श्रीमती शोभा भागवत

एम.ए.

• शैक्षणिक संशोधन संस्थेत प्रौढशिक्षण व अनौपचारिक शिक्षण यासंबंधी दर्जाचे कार्य.
• ‘स्त्री वाणी’ या स्त्रियांच्या प्रश्नांचा अभ्यास व ‘स्त्रीची प्रतिमा’ यावर संशोधन.
• ‘गरवारे बालभवन’ पुणे या क्रीडा केंद्राच्या संचालिका
• पुणे महानगरपालिकेच्या २२० शाळांत ‘युनिसेफ’ प्रकल्प सल्लागार.
• ‘आपली मुलं’, ‘गारांचा पाऊस’ या पुस्तकांना राज्यपुरस्कार.
• परदेशातील शैक्षणिक अनुभव.
• पालक-शिक्षकांच्या, विवाह शिक्षणाच्या १० शिबिरांचे नियोजन व सहभाग.
• पालक-शिक्षणाचे, स्वतंत्र वर्गांचे आयोजन.

मी बालभवनचं काम करायला लागले, त्याआधी पंधरा-सोळा वर्षांपूर्वी मी माझ्या मुलांवर अनेक प्रयोग केले होते. मुलांवर प्रयोग करायला ते उंदीरबिंदीर आहेत का, असं तुम्हाला वाटेल. पण तसं नाहीय. मुलं लहान होती, तेव्हा त्यांना खेळ खेळायला खूप आवडायचं. आम्ही सगळे मिळून बरेच खेळ खेळायचो घरात. एक तर खेळ असा होता की एकाने दगड व्हायचं आणि एकाने माणूस. ज्याला जे करावंसं वाटतं, त्याने ते करायचं. मग मुलगा म्हणाला, ‘मी माणूस होतो आधी. हिला दगड होऊ दे.’ माझी मुलगी धाकटी आहे. मग ती अशी हातपाय पोटाशी घेऊन दगड होऊन जमिनीवर बसून राहिली. हा आला. त्याने अशी इकडे ढकलली, तिकडे ढकलली आणि काही तरी असं हातोड्याने मारल्यासारखं केलं, ती खूप रागावली. म्हणाली की, नंतर बोलू आपण. आता मी माणूस होते आणि त्याला दगड होऊ दे. मग तो दगड झाला. हातपाय पोटाशी धरून बसून राहिला. हिने त्याला हातसुद्धा लावला नाही. ती त्याच्यासमोर बसली. तिने त्याला रंग लावल्यासारखं केलं. त्याच्या गळ्यात हार घातला. त्याच्या समोर दिवा लावला. नमस्कार केला.

ती म्हणाली, ‘मी याला देवासारखंच पाहिलं’ तर तो म्हणाला, ‘मी तिला दगडासारखंच बघितलं. मला तो दगड हलवून एका इमारतीच्या पायाशी लावायचा होता.’ खरं तर कोणाचं बरोबर ते आपण कस ठरवणार? दगडातून काही तरी करण्यासाठी त्याने तिला इकडे तिकडे ढकलत नेलं होतं. आणि मुलीने बिनकष्टाचा मार्ग निवडला होता. मुलं जेव्हा एखाद्या गोष्टीमध्ये गुंततात आणि ती आपल्या काहीतरी करून दाखवतात. तेव्हा त्यांच्या अनेक आतल्या प्रवृत्ती वरती येत असतात. मुलाचा मार्ग कष्टाचा होता. मुलीचा जास्त सर्जनात्मक होता. ते त्या दोघांचे स्वभाव होते. पुढे आम्हाला ती दोघं वाढत असतानाही हेच लक्षात आलं.

बालभवन सुरू केल्यावर तिथे रोज सहाशे मुलं भेटायला यायला लागली. म्हणजे हा अनुभव आणखी वेगळ्या प्रकारचा यायला लागला. बालभवनमधल्या एका मुलीला सांगितलं होतं की ‘आईचं चित्र काढ गं.’ तिने काय केल ! सुंदर आईचा चेहरा काढला. कुंकू काढलं. आंबाडा काढला, त्याच्यावर फुलाची वणी दाखवली आणि फक्त कान नाही काढले. तिला याबद्दल विचारल, तर ती म्हणाली कि ऐकते तरी कोठे? मग कशाला कान काढायचे?’

मुलं त्यांना स्वत:ला जे वाटत असतं, ते चित्रातून खूप चांगल्या प्रकारे व्यक्त करत असतात. एकदा एका मुलाला वडिलांचं चित्र काढायला सांगितलं. त्याने वडिलांचं छान चित्र काढलं आणि वरती पाऊस दाखवला. म्हटलं, ‘का रे पाऊस दाखवलास?’ तर म्हणे, ‘ते फार त्रास देतात. म्हणून त्यांना पावसात उभं केलंय.’ वडील त्रास देतात, हे मुलांच्या मनात इतकं रुजलेलं असतं की, मी कॉलेजच्या मुलांशी बोलते, तेव्हा ते सांगतात ‘वडील म्हणजे हिटलर आहेत आणि आई बुद्धू आहे,’ हे ऐकून मला खूप वाईट वाटलं. पण ती काय भावनेतून हे म्हणतात, ते सहज लक्षात येईल. वडील आपल्याबरोबर प्रेमाने बोलतायत, खेळतायत, दंगामस्ती करतायत, गप्पागोष्टी करतायत असा काही त्यांना अनुभवच नसतो. वडिलांची भीती आई पण घालत असते. आयांना आम्ही नेहमी सांगतो की, ‘बाबा आले की त्यांना सांगते’, अशी भीती घालू नका. मुलं असाही निष्कर्ष काढतात की, या घरात आईला काहीही किंमत नाही.

मुलांचे खूप गंभीर प्रश्नही त्यांच्या चित्रांतून व्यक्त होत असतात. एक मुलगा होता. त्याला एक कागद दिला. तो त्यावर काय चित्र काढायचा? डाव्या बाजूला एक मोठं झाड काढायचा. त्याला लटकलेला दोर, त्याला फाशी गेलेला माणूस नेहमी असं चित्र असायचं. त्याच्या ताईने आणखी एक सांगितलं, आम्ही खेळायला चिंचोके देतो, काचेच्या गोट्या देतो किंवा खडे देतो. हा मुलगा चौकोनी खडे मांडायचा आणि म्हणायचा, ताई मी तुरूंग तयार केलाय. आम्ही त्याच्या घरी गेलो. छान घर होतं. आई-वडील डॉक्टर होते, आजी-आजोबा वैद्य होते. काका, आत्या मेडिकल कॉलेजला होती. ही सहाही माणसं येता-जाता मुलाला काही तरी सांगायची. सूचना करायची. हे करू नको, ते करू नको. तासभर त्यांच्या घरात बसल्यावर मलाही ते घर तुरुंगासारखं वाटायला लागलं. मी त्याच्या आईशी बोलले. त्याला मोकळं वाटेल, असं घरामध्ये वागा. त्याच्या आईने आणि इतरांनी थोडे उपाय शोधले.

आपण असा विचार करायला शिकूया की पालक म्हणून आपण कसे आहोत? आपलं लहानपण कसं गेलंय? आपल्याला आपल्या आई-वडिलांनी कसं वाढवलंय? आपल्याला कोणत्या प्रकारच्या शाळेमध्ये शिक्षण मिळालंय? आणि मूल वाढवण्याविषयी आपल्याला काय माहिती आहे ? आता जी तरुण पालक मंडळी माझ्यासमोर येतात, ती स्वत : मला सांगतात, आम्ही पाळणाघरात वाढलेलो आहोत. त्यामुळे आम्हाला माहिती आहे, पाळणाघरात काय असतं ते. दुसरं ते असं सांगतात की, आमच्या घरात दोनच मुलं होती. त्यामुळे आम्ही स्वतः लहान मूल कधी हाताळलेलंच नाही. त्यामुळे मूल झालं की आम्हाला भीतीच वाटते. या भीतीपासूनच पालकत्वाची सुरुवात होते. आणि त्यामुळे मूल शाळेत जायला लागलं की याला शाळेत कसं पाठवायचं, याचा अभ्यास कसा काय घ्यायचा? याने अभ्यास केला नाही तर काय करायचं? याचं सर्व दडपण येऊन पालक त्या मुलांना वाढवत असतात. पालक म्हणून भीती तर वाटत नाहीय ना? मूल आपल्याला अडचण म्हणून तर वाटत नाहीय ना? आणि ते वाटत असेल, तर दडपण काढून टाकायचं. कारण मूल वाढवणं हा फार मोठा आनंद आहे. आणि त्या आनंदाला तुम्ही या दडपणापायी मुकता कामा नये.

एका आईची ‘खंत’ नावाची एक सुंदर कविता आहे. त्याच्यात ती आई म्हणते. माझा मुलगा लहान होता, तेव्हा तो म्हणत असे, ‘चल ना ग आई, आपण चित्र काढू.’ मी त्याला म्हणायची, ‘माझं शिवण राहिलंय.’ मग तो मुलगा म्हणायचा, ‘आई मला ने ना ग बागेमध्ये. मला बागेत जायचंय.’ मी म्हणायची, ‘नाही नाही. मला घरात कामं पडलीयत.’ मग तो मुलगा म्हणायचा, ‘आई, मला रात्री गोष्ट सांग ना गं!’ मी म्हणायचे, ‘नाही नाही घरात पाहुणे आलेत. मला नाही वेळ.’ आणि असं करत करत तो माझा मुलगा वीस वर्षांचा झाला. आता तो मला काही त्याची गुपितं सांगत नाही. आता माझ्याशी बोलायलाही त्याला वेळ नाही. आता मला असं वाटत की हे कालचक्र वीस वर्ष मागे नेता येईल का?

आता तुमची मुल लहान आहेत. आणि आताच सगळा आनंदाचा काळ तुमच्या आयुष्यात चालू आहे. याची जाणीव ठेवून या मुलांशी वागा. नाही तर केव्हाही मुलं मोठी होतील आणि तुमच्या हातून निसटतील, याची कल्पनाही येणार नाही.

मुलं काहीतरी विचारत असतात पण त्याच्यामागचा अर्थ काही वेळेला आपल्याला कळत नाही. बालवाडी प्रवेशाच्या वेळी एका आईने मुलाला खूप पढवून नेलं होतं. ‘तुइया फ्रॉकचा रंग तुला मुलाखतीत विचारतील. लाल रंगाचा घातला आहे हे लक्षात ठेव.’ तिथे मुलाखत सुरू झाली. बाईनी विचारलं, ‘तुझ्या फ्रॉकचा रंग कुठला आहे?’ ती काही वोलली नाही. बाईनी वाहेर येऊन आईला सांगितलं तिला साधा फ्रॉकचा रंगही सांगता आला नाही. आईची झाली चिडचिड. आई घरी आल्यावर म्हणाली, ‘मी तुला एवढं सांगितलं होतं, लाल फ्रॉक आहे सांग म्हणून. तू का नाही सांगितलंस?’ मुलगी शांतपणे म्हणाली, ‘त्या एवढ्या मोठ्या आहेत त्यांना नाही का कळत? मी कशाला सांगायला पाहिजे?’ तर हा पर मुलांच्या मनात येऊ शकेल, अशी कल्पनाही आपल्याला येत नाही काही वेळेला.

एका मुलीने बालवाडीत असताना धक्का दिला होता आईला. एकदा ती आईला म्हणाली, ‘मी शाळेत जाणार नाही. मला आमच्या बाईंची खूप भीती वाटते.’ त्या बाई तर दिसायला छान होत्या. वागायलाही गोड होत्या आणि त्यांचं मुलीवरही प्रेम होतं. तर आईला प्रश्न पडला की ही अशी काय म्हणते. आईने खूप विचारलं तरी तिला काही पत्ता लागेना. एक दिवस मुलगी म्हणाली, ‘आजीने मला एक गोष्ट सांगितली होती. मुलं खाणाऱ्या राक्षसिणीची. आमच्या बाई केवढ्या ढमप्या झाल्या आहेत. बघितलंस का तू? आणि सगळे म्हणतात, त्यांच्या पोटात बाळ आहे. मग पोटात बाळ कसं गेलं? त्यांनी खाल्लंच असेल की.’ मुलाच्या या तर्काचा आपण विचारच करत नाही.

काहींच्या घरामध्ये कडक शिस्तीचं वातावरण असतं. हे म्हणजे हेच केलं पाहिजे वगैरे. काही आई-बाबा असे असतात, त्यांच्या घरात कुठलीच शिस्त नसते. मुल करतील तो कायदा. मग ती मुलं त्यांच्या डोक्यावर बसतात. मग ती त्यांना ऐकेनाशी होतात. मुलांचं आणि आपलं भांडण चालू आहे. काहीतरी रस्सीखेच चालू आहे आणि दोघांनाही जिंकल्याचा मार्ग आपल्याला काढायला लागतो. असा मार्ग कुठल्याही हुकूमशाहीतून निघू शकत नाही. मुलाशी तुम्ही बोलायला पाहिजे. आक्रस्ताळेपणा करून चालणार नाही.