे मात्र आपल्याला कळलं पाहिजे. तसंच कुठला रस किती मात्रेमध्ये वापरावा हे सुध्दा आपल्याला कळलं पाहिजे.

भावनात्मक बुद्धिमत्ता ढोबळपणे दोन विभागांमध्ये विभागता येते. पहिली भावनात्मक बुद्धिमत्ता स्वत:बद्दल आहे. दुसरी भावनात्मक बुद्धिमत्ता आपल्याला इतरांबद्दल असली पाहिजे. त्यामध्येही तीन ढोबळ प्रकार पडतात. त्यामध्ये पहिला प्रकार आहे, स्वत :बद्दल योग्य माहिती असणं. बऱ्याच वेळेला आपल्याला स्वत:ची माहिती नसते. आपल्याला कोणती भावना सध्या आहे, ते कळत नाही. त्या भावनेला लेबल लावता येत नाही. मला राग आलेला कळत नाही. आनंद झाला कळत नाही. मी निराश झालो, कळत नाही. एकशे चौऱ्याऐंशी वेगवेगळ्या प्रकारच्या भावना आपल्याला आपल्या चेहऱ्यावर आणता येतात. चेहरा खोटं बोलत नाही.

अनेकदा आपल्याला रागाचं भान नसतं. एक तामिळ बाई होती. नवऱ्याच्या मागे तिने आपल्या मुलांचं संगोपन केलं. ती लोकांकडे रोजगार करायची, मोलमजुरी करायची. इमानदारीची तत्त्वं तिने आपल्या मुलांमध्ये रुजवली होती. एकदा मुलं गोट्या खेळत होती. खेळता खेळता गोटी एका दुकानात गेली. तो मुलगा ती शोधायला दुकानात गेला. दुकानदाराला वाटलं तो चोरी करतोय. त्याने त्याच्या आईला सांगितलं. झालं, तिचं emotional highjack झालं. त्या बाईने त्या दोन मुलांना फरफटत आणलं. झोपडीचा दरवाजा बंद केला. त्या दोन्ही मुलांना खाबांना बांधलं. त्यांच्यावर रॉकेल ओतलं. बाहेर सगळे बघे जमले होते. ती बाई काडी पेटवणार, इतक्यात टाटा इन्टिट्यूटच्या मुली तिथे आल्या होत्या. त्यांनी जोर करून दार उघडलं. त्या बाईच्या कानाखाली मारली तेव्हा ती शुद्धीवर आली. आपण अर्धा तास काय करत होतो, हे तिला कळलं नाही. यालाच Emotional highjack म्हणतात. आपण म्हणतो, ‘डोकं ताळ्यावर नाही.’ तेव्हा कुठलाही महत्त्वाचा निर्णय घेऊ नका. तो निर्णय पुढे ढकला. आई रागाच्या भरात मुलाला बडव बडव बडवते. पण त्याचा काहीही उपयोग होत नाही.

आपण लहान होतो, तेव्हाची आपली बुद्धिमत्ता आणि आताच्या मुलांची बुद्धिमत्ता यात जमीन-आस्मानाचा फरक आहे. आज माझा चार वर्षाचा दत्तक मुलगा आहे, तो सर्व रिमोट कंट्रोल फिरवतो. त्याला हजार फंक्शन्स माहीत आहेत. तो कित्येक वेळा माझ्याकडे ‘काय मूर्ख बाप आहे,’ या नजरेने पाहतो. त्याची बुद्धिमत्ता खूप सुंदर आहे. मुलं जात्याच सृजनशील असतात. याचाच विकास आपल्याला करायचा आहे. ती जबाबदारी पालक म्हणून आपली आहे.

माणसांच्या मेंदूचे दोन भाग असतात. एक डावा मेंदू आणि एक उजवा मेंदू. डाव्या मेंदूत गणित, विज्ञान, तर्कशास्त्र आहे. गणितातून अॅनेलिटिकल स्कील वाढतं. विज्ञानातून त्याची तर्कशुद्ध पद्धतीने विचार करण्याची क्षमता वाढते. पण जो उजवा मेंदू आहे, तो भावनात्मक बुद्धीचा विकास करतो. संगीत, चित्रकला, कार्यानुभव, शारीरिक व्यायाम, यात उजव्या मेंदूचा विकास होतो. त्याच विषयांकडे दुर्लक्ष होतं. आपण मुलांना म्हणतो, गणिताकडे लक्ष दे. आपल्याला गणितात किती मार्क्स मिळाले ते विसरतो.

मी ट्रॅफिक सिग्नलपासून गोष्ट शिकलोय. ट्रॅफिक सिग्नलमध्ये तीन रंग असतात. लाल, हिरवा, नारंगी. लालवरून हिरवा आणि हिरव्यावरून लाल कधीच होत नाही. मध्ये असतो तो नारंगी रंग. तो काय सांगतो? थांबा, विचार करा आणि मग कृती करा. आपण थेट कृती करतो.

नवरा-बायकोमधल्या मतभेदाचं प्रदर्शन मुलांसमोर करू नका. आपल्या दोघांमध्ये जी दुही आहे, त्याचा फायदा मुलं घेतात. गृहीत धरा, तुमच्या दोघांच भांडण झालं आहे. तुम्ही घरी गेलात. मुलगा सांगतो, ‘पप्पा, आई खेळायला जाऊ देत नाही.’ पप्पा म्हणतात, ‘ती कोण तुला अडवणारी? तू जा. कोण अडवतं ते मी बघतो.’ आई म्हणते, ‘मेल्या, जा. बाबा गेल्यावर मीच आहे.’ म्हणून स्वतःच्या भावनांविषयी योग्य माहिती असणं हे अत्यंत महत्त्वाचं आहे.