प्रा. रमेश पानसे

एम.ए.

• अध्यक्ष, महाराष्ट्र बालशिक्षण परिषद आणि आदिवासी युवक गृहोद्योग संस्था.
• संपादक, शिक्षणपत्रिका व अर्थवोधपत्रिका.
• विश्वस्त, गांधी फिल्म्स् फाउंडेशन.
• विश्वस्त, ग्राममंगल संस्था, ऐना, डहाणू.
• २५ संशोधनपर लेख आणि बालशिक्षण व इतर विषयांवरील सुमारे ३०० लेख प्रसिद्ध.
• आदर्श शिक्षक पुरस्कार व लातूर भूकंप सेवा पुरस्कार याचे मानकरी.

जागरूक पालकाची माझ्या दृष्टीने तीन लक्षणं आहेत. तो मुलांवर प्रेम करतो, मुलांचं हित पाहत असतो. आपली मुलं यशस्वी व्हावीत, ती सधन व्हावीत, त्यांचा नावलौकिक व्हावा आणि म्हातारपणी आपला आधार व्हावा या अपेक्षा रास्त आहेत आणि असायलाच हव्यात. त्यामुळे पहिलं लक्षण आपल्यात आहे.

दुसरं लक्षण, पालक कोण? तर जो पालक म्हणून काही शिकता येतं का पाहतो. विवाह ही थोडीफार नैसर्गिक, सामाजिक घटना. आई – वडील होणं ही देखील नैसर्गिक घटना. एकदा का मूल झालं की, त्या मुलाची वाढ, त्या मुलाचा विकास, त्या मुलाचं शिक्षण या शिकण्याच्या गोष्टी. आपल्या समाजात अजून हा विचार पुरेसा रुजलेला नाही. आपल्याला वाटतं आपण पदवी मिळवली, तांत्रिक शिक्षण घेतलं, नोकरी करतोय, व्यवसाय करतोय, म्हणजे आपण सुशिक्षित. सुशिक्षित जरी असलो, तरी या ठराविक विषयाची सुशिक्षितता आपल्याला असतेच असं नाही. किंबहुना अडचण अशी आहे, की आपल्याला घरी इलेक्ट्रिकचं काम करायचं असेल तर त्या विषयातला तज्ज्ञ लागतो. मुलांची तपासणी करायची असेल तर चांगला डॉक्टर लागतो. पण पालक म्हणून काही तरी शिकायला हवं, असं आपल्याला वाटत नाही. मुलं होतात, मुलं वाढतात. आपला त्यात सहभाग असतो. अलिकडे बऱ्याचदा नसतोही. त्यात शिकायचं काय आहे? मी एक उदाहरण देतो. एक लहान मूल जमिनीवर ठेवलंय. ते रडतंय. आई त्याला उचलून घेते. आपण त्याला मातृत्व म्हणू. वडिलांनी घेतलं तर पितृत्व म्हणू. पण छान मूल हसत पडलंय आणि त्याला जवळ घेणं हे पालकत्व झालं.

मानसशास्त्र आणि शरीरशास्त्र सांगतं, रडणाऱ्या मुलाला जवळ घेतलं, तर त्याला जाणवतं आपल्याला कुठल्याही गरजा पूर्ण करायच्या असतील, तर रडलंच पाहिजे. अनेक प्रयोग झाले त्याच्यावर. मूल जेव्हा हसत असतं, तेव्हा उचलून घेतलं तर मुलाला जाणवतं आपण हसलो तर काही तरी छान होतं. त्याच्या रडण्याच्या घटना कमी व्हायला लागतात. हसण्याच्या घटना वाढायला लागतात. यात पालकत्वाचं शिक्षण आहे.

आपण मुलांबरोबर वाढत गेलं पाहिजे. आपलं मूल दोन वर्षाचं असेल तर, आपण दोन वर्षाच्या मुलाला कसं वाढवायचं याचं शिक्षण घेतलं पाहिजे. मूल तिसऱ्या टप्यात प्रवेश करत असेल, तर त्याचं शिक्षण समजून घेतलं पाहिजे. जसजसं मूल वाढतं, तसतशा त्याच्या गरजा समजावून घेणं, त्याची मानसिकता समजावून घेणं. त्याच्या क्रिया-प्रक्रिया समजावून घेणं महत्त्वाचं. पालकत्व ही शिकायची गोष्ट असते.

चांगल्या पालकत्वाचं तिसरं लक्षण म्हणजे मूल समजावून घेणं. आपल्याला मूल समजलं पाहिजे. कुठल्याही गोष्टीचा अभ्यास करताना आपण तो विषय समजावून घेतो. त्यासाठी आपला अट्टहास असतो. मूल समजून घेण्यात मात्र अट्टहास नसतो.

मुलाचे शारीरिक विकासाचे टप्पे असतात. त्याच्या आजूबाजूला काही घटना बडतात. त्या दृष्टीने ही सार्वत्रिक गोष्ट आहे. मूल केव्हा तरी रांगायला लागतं, बसायला लागतं, चालायला लागतं, पळायला लागतं. या घटना प्रत्येक मुलाच्या बाबतीत घडणार असतात. आपल्या मुलाच्या बाबतीत घडताना शेजाऱ्याकडे पाहण्याची गरज नाही. शेजाऱ्याचं चालायला लागलं, माझं कसं नाही? प्रत्येकाला कमी-जास्त वेळ लागतो. मूलपणाचं रूपांतर प्रौढपणात होणारच आहे. पण ते कसं नीट होईल, हे पाहणं जे पालकत्व. शारीरिक टप्प्यानुसार ते होतच राहणार.

दुसरी महत्त्वाची गोष्ट मणजे त्याची सामाजिक आणि मानसिक प्रगती. मूल हे पूर्णपणे स्वयंकेंद्रितच असतं. हळूहळू त्याला आईची ओळख होते, वडिलांची ओळख होते. कुटुंबात असतं, तोपर्यंत मूल सुरक्षित असतं. ते इतरांच्या पुढे जातं, सुरुवातीला ते अनोळखी लोकांकडे जात नाही. मुलाला सुरक्षित वाटेपर्यंत आई-वडील काळजी घेतात. त्याला काही एकदम अनोळखी लोकांपुढे ढकलत नाहीत. आपल्याला हे समजतं, मुलाला सामाजिक व्हायला वेळ लागतो. पण तीन वर्षानंतर सामाजिक होणं, ही त्याची गरज आहे. कारण आपल्या बरोबरीच्या मुलात वावरणं यातच त्याची वाढ असते. बरोबरीच्या मुलात वावरण्यामुळे मूल घडतं. म्हणून त्याला शाळेत घालावं लागतं.

मुलाला आजूबाजूच्या वातावरणाशी ओळख करून द्यायला हवी. आजूबाजूचे रस्ते, दुकानं, माणसं यांचाही मुलाच्या विकासात प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्षपणे सहवास असतो. त्याची सामाजिकता जोपासणं हे पालकत्वाचं आवश्यक काम. मूल अभ्यास करायला लागलं की त्यांना पालक इतरांपासून दूर ठेवतात आणि तिथेच मोठी गफलत होते. मूल शिकतं. एकटं राहून शिकण्यापेक्षा इतरांच्यात शिकणं महत्त्वाचं आहे. आत्मकेंद्रित मुलाला इतरांशी मिळून-मिसळून वागायची सवय लागायला हवी. नाही तर संघर्षाचे, युद्धाचे, हिंसेचे, वंशयुद्धाचे सगळे प्रश्न या मानसिकतेतून निर्माण होत जातात. आणि म्हणून मुलांना इतरांशी मिळतं-जुळतं घेण्याच्या संधी देणं, हे पालकत्वाचं प्रमुख कार्य आहे. मिळतं-जुळतं घेणं यात दोन गोष्टी आहेत. मुलाला आपल्यातूनच बाहेर काढावं लागतं आणि दुसऱ्याच्या सवयी, आवडी-निवडी, हक्क या सहन करायची मुलाला सवय लावायची असते. अलीकडे मुलांमध्ये सहनशक्ती कमी झालीय. कारण मुलाच्या शिक्षणात भावनिक वाढीसंदर्भात कार्य होत नाही. घरीही नाही आणि शाळेतही नाही, समाजातही नाही. भावनेची दोन अंगं आहेत. लोकांबद्दल कणव वाटणं, आपुलकी वाटणं हा भाग आहे. आणि आपल्याला पसंत नसलेल्या गोष्टी आयुष्यात घडत असतात. ती सहन करण्याची ताकदही महत्त्वाची असते.

लक्षात ठेवा मुलाचं ३ ते ७ वर्षांपर्यतचं वय सर्वात महत्त्वाचं आहे. त्याच्या मेंदूची वाढ याच काळात होते. एवढंच नाही तर ९० टक्के सवयी, विचार, कल्पना याचं खाद्य त्याला या वयात मिळतं. या वयात झालेले वाईट परिणाम बदलत नाहीत. या वयात काही अनिष्ट परिणाम झाले, आघात झाले तर ते लक्षात राहतात. आई वडील या वयात मुलाला भीती घालतात. पोलिसाची भीती, नाही तर बुवाची भीती. मी पालकांना विचारतो, तुम्हाला मूल धीट करायचंय की भित्रं ते एकदा ठरवा. आपण सामान्यत : मुलांना भित्रं करतो. कदाचित नकळत करतो. पण हे घराघरात घडतं.

आपण हे लक्षात ठेवलं पाहिजे की मुलाला धीटही करायचंय. आयुष्यातल्या बऱ्याच प्रश्नांना त्याला सामोरं जाता आलं पाहिजे. प्रश्न पावसासारखे अंगावर घेता आले पाहिजेत आणि त्यांची उत्तरंही शोधता आली पाहिजेत. जे पालक मुलांच्या हातात उत्तरं देतात, ते मुलांचं नुकसान करतात. मग ते शाळेतल्या गणिताचं उत्तर असो नाही तर बूट कुठल्या पायात घालायचा ते असो. मुलाला त्याचं उत्तर शोधू द्या. आयुष्यातल्या कुठल्याच प्रश्नांची उत्तरं देणारी तयार गाईडं बाजारात उपलब्ध नाहीत. ती आपली आपल्यालाच शोधायची असतं. तेव्हा मुलांना क्लासेस आणि गाईडांशिवाय राहायला शिकवा. त्यांना प्रश्न पडणारच आहेत. त्या प्रश्नांची उत्तरं तीच शोधतील.

तुम्हाला घाई लागलेली असते. आपला मुलगा कधी लिहायला लागेल, पाहुणे आले की आम्ही सांगू ती गाणी म्हणेल. मग आपल्या पालकत्वाची इतिकर्तव्यता झाली. मुलांमध्ये लक्ष घालण्याचं सर्वात महत्त्वाचं वय हे आहे. मगाशी मी म्हटल्याप्रमाणे या वयातले चांगले परिणाम आयुष्यभर टिकतात आणि अनिष्ट परिणामही त्रास देतात. मग या काळातल्या मुलाच्या प्रगतीविषयी शिकायचंय.

आपली जर अशी समजूत असेल की, मूल शाळेत घातलं, मुलाला शाळेने गृहपाठ दिला, घरी आपण त्याचा गृहपाठ करून घेतला, तर मूल चांगलं शिकेल – तर ही समजूत दूर ठेवा. हे वय मुलाला शिकवण्याचं नाही, मूल आपलं आपण शिकतं. त्याला त्यासाठी मदत करणं हे पालकत्वाचं लक्षण आहे. मुलाला अभ्यास नावाची जी गोष्ट असते त्या चौकटीबाहेरच मुलाचं शिक्षण होतं. मुलाचा बौद्धिक विकास तीन मार्गांनी होतो. पहिला मार्ग असा आहे, मूल घरात आणि घराबाहेर मिळणाऱ्या अनुभवातून शिकतं. घरात एकसारखी नवरा-बायकोची भांडणं होत असतील, वडील दारू पिऊन येत असतील, घरात एकही पुस्तक नसेल, टीव्ही ठणाठणा सुरू असेल तर यातून मुलावर होणारे संस्कार नगण्य असतात. झाले तरी ते अनिष्ट असतात.

मूल अनुभवातून शिकतं. सर्वच मानसशास्त्रज्ञांनी हे सांगितलं आहे. आपण मुलाला कोणते अनुभव देतो, यावर ते पुढे काय होणार ते ठरतं. आपण मुलाला फिरायला नेतो का? मुलाच्या गरजेनुसार आपण खेळतो का? त्याला हवं तेव्हा झोपू देतो का? मुलाचं घरात स्थान काय? गुलाला घरात एक कोपरा आहे का? आपल्या सोन्या-चांदीच्या वस्तूंपेक्षा मुलाने जमवलेल्या काड्या, दगड त्याच्यासाठी जास्त मौल्यवान असतात. हे जर आपल्याला कळलं, तर आपण मुलाला चांगले अनुभव देऊ शकू. मूल आपले आपण अनुभव घेत असतं. तुम्ही नाही दिलेत तरी. पण ते कोणते अनुभव घेतंय, आपण कोणते देतोय यावर लक्ष ठेवणं पालकांचं काम आहे. त्यासाठी पालकांनी मुलाला वेळ दिला पाहिजे. आपण पैसे मिळवण्यामागे धावलो, मुलाकडे लक्ष कमी दिलं, तर मुलामध्ये होणारी गुंतवणूक आपण करत नाही. मुलामध्ये आज गुंतवणूक करणं हे उद्याच्या तुमच्या उत्पन्नाच्या दृष्टीने आवश्यक आहे. मुलांमध्ये अनुभवाची गुंतवणूक करायची असते. किती आई वडील रस्त्याने मुलांबरोबर चालताना त्याच्या वेगाने चालतात? कित्येकदा आई वडील रस्त्यावरून चालताना वाहनांच्या बाजूने मुलांना धरून चालतात: ते बरोबर नाही.

मुलांना ठिकठिकाणी नेलं पाहिजे. आपल्या मित्रमंडळींकडे न्या. त्यांची मुलं आपल्याकडे बोलवा. आपली मुलं तिसऱ्याच घरी जातात, तेव्हा मुलांच्या अनुभवाला धुमारे फुटतात. मुलं बाहेर वेगळं जेवण जेवतात. घरी जेवत नाहीत ते बाहेर जेवतात. पालक आपापल्या पाट्या करतात. पण मुलांच्या पाटा करत नाहीत. लग्नात मुलांना घेऊन जातो. आपण आपले नातेवाईक आणि मित्र यांच्यात चूर असतो आणि मुलं उनाडत राहतात, याचा तुम्हाला त्रास होतो. वास्तविक मुलं कशी एकत्र येतील हे पाहिलं पाहिजे.