डॉ. अनुराधा सोवनी

बी.ए., एम्.ए..एम्.फिल., पीएच.डी. (मानसशास्त्रीय चिकित्सा)

• मानसोपचारतज्ज्ञ
• बालकांच्या मानसिक आरोग्यावरील मराठी पुस्तक
• बालमनावरील तणाव कमी कसा करावा यावर मार्गदर्शक पुस्तक ३० शोधनिबंध (राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय स्तरावर)
• मानसिक आरोग्य, मानसिक आजारावर प्रतिबंधात्मक उपाय यावर प्रत्यक्ष मार्गदर्शन.

मुंबईत वेगवेगळे सेतू बांधण्यात आले. अंधेरीचा पूल सुरू झाला, तेव्हा आपल्याला वाटलं, आता आपले सर्व प्रश्न सुटले. वाहतूक वेगात होईल पण आपल्या नात्यातले सेतू किती पक्के आहेत, त्यांची पडझड झाली आहे का, त्यांना डागडुजी करायला हवी का, हे आपण पाहायला हवं.

आपल्या मनातली जी नाती आहेत, ती कधी कधी आपल्याला कळत नाहीत. आपल्याला वाटतं, आपलं मूल आपल्याला कळलं, पण ते अचानक वेगळं वागायला लागतं. तेव्हा आपल्याला वाटतं, हा असा का वागतो?

आपली मुलं सातवीत पोचतात. तेव्हा ती गंमतशीर वयात असतात. ती स्वप्नाळूही असतात. अनेक विचार त्यांच्या डोक्यात चालत असतात. त्यांच्याशी बोलायला गेलो, तर बरेचदा त्यांचं लक्ष नसतं. ती प्रॅक्टिकल असतात. आपण जी सामाजिक बंधनं पाळत असतो त्यात ती नसतात. ती मोकळी असतात. तसं पाहायला गेलं तर ती धड लहान नाहीत, मोठी नाहीत अशी असतात. ना धड बालपण, ना धड पौंगडावस्था, सातवीच्या वर्गातली मुलं सात स्वरांच्या हिंदोळ्यावर नाचत असतात. त्यांना खूप काही करायचं असतं.

हा एक सेतू आहे. या सेतूवर त्यांना गाठायचं असतं. पालक म्हणतात, मूल उलट उत्तर देतं, त्यांना शिंगं फुटलीयत, आपण फार शहाणे, असं तो समजतो. अशी काहींची तक्रार असते. मित्र तोलामोलाचे वाटतात. पालकांचं, शिक्षकांचं ऐकत नाही. मूल आपल्या दुनियेत असतं.

याला कारणंही खूप आहेत. या सेतूवर त्यांना पालकांचं महत्त्व कमी वाटतं, मित्रांचं महत्त्व वाढतं. प्रसारमाध्यमांचा पगडा असतो. मुलं हल्ली इंटरनेट वापरतात. इंटरनेट हे जगभराची माहिती होण्यासाठी आहे की जाळ्यात पकडण्यासाठी हा प्रश्न पडावा. कारण मुलं या जाळ्यात अडकतात. त्यांना सर्फिंग करायचं असतं, त्यांना आपला अकाऊंट उघडायचा असतो. आपण पालक घाबरत असतो. आता हा कुणाशी संपर्क साधेल. त्यांना काय काय माहिती होतेय. अतिशय पाश्चिमात्य वारे वाहतायत. त्यामुळे याच वयात आपण मुलांशी संवाद साधायला हवा. एकदा का मुलं १३-१४ वर्षांची झाली की ती फारच दूर जातील. मित्र तर दूरच, पण अजून काही बनून ती पुढे उभी ठाकतील. मी लहान असल्यापासून ‘जनरेशन गॅप’. ‘कम्युनिकेशन गॅप’ हे शब्द नेहमीच ऐकते. आता टेलिफोन बरेच दिवस बंद असेल तर आपल्याला चैन पडत नाही. तसंच मुलांशी असलेलं कम्युनिकेशन नसेल, तर मनाला किती क्लेश होईल? टेलिफोनमध्ये किती घटक असतात, असा प्रश्न मी नेहमी मुलांना विचारते, ते सांगतात, दोन घटक. एक प्रेषक असतो, एक निरोप घेणारा. पण एक घटक विसरला जातो. तो म्हणजे चॅनेल. तो व्यवस्थित हवा. तो तुटलेला, फुटलेला, बिघडलेला नको.

इथे मी सेंडर म्हणजे प्रेषक पालकच आणि रिसिव्हर म्हणजे पालकच घेणार आहे. कारण माझं असं प्रांजळ मत आहे की, मुलांचं फारसं चुकत नसतं. मी पालकांबरोबर काम करते, मुलांबरोबर काम करते. मुलं वाईट वागतात, चुका करतात. पण त्याचं खूपसं ‘उत्तरदायित्व’ मोठ्यांवरच असतं. आपली पहिली चूक असते, त्याचे पडसाद मुलांच्या वागण्यात दिसतात. आता प्रेषकच बरोबर नसेल, तर संदेश स्वीकारला कसा जाणार?

उदाहरणार्थ, काही व्यक्ती फार हळू बोलतात. फोनवर आपल्याला ऐकू येत नसतं. तसंच मुलांशी बोलताना आपण बऱ्याचदा स्पष्ट आणि मोठ्याने बोलत नाही. जो मेसेज द्यायचाय, तो मुलांपर्यंत पोचतच नाही. एक वडील माझ्याकडे आले. ते म्हणाले, ‘मुलगा उधळपट्टी करतो.’ मुलगा म्हणाला, ‘बाबा जेवढं सांगतात, तेवढं मी करतो.’ वडील मुलाला १०० रु. द्यायचे. सांगायचे ‘मर्यादेत खर्च कर’ मुलाच्या आजूबाजूची मुलं २०० रुपये खर्च करतात. तेव्हा मुलाला १०० रु. म्हणजे कमीच वाटतात. वडील म्हणाले, ‘मुलगा मोठा झालाय. त्याला कसं सांगणार तू दिवसाला १५ रुपयेच खर्च कर म्हणून.’ तेव्हा मी त्यांना म्हटलं, ‘अहो, हल्ली मुलांना असं आडून बोललेलं चालत नाही. त्यांच्याशी स्पष्टच बोलावं लागतं.’ इंग्रजी माध्यमातली कितीतरी मुलं ‘देन से सो’ म्हणतात. म्हणजे पूर्वीच्या ज्या कल्पना होत्या, कुणाला दुखवायचं नाही वगैरे, त्या या मुलांच्या डोक्यात नाहीत. ती मुलं स्पष्ट आहेत.

आपण सेंडर म्हणून, मुलांशी ओरडून बोलतो, आपला संदेश आक्रमक असतो. सांगण्याचा प्रकार महत्त्वाचा असतो. ते मुलांना आवडत नाही. खूप हळू बोललेलं, अस्पष्ट बोललेलं आवडत नाही. तसंच आक्रमकही आवडत नाही. मग मुलं उलट उत्तरं देतात.

परवा एका मैत्रिणीकडे गेले होते. तिची मुलगी डेंटिस्ट्रीला आहे. ती खोलीत झोपली होती. आम्ही बाहेर गप्पा मारत होतो. इतक्यात गजर वाजला. तिने उठण्यासाठी लावून ठेवला असेल आणि तो वाजतच राहिला, बाहेरून माझी मैत्रीण ओरडली, ‘नेहा, गजर बंद कर.’ तिने उत्तर दिलं. ‘ऑबबियसली.’ म्हणजे तिला असं म्हणायचं होतं, ‘मला एवढंही कळत नाही?’ तिला उठायला वेळ लागला असेल. अशा आपल्या चुका होतात. बरेचदा आपण द्व्यर्थी बोलत असतो. म्हणजे मनात असतं एक आणि बोलतो दुसरंच. मुलांना आपल्या बोलण्यातला कुजकटपणा बरोबर कळतो, आपण कसल्या स्वरात बोलतो, ते मुलांना बरोबर कळतं. घरी माझी बहीण येणार होती. अकरावीतल्या माझ्या मुलीला मी सांगितलं, ‘आज घरी लवकर ये. मावशी येणार आहे’ तर ती नक्की येईल. पण जर मी असं बोलले, ‘सावकाश या, तुमचे नाही पाहुणे, आमचे पाहुणे येणार. तुम्हाला काय त्याचं?’ तर ती मुद्दामच उशिरा येईल.