श्रीमती वैशाली जोशी

एम.ए.

गेली २५ वर्षे छोटी मुले व त्यांचे पालक यांच्या सान्निध्यात राहून त्यांच्या समस्या सोडवीत आहेत.
बालविकास, आयुर्वेद, निसर्गोपचार आणि योगाभ्यास या विषयांवर विपुल लेखन.
बालकांच्या व्यक्तिमत्त्व विकासावर सुमारे २०० व्याख्याने.
‘विचारधारा’ हे त्यांचे नवीन पुस्तक प्रकाशित.

मी एक जबाबदार पालक आहे. मुलांशी सुसंवाद साधून, माझी मतं त्यांच्यावर न लादता, त्यांना मतस्वातंत्र्य देईन. उत्तम ज्ञान संपादून त्याचा व्यावहारिक उपयोग त्यांना पुढील आयुष्यात करता यावा, मानसिक समाधान लाभावे आणि त्यांनी देशाचे चांगले नागरिक बनावे, यासाठी मी आटोकाट प्रयत्न करेन.

शाळेतले शिक्षकही मुलांना उत्तम ज्ञानाबरोबर मार्गदर्शन करतात. हा माझा ठाम विश्वास आहे.

‘ग्रंथ हेच गुरू’ या उक्तीप्रमाणे पाच वर्षांपूर्वी मी वाचनालयातून एक पुस्तक आणलं. पालकांशी संवाद कसा साधावा ते पुस्तक वाचलं आणि त्यातल्या आवडलेल्या गोष्टी मला लिहून ठेवाव्याशा वाटल्या. अशा तहेने मी पुस्तकं वाचत गेले. पालकांवरची ९० पुस्तकं मी वाचलीयत.

ठाण्याचे योगतज्ज्ञ श्रीकृष्ण व्यवहारे त्यांचं ‘मेधा संस्कार’ पुस्तक प्रकाशित झालंय. प्राणायाम, शवासन यांचा उपयोग मुलांवर कसा होतो, यासाठी ते काम करतात. निसर्गोपचार तज्ज्ञ डॉ. जयसवाल यांचं पुस्तक आहे. निसर्गोपचार आणि योग यांच्या मदतीने रोग कसे बरे होतात, हे त्यांनी लिहिलंय. त्यात तहान लागली तर स्वच्छ पाणी, सुती वस्त्र, लंघन चिकित्सा, ध्यानधारणा यावर लिहिलंय.

ज्ञान प्रबोधिनीसारखी संस्था तर सुंदर कार्य करते, हे आपल्याला माहीतच आहे. व्यक्तिविकासासाठी विद्याव्रत-महेंद्र सेठीया आणि गिरीश बापट. महेंद्र सेठीया बुद्धीला खतपाणी कसं घालायचं यावर उत्तम व्याख्यान करतात. बुद्धीचे सात पैलू, निरीक्षण, आकलन, स्मरण, समस्या परिहार, निर्णय शक्ती, …. प्रा. उषा खिरे यांनी ‘बुद्धिवैभव’ आणलंय. मन :शक्ती केंद्राबद्दल तुम्ही ऐकलं असेल त्यांची बरीच पुस्तकं आहेत. ‘यशशेखर’ आहे, ‘मेंदूकेंद्र’ आहे. बरीचशी अशी पुस्तकं आहेत. मी ज्यांच्यामुळे घडले, त्या ललिता गुप्ते. त्यांची बरीच पुस्तकं आहेत.

आज मूल्यशिक्षण हा विषय आणलाय. पण त्यांनी ‘आजीची शिकवण’ हे पुस्तक कधीच लिहिलंय. त्यात ७५ संस्कार दिलेत. सदानंद घासकडवी यांचे लेख मी वाचलेत. ‘मुलांचा अभ्यास कधी घ्याल आणि कसा घ्याल’, हे त्यांचं पुस्तक वाखाणण्याजोगं आहे. ‘यशवंत व्हा’ हे डॉ. हातवळणे यांचं पुस्तक खरोखर आपण अभ्यास करतो का याचा विचार करतं. मेरीट लिस्टबद्दल त्यांनी चांगलं सांगितलंय. आपली मुलं आज जिथे आहेत, त्यापेक्षा त्यांच्या विकास करणं म्हणजे मेरीट लिस्ट. त्यासाठी आपण काय केलं पाहिजे? आचार्य अत्र्यांचं पुस्तक ‘फुले आणि मुले’, ‘बिनभिंतीची शाळा’ हे राजा मंगळवेढेकर यांचं पुस्तक आहे. आणि ‘मुलांचा हट्ट’ हे पुस्तक आहे.

मला वाटतं पालकांसाठी शाळेत लायब्ररी सुरू करावी. ती पालकांनी चालवावी.

वाचनातून आयुष्य समृद्ध झालंय अशा दोघांची नावं मी सांगणार आहे. एक ‘बाबा आमटे.’ वाचनामुळे त्यांना हा मार्ग सुचला. आणखी एक व्यक्ती ‘अण्णा हजारे’… कौटुंबिक सुखातून बाजूला झाल्यानंतर स्वामी विवेकानंदांचं चरित्र त्यांना व्ही. टी. स्टेशनला मिळालं. ते वाचल्यानंतर त्यांनी आपलं सगळं आयुष्य समाजकार्याला झोकून दिलं. वाचनातून समृद्ध जीवन जगणाऱ्या अनेक व्यक्ती आहेत.

वाचन, लेखन, चिंतन, मनन ही चतु:सूत्री आहे. स्वत:शी संवाद साधणं महत्त्वाचं.

पालकांनी जागरूक होणं महत्त्वाचं. स्त्रिया जशा मुलांमध्ये रमतात, तसं पुरुषांनीही रमायला हवं. शरीर, मन, बुद्धी यांचं संतुलन राखणं म्हणजे शिक्षण. विनोबा भावे आईबरोबर मंदिरात जायचे. तिथे देवावर पडणारं पाणी ते पाहायचे. त्यांनी आईला विचारलं, ‘हे पाणी पडायला किती वेळ लागतो? एकदम पाणी का ओतत नाहीत?’ ‘तेव्हा आईने त्यांना सांगितलं होतं,’ हे संस्काराचं प्रतीक आहे. संस्कार हे थेंबाथेंबाने होतात. एकदम होत नाहीत. स्वामी चिन्मयानंद म्हणतात, आपली मुलं २० व्या वर्षी पदवी घेतात. पण नंतर व्यावहारिक शिक्षण घेतात. व्यवहाराचं शिक्षण त्यांना दिलं जाईल का? शाळेत मूल्यशिक्षण चालू केलंय ते योग्यच आहे.

पूर्वी स्त्री ही घरातच असायची. आता ती बाहेर पडलीय. त्यामुळे संस्कार वर्ग निर्माण झाले. साधं हास्य ही निसर्गातून येणारी प्रवृत्ती आहे. त्यासाठी आपल्याला हास्य क्लब काढावे लागतात, ही खेदाची गोष्ट आहे.

आध्यात्मिक, शारीरिक, बौद्धिक, भावनिक सर्व पातळ्या समान ठेवाव्या लागतात. शिक्षक-पालक, विद्यार्थी असणं आणि बनणं यात खूप फरक आहे. जेव्हा आपण संस्कार म्हणतो, तेव्हा प्रेम, विश्वास, त्याग, समाधान या घराच्या चार भिंती असाव्यात. आणि संस्कार ही पाचवी भिंत असावी. आपल्याला घरात हे किती मिळू शकतं? फारच थोडे. हल्ली संवादच संपलाय. त्यापासून आपण दूर चाललोय.

मूल्यशिक्षणात विज्ञान दृष्टिकोन त्यांनी घातलाय, तो आपल्या धर्मात कसा आणता येतो, हे मुलांना पटवून देणं गरजेचं आहे. त्याच्यामागचं विज्ञान काय आहे, ते कळायला हवं. लो. टिळकांचे गुरू अप्पासाहेब पटवर्धन यांनी परीक्षेत कॉपी केल्याचा आरोप झाला. अप्पासाहेब पटवर्धनांनी ती पानंच्या पानं धडाधड म्हणून दाखवली. आणि त्या वेळी त्यांनी उल्लेख केला, माझे वडील प्रज्ञाविवर्धन
स्त्रोत्र माझ्याकडून म्हणून घ्यायचे, त्याचा हा परिणाम.

त्याच्यानंतर मेधामंत्र. प्रार्थनेचं महत्त्व सर्वांना माहीत आहे. मन एकाग्र होतं. जीवनाची दिशा मिळण्यासाठी प्रार्थनेचा चांगला उपयोग होतो. अशा तहेने मुलांची सुरुवात प्रार्थनेने होते आणि झोपतानाही प्रार्थना हवी.

गायत्रीमंत्र, रामरक्षा, बुद्धी प्रगल्भ करणारे आहेत. अशा तहेने स्त्रोत, मंत्र उपयोगी आहेत.

पूजेमध्ये घातलेलं साहित्य पाहा. कापूरआरतीच्या वेळी कापरामुळे हवा शुद्ध होते. किंवा धूप जाळला जातो. वेल, दुर्वा, तुळस यांचेही गुणधर्म आहेत. बेल हा वात कमी करणारा आहे. जी मुलं चंचल असतात त्यांना बेलाचं पाणी प्यायला द्यावं. दुर्वा या पित्त कमी करणाऱ्या आणि तुळस कफ कमी करणारी आहे. चंदन हे तसंच आहे. दहावीची मुलं वर्षभर अभ्यास करतात आणि ऐनवेळी आजारी पडतात. अशा वेळी चंदन उपयोगी. पंचामृत हेही तितकंच औषधी. त्याने बुद्धी तेज होते. पंचखाद्यही तेवढंच उपयोगी. तेव्हा प्रसादातच बऱ्याच उपयोगी गोष्टी आहेत.

आपल्या धर्मात देश, ऋतू, काल हे आयुर्वेदिक विचार सांगितले आहेत. सणवार यांचं महत्त्व आपल्याला कळलं तर आपण मुलांना सांगू शकू. वैज्ञानिक असा आहे.

शरीराभोवती वलय निर्माण होणं हा एक भाग आहे. एका संतांच्या वलयाचं चित्रीकरण करायला गेले होते, तर ते वलय यंत्रात मावेना. आपल्याभोवती ते कवचकुंडलासारखं असतं.