डॉ. आनंद नाडकर्णी

एम्.डी., डी.पी.एम्.

• मानसोपचारतज्ज्ञ
• मानसिक आरोग्य संस्थेचे कार्यकारी विश्वस्त
• बालकांना व पौगंडावस्थेतील तरुणांना मानसोपचार देणारे मार्गदर्शक.
• मराठीमधील सात पुरस्कारप्राप्त पुस्तकांचे लेखक.
• व्यसनमुक्तीवरील ‘मुक्तीपात्र’ हे आठवे पुस्तक प्रकाशनाच्या वाटेवर.

माझ्या क्लिनिकमध्ये एक आई आली. आईचा मुलगा दहावीत होता. ती माझ्याकडे आली, म्हणाली, ‘मला तुमच्याकडे माझ्या मुलाला आणायचाय.’ मी विचारले ‘कारण काय?’ तर ती म्हणाली, ‘अहो तो दहावीला आहे.’ मी म्हटलं, ‘दहावीला आहे, हे काही कारण होऊ शकत नाही,’ तर ती म्हणाली, ‘अहो, तो अभ्यास करत नाही.’ मी विचारलं, ‘केव्हा कळलं?’ ‘त्याला सहामाहीत ८३ टक्के मार्क मिळाले.’ मी म्हटलं, ‘वा! छान की मग, तक्रार कशाला करता?’ तर ती म्हणाली, ‘अहो, परीक्षेच्या दिवसातही तो गच्चीवर पतंग उडवत होता.’ मी म्हटलं, ‘पतंग उडवूनही तो ८३ टक्के मार्क मिळवतोय, मग चांगलं आहे की.’ तर ती म्हणाली, ‘अहो, आता परीक्षेला सहाच महिने राहिलेत, त्याचं लक्ष नसतं. त्याला काही औषध वगैरे द्या.’ त्या बाई मला पुढं म्हणाल्या, ‘मी त्याला उत्तम क्लासला टाकलं. त्याला रोज सकाळी कच्चं अंड आणि दूध देते, शंखपुष्पीही देते. सगळं मी त्याला देते. पण हा अभ्यासच करत नाही.’ मी म्हटलं, ‘आणा चिरंजीवांना,’ चिरंजीव आले. मी त्याला प्रश्न विचारण्याऐवजी त्यानेच मला आल्या आल्या प्रश्न विचारला. म्हणाला, ‘डॉक्टर, दहावीची परीक्षा कशासाठी असते ते माहीत आहे का?’ मी म्हणालो, ‘तूच सांग बरं.’ तो म्हणाला, ‘दोन महत्त्वाचे मुद्दे असतात. आर्टस, कॉमर्स की सायन्स? आणि दुसरा महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे कुठलं कॉलेज?’ ‘मला त्याच म्हणणं पटलं. तो म्हणाला, ‘मला अमुक एका कॉलेजमध्ये जायचंय. त्या कॉलेजसाठी जेवढे टक्के हवेत तेवढे मी घेणार.’ पुन्हा आई आत आली. ‘त्याला नीट तपासलंय ना?’ म्हणून विचारलं. पुढे तो मुलगा माझ्याकडे येत राहिला. दहावीत त्याला ८७.५ टक्के मिळाले. त्याला हव्या त्या कॉलेजात अॅडमिशन मिळाली.

पुढे अकरावी. अकरावी म्हणजे मुलं थोडी निवांत असतात. त्याला काही तरी ७०.७२ टक्के मिळाले. पुन्हा त्याची आई धावत आली. म्हणाली, ‘गेल्या वेळी तुम्ही नीट तपासलं नाहीत. पुढच्या वर्षी बारावी, कसं होणार त्याचं?’ तो मुलगा म्हणाला, ‘मला ज्या ग्रुपमध्ये मार्क मिळवायचेत त्यात मी मिळवणार.’ त्याने ९०.९२ टक्के मिळवले. आर्किटेक्चरच्या प्रवेश परीक्षेतही तो दुसरा आला. आर्किटेक्चरला त्याला प्रवेश मिळाला. पुन्हा काही महिन्यांनी त्याची आई धावत आली. म्हणाली, ‘याला तपासा, हा दिवसभर ड्रॉईंग काढतो. अभ्यास करत नाही.’ मुलगा म्हणाला, अहो, माझे तीन विषय ड्राईंगचेच आहेत. तेव्हा आता एक करा, आईला तपासा.’

इथे आईच्या प्रेमाबद्दल अजिबात शंका नाही. तिला त्या मुलाबद्दल आस्था आहे. पण आईचं चुकलं कुठे? ती चूक शोधायची असेल तर न्यूरोफिजिओलॉजीकडे वळू या.

पन्नास वर्षापूर्वी मूल घरी जन्मायचं त्या वेळी बाळंतिणीची खोली असायची. त्या खोलीचं वैशिष्ट्य म्हणजे त्यात काळोख, अंधार! तीन महिन्यांनी त्याला सूर्यदर्शन करायचा कार्यक्रम असायचा. त्या आधी त्याला ताकाची रवी दाखवायचे. आधी ही रवी मग तो रवी. असं काहीतरी असायचं.

मुद्दा असा की मुलाच्या मेंदूवर आदळणाऱ्या संवेदना पूर्वी कमी होत्या. त्या संवेदनांची संख्या मर्यादित होतीच आणि त्यात विविधताही नव्हती, पंचवीस, तीस वर्षापूर्वी आपल्या संवेदना होत्या X. त्या दिवशी मी माझ्या आजीला घेऊन हॉस्पिटलमध्ये गेलो होतो. तिला पणतू झाला होता. त्याला बघून आजी म्हणाली, तुम्ही मुलांनी डोळे उघडायला आणि नजर स्थिर करायला तीन महिने घेतले. हा बघ कसा बघतोय. त्या स्पेशल रूममध्ये टी. व्ही. होता. आणि तो मुलगा टी.व्ही.कडे पाहत होता. म्हणजे मज्जासंस्थेवर येणाऱ्या संवेदनांची संख्या किती वाढली आहे ती पाहा. त्यामुळे आताची संवेदना किमान १०X झाली आहे. जितकी उत्तेजना अधिक तितकं मज्जासंस्थेचं काम वाढेल. इन्फर्मेशन प्रोसेस वाढणार. त्याची उदाहरणं आपल्याला दैनंदिन जीवनात आढळतात. आपण तीन पांढऱ्या गाड्या गेल्या म्हणून सांगतो. आपली मुलं त्यातली कोणती ‘मॅटीस’ आहे. कोणती ‘सँट्रो’ आहे ते बरोबर ओळखतात. आपण ‘मुलं स्मार्ट झाली’ म्हणतो. म्हणजे त्यांची ग्रहण शक्ती वाढली. आपण बरेचदा म्हणतो, ‘ही गोष्ट कळायला आम्हाला १४ वर्षं लागली. तीच गोष्ट मुलं पाचव्या वर्षीच विचारतात.’ आपण असं का म्हणतो? कारण ती मुलं १०X मध्ये आहेत. त्यामुळे आपल्याला काही गोष्टी अचूक वाटतात त्या X च्या दृष्टीने. आपण आपल्या मुलाला एखादा अभ्यास देतो, ‘अमूक एक वाच, हे सोडव, हे लिही.’ आपल्याला वाटतं त्याला तासभर तरी लागेल. तो २० व्या मिनिटाला म्हणतो, ‘झालं सगळं!’ आपल्याला वाटतं त्याने नीट केलंच नाही. त्याने केलेलं असतं. पण तो हिशेब X चा असतो. त्याने ते पटकन केलं, म्हणजे ते बरोबर केलं नाही, असं आपल्या डोक्यातलं समीकरण असतं, कारण आपली ‘लक्षपूर्वक’ची व्याख्या X ची असल्यामुळे ती आपण काळाच्या प्रमाणात मोजतो. तो १० X असल्यामुळे तो पटापट करतो.

तुम्ही खेळण्याच्या बाबतीत बघा, आपल्याला खेळ कमी मिळायचे. ते आपण दोन वर्ष जपून वापरायचो. ठेवून देत असू. आता आपल्या मुलांना खेळ दिला की काय होतं, ते त्यात प्रावीण्य मिळवतात. दोन दिवसात! माझा मुलगा ७-८ वर्षांचा असताना मी त्याला एक खेळ आणला होता, त्यात प्रश्न आला की दिवा लागायचा. मग उत्तर मिळायचं. पण काही दिवसांनी त्याने मला उलट दाखवलं, हा दिवा लागला की हे उत्तर येतं. हे त्यातलं १०X. आपलं काय होतं, आपण X वरच राहतो, ३-४ X पर्यंतही जाण्याचा प्रयत्न करत नाही. त्यामुळे आपली संवादाची शैलीही तशीच राहते, बोलण्याची पद्धतही तीच राहते.

दुसरी-तिसरीचे पालक म्हणजे सँडवीच असतं. त्यांना मोठ्यांकडेही पाहावं लागतं. मग आपले मोठे आपल्याला सांगतात, तुम्ही कसे वागलात? ही थेरं आम्ही नाही दिली तुम्हाला ! म्हणून तर आजचं पालकत्व आव्हान झालंय. कारण त्याची गाठ आहे १०Xशी. मी दीड वर्षांचा मुलगा पाहिला, ज्याला कॉम्प्यूटर चालू कसा करायचा ते माहीत आहे. आपल्या वेळी कॉम्प्यूटर नव्हता. मी दीड ते दोन वर्षातली चार-पाच मुलं पाहिली. ती कॉम्प्यूटर चालू करू शकतात. तेव्हा आपली भाषा मात्र X चीच राहिली, हे सत्य आहे. दुसरं सत्य, मला समजा १० X ला यायला जमत नाही, पण मी ३-४X पर्यंत तरी आलं पाहिजे, यासाठी बहुश्रृतता वाढवली पाहिज. तरच आपण आपल्या पाल्यांना पुरे पडू. आपण परिपूर्ण नाही होऊ शकणार, मुलांच्या प्रश्नाला आपण उत्तर नाही शोधू शकत, तर त्यांना असं सांगू शकतो की, ‘बाबारे, आपण मिळून उत्तर शोधू या, ज्या माध्यमांना आपण नावं ठेवतो, त्यांचे काही चांगले भागही आहेत, त्यांनी आपण आपल्या ज्ञानाच्या आणि माहितीच्या कक्षा रुंदावू शकतो. त्याचा आपण किती वापर करून घेणार हे आपल्यापुढे आव्हान आहे. आपल्याला काळाबरोबर राहायला पाहिजे. परवा मला एका पाच वर्षाच्या मुलाने प्रश्न विचारला की, ‘बिन लादेन म्हणजे काय?’ त्याला अमेरिका माहीत आहे. टी.व्ही.वर त्याने पाहिलंय, त्यामुळे त्याला उत्सुकता आहे, मुलं उत्सुक असतातच, पण १०X वाली जास्त असतात. अनेकदा त्यांच्या प्रश्नांना आपल्याला उत्तरं देता येत नाहीत. तेव्हा उत्तरं देता येत नाहीत हे मान्य करणं आवश्यक आहे. मुलं अनेकदा अवघड प्रश्न विचारतात तेव्हा ते उत्तर आपल्याला देता येत नाही. ‘आपण दोघं मिळून उत्तर शोधू; दुसऱ्याला विचारू’ हे सांगणं महत्त्वाचं असतं, त्यांच्या शोधांमध्ये गुंतणं महत्त्वाचं आहे. एक मला आठ वर्षांचा इंग्रजी माध्यमाचा मुलगा भेटला. त्याच्या वडिलांनी कॉम्प्यूटर आणला होता. तो मला म्हणाला, माझ्याकडे ज्ञानकोश आहे. त्याने ती सीडी लावली. मला विचारतो, ‘काका, सांग तुला कसली माहिती हवी?’ मी म्हटलं आठ वर्षाचा मुलगा आहे, काही तरी टाकू. मी म्हटलं, ‘मला दुसऱ्या महायुद्धाची माहिती हवी.’ त्याने तो सेक्शन उघडला. त्यातल्या पहिल्या अणुबॉम्बस्फोटाची माहिती असलेल्यावर क्लिक केलं. भरपूर माहिती मिळाली. म्हणजे ज्ञान अगदी चुटकीसरशी मिळतंय. आपण ते मुलांबरोबर वाटून घेणार की नाही? आपण त्यांच्या उत्सुकता त्यांच्याबरोबर राहून वाटून घ्यायला हव्यात.

यासाठी आपण ५-६ X पर्यंत आलं पाहिजे आणि आपण का येत नाही? तर आपला X पक्का आहे. आपले आराखडे पक्के बसलेत. आणि आपण म्हणतो हा १०X वाला, याला आपण आपल्या X मध्ये बसवलं पाहिजे. आणि तिथेच मग पालक नव्हे ‘मालक’ला सुरुवात होते. त्याला दीड-दोन वर्षापासून मी म्हणजे कुणी वेगळा याची जाणीव होते. त्यांना तुम्ही कपडे खरेदी करायला घेऊन जा, तेव्हा ते तुमच्या आवडीचे कपडे घेतीलच असं नाही. ही जाणीव वाढली आहे. ती मान्य करा असं मी म्हणत नाही. पण तिचा स्वीकार करा. व्यक्तिवादाला वळण लावा. व्यक्तिवाद प्रत्येक मुलात आहे. आपणही समूहवादाकडून व्यक्तिवादाकडे जातोय. पूर्वी एकत्र कुटुंबपद्धती होती. तेव्हा व्यक्तिवादाकडे आपण लक्ष देत नसू. पूर्वी दिवाळीत सगळ्यांना सारखेच कपडे आणायचे. आपण गमतीने बँडवाले म्हणत असू. तेव्हा व्यक्तीला महत्त्व नव्हतं.

आताच्या व्यक्तिवादाला वळण लावण्यासाठी आपला दृष्टिकोन बदलायला हवा. त्याचं साधं उदाहरण देतो. आपण मुलांच्या एकाग्रतेला महत्त्व देतो, पण आपण लांबीपेक्षा खोलीला महत्त्व दिलं पाहिजे.

पूर्वी नाटकं रात्रभर चालायची. मग तीन अंकी. दोन अंकी झाली. टीव्हीवर मालिका २२-२३ मिनिटांच्या असतात. कारण एकाच गोष्टीवर इतका वेळ आपण लक्ष केंद्रित नाही करू शकत. मग २२ मिनिटांचा जास्तीत जास्त वापर आपण कसा करणार? आपल्याला वाटतं २२ मिनिटांत हा मुलगा कसं काय करू शकणार? तेच काम त्याने २० मिनिटांत केलं तर त्याची कार्यक्षमता वाढते. तो रेंगाळायला लागला की त्याचं लक्ष जातं. तेव्हा आपण २० मिनिटांचा उपयोग खोली वाढवण्यासाठी केला तर जास्त बरं. मूल एका जागी २० मिनिटं बसू शकत असेल, तर त्याच्यात ठासून भरा, जो त्रास आपल्याला होतो, तो त्या मुलाला होत नाही. त्याची क्षमता तेवढी असतेच. मग २० मिनिटं झाली की, त्याला ब्रेक द्या. नंतर पुढचं युनिट. असं करता येईल, यातली मिनिटं बदलू शकतात. काळाच्या लांबीकडे लक्ष देण्यापेक्षा खोलीकडे लक्ष दिलं, तर मुलांकडून बरंच काम करून घेता येईल.