माणसाला एकटं राहायला आवडत नाही. त्याला सखेसोबती हवे असतात. ही त्याची आस निसर्गातले नदी-नाले, झाडं भागवत असतात. अनंत हस्ते कमलावराने… इतकी माया निसर्ग आपल्याला देत असतो. पण मला वाटतं माणसाचे खरेखुरे दोस्त म्हणजे ग्रंथ. प्रसंगी अखंडित वाचीत जावे, हे काही खोटं नाहीय. कारण जेव्हा तुम्ही उदास किंवा खिन्न असता, तेव्हा ग्रंथ तुम्हाला हसवून रिझवतात. तुम्ही दु:खात असाल, तर ग्रंथ दुःखावर फुंकर घालतात, आनंदात असाल तर आनंद द्विगुणित करतात. तुम्ही अज्ञानाच्या अंधारात चाचपडत असाल तर ग्रंथ तुम्हाला प्रकाश दाखवतात. तुमच्या चिंतेची धूळ झटकतात. अन्यायाविरुद्ध लढण्याची प्रेरणा ग्रंथच देतात. सत्यमेव जयते हेही तेच सांगतात. स्वयंप्रेरित व्हा, आत्मनिर्भर व्हा, जीवन ही एक लढाई आहे हेही ग्रंथच सांगतात. जगावे की मरावे अशी परिस्थिती येते, तेव्हा ग्रंथच मदतीला धावून येतात.

माणसाला पोटाच्या भुकेबरोबर आणखी एक भूक असते. ती म्हणजे कलेची भूक. प्रत्येक गोष्टीतलं सौंदर्य टिपण्याची भूक. कणाकणातून, क्षणाक्षणातून कला टिपण्याची भूक. ही रसिकता, आस्वादकाची वृत्ती माणसाला त्याचं माणूसपण देत असते. हे माणूसपण हरवलं असेल तर ग्रंथ माणसाला संवेदनक्षम करतात. भावनाप्रधान करतात, त्याच्या विचारांना दिशा देतात. पुस्तकामुळे आपलं जीवन सुगंधी, समृद्ध बनतं. वाचनामुळे वृत्तीची मरगळ झडून जाते. काजळी निघून जाते. आणि चांगल्या वाचनाने मन भरून येते.

सगळीकडे चंगळवादी संस्कृती आहे. झटपट सगळं मिळालं पाहिजे. पैसा हे साधन आहे, साध्य नाही याचा विसर नव्या पिढीला पडलाय आणि आपण हे नव्या पिढीला सांगितलं नाही, तर देवाच्या दरबारात आपल्याला क्षमा नाही. आणि म्हणून आपण सर्वांनी वाचक चळवळ सुरू करण्याची वेळ येऊन ठेपलीय. राजसंन्यासमध्ये ‘राजा जागा हो, रात्र वैऱ्याची आहे’ असं म्हटलंय. पण मला सांगावंसं वाटतं, दिवसही वैऱ्याचे आहेत. ग्रंथ जर घरात आणले नाहीत, तर काय अनर्थ होईल.

पुस्तकावाचून घर म्हणजे तुरुंग. तुम्ही मुलांना पुस्तकं किती घ्यायला देता, याचा विचार करा. त्यामुळेच मुलाची भूक वाढणार आहे. त्याचा माणूसपणाकडे प्रवास होणार आहे. पालकांनी, शिक्षकांनी मुलांना वाचनाची आवड वाढेल असा उपक्रम राबवला पाहिजे. त्याच्या आवडीची पुस्तकं त्याला द्या. एखाद्याला क्रिकेटची आवड आहे, तर त्यावरची पुस्तकं द्या.

अमेरिकेतली एक निग्रो, तिचा दोन सेकंदांनी धावण्याच्या शर्यतीतला नंबर गेला. त्या क्षणाला एका टीव्हीच्या कॅमेऱ्यावाल्याने तिला विचारलं, ‘आता तुला काय वाटतंय!’ ती पटकन म्हणाली, ‘चार वर्षांनी होणाऱ्या ऑलिम्पिकमध्ये सुवर्णपदक मिळवायचा निश्चय मी केलाय. आयुष्यात अपयश हे येणार, तुम्हाला त्याची बोच लागणार हे त्या मुलांना कळू द्या. त्यांना चांदीच्या चमच्यात खीर भरू नका. पुस्तके त्यांच्या मार्गदर्शनासाठी असू द्या. मुलांना वाचनाची सवय लावण्यासाठी आपण वाचलं पाहिजे. मी माझ्या क्लासमध्ये पालकांना ‘एक होता कार्व्हर’ वाचायला सक्ती केलीय. त्या वेळी मुलांना कळतं, कार्व्हर एका दिवसात होता येत नाही. अब्राहम लिंकनची गोष्ट वाचल्यावर कळतं की अब्राहम लिंकन एवढ्या गरिबीत वाढला, १४ महिनेच शाळेत जाऊ शकला. तो अमेरिकेचा अध्यक्ष कसा झाला? गुलामांची बाजू घेऊन त्याने यादवी कशी केली?

हळूहळू मुलांना कळतं, की आपण वर्गात पहिले येऊ शकू. क्रिकेट टिममध्ये आपली निवड होऊ शकेल. ही प्रेरणा ग्रंथच देऊ शकतात. पुस्तकाच्या सहवासामुळे त्यांची बुद्धी, मन यांचा विकास होईल. त्यांच्यात बरेच गुण असतात. पण ते पैलू न पाडलेल्या हिऱ्याप्रमाणे असतात. पुस्तकं म्हणजे परीस आहे. तो लोखंडाची वाट पाहतो. तो माझ्याजवळ कधी येतो आणि मी त्याचं सोनं करेन.

मी एका संस्थेतर्फे गेली पंचवीस वर्ष एक स्पर्धा घेते. त्यात मी सावरकरांच्या आत्मचरित्राचं नाव काय? किंवा पिरॅमिडस कुठे आहेत? असे प्रश्न विचारले होते. त्याची उत्तरं कुणालाच आली नाहीत. एका तरुणाने मला सांगितल. मी इंग्लिश मीडियममध्ये शिकलो. मग त्याला इंग्लिश क्रांतिकारकांची नावं तरी माहीत आहेत का? पालकांची ही अवस्था असेल, तर मुलांचं काय होणार?

मुलं फार चाणाक्ष असतात. एका लेखात मी लिहिलं होतं, एका मुलाने आईला विचारलं, व्हॉट इज दॅट शुभंकरोती. उद्या विचारतील, कोण ज्ञानेश्वर, कोण तुकाराम?

शब्दोत्सवाचा आनंद पालकांनी लुटावा आणि तुमच्या मुलांना लुटायला सांगावा. संक्रांतीमध्ये काही तरी वाण द्यायचं असतं. तेव्हा सुवासिनींच्या मुलांसाठी पुस्तकं का देत नाहीत?

या पुस्तकातून काय असतं? उपदेश नसतो केलेला. त्यात शब्दांचा खेळ असतो. भावनांचा आविष्कार असतो. बुद्धीला खाद्य दिलं असतं. हे शब्द कधी कोमल, मृदू असतात. जाई-जुईच्या फुलांसारखे. कोमल आणि मायाळू असतात आईच्या हातासारखे. कधी गोड, मधाळ बालकाच्या हसण्यासारखे, तर कधी मखमली. पण हे शब्द कधी रौद्र सागराच्या गर्जनेप्रमाणे असतात, तर कधी भीडस्त नववधूप्रमाणे असतात. शब्द असतात अवखळ आणि खट्याळ. खळखळणाऱ्या झऱ्याच्या पाण्यासारखे. पण हे शब्द कधी टोकदार होतात निवडुंगाच्या भात्यासारखे. कधी शब्द जहरी कडू भात्यातून सुटलेल्या बाणासारखे असतात. पण हे शब्द शेवटी आपल्या हृदयात जाऊन बसतात. एक ऊर्जा देतात. त्या ऊर्जेचा स्त्रोत मुलांपर्यंत पोचवण्याचं काम तुम्ही करायचं.
प्रा. मोहन पाठक

ग्रंथ असतील तर जीवनाला अर्थ आहे. नाहीतर जीवन व्यर्थ आहे. पहिली ते अकरावी मी याच शाळेत लहानाचा मोठा झालोय. माझी मुलं याच शाळेत सजलीयत. ग्रंथांच्या क्षेत्रात मी थोडफार काही करत असेन, तर त्याचं श्रेय या शाळेच्या ग्रंथालयाला जातं. इथे जी पुस्तकं वाचली, त्याने आयुष्याला दिशा देण्याचा प्रयत्न करता आला.

आपल्या सर्वांचा अर्जुन झालाय. काय करायचं कळत नाही. एकीकडे इन्फर्मेशन टेक्नॉलॉजी अंगावर येतेय, तर एकीकडे आमच्यासारखे ग्रंथप्रेमी सांगतात, तुम्ही पुस्तकं वाचा. आम्ही करायचं काय? माहिती तंत्रज्ञानाच्या आजच्या युगातही ग्रंथवाचनाचं सुख ते ग्रंथवाचनाचं सुख आहे. पुस्तकाचा स्पर्श, त्याचा वास, शब्दांनी आशय तुमच्या मनापर्यंत पोचतो, तो आनंद संगणकाचा पडदा देऊच शकत नाही. पुस्तकं ही पुस्तकंच आहेत कितीही ई-बुक येऊ देत.

आजचं युग आहे व्यवस्थापनाचं. व्यवस्थापन या विषयावर अगणित पुस्तकं आहेत. जगात यावर भरपूर संशोधन होतंय. हे आपल्या आयुष्याशी निगडित असतं. दुसरा एक शब्द आहे एमबीओ. मॅनेजमेंट बाय ऑब्जेक्टिव्हज. आपल्याला मूल झालं म्हणजे त्याला वाढवायचं. म्हणजे काय करायचं? त्याने सतत पहिलं आलं पाहिजे हे त्याच्यावर हॅमर करायचं. ही आपली पालकत्वाची कल्पना असते. आज पालक फार काळजीत पडलेत. त्यामुळे काही जण तो क्रिकेट खेळायला गेला, चित्र काढायला लागला तर अभ्यास कर म्हणून ओरडतात. काही जण असेही आहेत, मुलाला सर्वच आलं पाहिजे. तो सचिन तेंडुलकर झाला पाहिजे, माधुरी दीक्षित झाली पाहिजे म्हणून मागे लागतात. एक प्रॉडक्ट तयार करायचं, असा प्रकार चाललेला असतो. मुलाला सांगायचं अभ्यास कर आणि आपण सिनेमे पाहायचे. मुलं अनुकरण करतात. तुम्ही ग्रंथांबद्दल चर्चा केली, वाचन केलंत, चालू घडामोडींवर चर्चा केलीत तर तो वाचणार आहे.

मुलांना काहीच माहीत नसतं. अशा मुलांना तुम्हाला घडवायचंय. मोबाइलचं युग आहे. या भ्रामक गोष्टीत अडकू नका. जग जवळ आलंय पण माणसं दूर गेलीयत. मुलांशी बोललं पाहिजे. तुम्ही सायबर कॅफेमध्ये जा. शेजारी बसून अजून कुणा न दिसणाऱ्याशी चॅटिंग चाललंय, म्हणजे माणसं दुरावत चाललीयत. ही स्थिती आहे, त्यातून नकारात्मक सूर येतो.

‘ओल्ड मॅन अॅण्ड द सी’ ही कादंबरी आहे. त्याचं पुलंसारख्या प्रतिभावंतालाही भाषांतर करावंसं वाटलं. ‘एका कोळियाने’ हे त्याचं नाव. एक म्हातारा समुद्रातून एक मासा किनाऱ्यावर घेऊन येण्याचा प्रयत्न करतो. जिद्दीने. ही जिद्द सकारात्मक दृष्टी देणारी आहे. घराघरांत तक्रारीचा सूर असतो. तो कशाला? त्याच्या चांगल्या गोष्टीबद्दल आपण का बोलत नाही? आपण त्याच्याशी एकरूप का होत नाही.

शिक्षण ही प्रक्रिया जर माणूस घडवण्याची असेल, तर विकास हेच शिक्षणाचं ध्येय. क्षमता विकसित करणं त्यातून होतं. वाचायचं कशासाठी, तर आपला आपण विकास घडवण्यासाठी. स्वत :चं व्यक्तिमत्त्व घडवायचं. मी जेव्हा संशोधनासाठी विषय घेतला, तेव्हा दादरमधल्या एका सुप्रसिद्ध व्यक्तीने माझ्याकडे प्रश्न पाठवला की ग्रंथांमुळे व्यक्तिमत्त्व विकास होतो का? उदाहरणच द्यायचं झालं, तर महात्मा गांधी. त्यांनी ‘अॅण्ड द लॉस्ट ऑफ थेरो’ हा ग्रंथ वाचला नसता, तर ते महात्मा झालेच नसते. त्यांनी स्वत:च लिहून ठेवलंय की हे पुस्तक जर मी वाचलं नसतं, तर मी काहीच करू शकलो नसतो आयुष्यात. इतका विश्वास त्या ग्रंथाने दिलाय. प्रत्येक मोठ्या घटनेवर ग्रंथाची सत्ता होती. माझा आदर्श आहे डॉ. आंबेडकर. त्यांचं आयुष्य कशाने घडलं? ग्रंथांमुळे. लो. टिळक, सावरकर अशी किती तरी नावं सांगता येतील. या लोकांनी ग्रंथ वाचले नसते तर ते उत्तुंग झालेच नसते.
२३ एप्रिल २००१ ते २२ एप्रिल २००२ हे राष्ट्रीय ग्रंथवर्ष होतं. हे किती जणांना माहिती आहे? परदेशात हॉस्पिटलमध्ये लायब्ररियन असतो. रुग्णाने कोणतं पुस्तक वाचावं, हे ठरवण्यासाठी. ही थेरपी देऊन रुग्णाला बरं केलं जातं. हा विचार खरा तर आपल्या मातीतला. पूर्वी सांगायचे गुरुचरित्राची पोथी वाच, तुला मूल होईल. आजही आपण पोथ्या वाचतो. गजाननमहाराजांची पोथी वाचतो. पोथी वाचावी, ही श्रद्धेने, अंधश्रद्धेने नाही. गोंदवलेकर महाराज यांची पोथी वाचल्यावर आयुष्य सुखकर झालं. गोंदवलेकर महाराज येतात का? तर ती पोथी ज्या श्रद्धेने वाचली जाते, त्यामुळे तुमच्या शरीरात रासायनिक बदल घडून येतात आणि सर्व चांगलं होतं. पुस्तकाची ताकद मला ठाऊक आहे.

मुलाचं वय संस्कारक्षम आहे. आपण त्याला वाचतं करायला पाहिजे. त्यासाठी त्याच्याशी संवाद साधला पाहिजे. आपण घरात मुलांशी किती बोलतो? एकत्र जेवायला बसतो का? त्याच्याशी एकरूप होतो का? मुलाच्या आवडीप्रमाणे त्याला पुस्तकं द्यावीत. पण तुम्ही काय करता, पुस्तकं घरात आणतच नाही. पुस्तकं नसलेलं घर म्हणजे खिडक्या नसलेलं घर. ग्रंथ विचार देतं, ते टीव्ही नाही देऊ शकत. वाचताना दोन ओळींच्या मध्ये तुम्ही तुमचं मन रेंगाळत ठेवता. त्यातून तुमचं आयुष्य तुम्ही समृद्ध करत असता. प्रिंट मीडियाला पर्याय असू शकत नाही. तुम्ही स्वतः वाचत नाही, म्हणून मुलं वाचत नाहीत.

शिक्षक मुलांना सांगू शकतात. हे पुस्तक वाच. पण आजच्या शिक्षकांची तयारीच नसते. शालेय स्तरावर ग्रंथ प्रदर्शनं आयोजित केलीच पाहिजेत. पण पालकांनी जिथे कुठे ग्रंथप्रदर्शन असेल, तिथे मुलांना घेऊन जावं. कुठल्या कुठल्या विषयावर पुस्तकं आहेत, ते त्यांना कळू द्या. मुंबईतली ग्रंथालयं दाखवा. मुलं ग्रंथालयात जातात की नाही, पुस्तकातून मुद्दे काढतात की नाही, ते तपासा. त्यांच्याशी चर्चा करा.

ग्रंथ मित्रमंडळ कल्पना चांगली आहे. दहा मित्रांनी एकत्र येऊन ग्रंथ खरेदी करा आणि सर्क्युलेटिंग लायब्ररी चालू करा.

हल्ली आपण पाहतो मुलांना सिनेमातली गाणी पाठ होतात. मी माझ्या मुलींवर प्रयोग केले. त्यांच्या आवाजात धडे, कविता टेप केल्या. त्यामुळे त्यांना त्या पाठ झाल्या. मनाचे श्लोकच्या कॅसेट लावल्या. त्या पाठ झाल्या.
वाचलेल्या पुस्तकांचा मुलांना सारांश लिहायला सांगा. वर्गाची अशी स्पर्धा ठेवा. त्याला टोकन बक्षीस द्या. लेखकांची भेट मुलांना घडवून आणता येईल. त्यांच्याशी गप्पा मारायला लावा. प्रत्यक्ष लेखक बघायला मिळणं, हा एक अनुभव, आनंद असतो. अर्थात, हल्ली टीव्हीने तो घालवलाय.

तुमचा मुलगा किंवा मुलगी ग्रंथालयात जाते की नाही हे पाहायला हवं. तो जायलाच हवा.

‘ग्रंथालय हे आत्म्यावरचं औषध आहे’ हे सॉक्रेटिसचं वाक्य फार महत्त्वाचं आहे. ग्रंथ हे उपयोगासाठी असतात. ते कपाटात बंदिस्त करू नका. आणि आत्म्याचं, मनाचं हे औषध मुलांना सतत पुरवलं पाहिजे.