ओळख मुलांची, आपली…
हे रोप अमृताचे
प्रा. प्रवीण दवणे
एम.ए.
प्राध्यापक, ज्ञानसाधना महाविद्यालय, ठाणे.
सुप्रसिद्ध साहित्यिक, कवी, अष्टपैलू गीतरचनाकार,प्रभावी सूत्रसंचाक.
सर्वोकृष्ट वाङ्मयाच्या तीन राज्य पुरस्काराचे मानकरी.
रंगभूमी व चित्रपट सेन्सॉर बोर्डावर सदस्य.
वृत्तपत्रातील लोकप्रिय ‘सावर रे!’ सदराचे लेखक.
श्रीमती लीला जोशी
एम.ए.
‘उंच माणसाचे बेट’ इ. अपंग व्यक्तीच्या जीवनावरील पुस्तक आणि ‘मुक्तीच्या कैफात’ या व्यसनमुक्तीवर आधारित पुस्तक यांच्या लेखिका.
‘मनसुवा अकादमी’, ठाणे या संस्थेच्या संचालिका.
वैयक्तिक विद्यार्थ्यांसाठी सराववर्गातील मार्गदर्शन.
सामाजिक बांधिलकीमुळे विविध क्षेत्रात सामाजिक सामीलकीचा
सहभाग.
विविध सामाजिक समस्यांवर चर्चासत्रे, परिसंवाद, कार्यशाळा
यांमध्ये मार्गदर्शक तज्ज्ञ म्हणून सहभाग.
आहार चळवळीत १२ वर्षे कार्यरत.
विधी साक्षरतेच्या कार्याबद्दल भारताच्या सरन्यायाधीशांकडून गौरव.
यशवंतराव चव्हाण प्रतिष्ठानतर्फे विद्यार्थी, ज्येष्ठ नागरिक व महिला संस्था यांच्यासाठी ८ वर्षे कायदेविषयक कार्यशाळांचे आयोजन व सहभाग.
‘उत्कृष्ट समाजसेविका’ म्हणून पुरस्कृत.
प्रत्येकाच्या घरात आपल्या मुलाच्या, मुलीच्या, भाच्याच्या, भाचीच्या, पुतण्याच्या, पुतणीच्या रूपाने एक अमृताचं रोप आहे, खरं तर ‘माणूसपण’ हेच मुळात अमृतमय आहे. इतके सगळे कीटक, प्राणी आजूबाजूला आहेत पण या सर्वात आपण माणसंच झालोत हा किती सुंदर योगायोग, दैवाचे फासे पडले या आयुष्यात आणि मी आरशात पाहिलं आणि मला कळलं ‘मी माणूस आहे’. पण पुष्कळदा असा आरसा अनेकांना सापडत नाही आणि ‘माणूस’ म्हणून जन्माला येतो व प्राणी म्हणून मरतो. हे आपण आज पाहत आहोत. आपण आज जर जगाकडे पाहिलं, वृत्तपत्रात पाहिलं, पान वाचलं तर आपल्या असं लक्षात येत की माणसं माणसासारखी आता वागत नाहीत. हे आता चांगल्या माणसाचं दु:ख आहे आणि त्यामुळे मुळातच आजच्या सांस्कृतिक प्रदूषणाच्या काळात, संस्कारांचं तेजस्वी, लखलखीत पण सात्त्विक, इवलंसं एक निरांजन लावावं हा या गप्पांचा प्रबळ हेतु आहे. एवढं आपण ध्यानात घेतलं तरी पुरे.
भोवती कितीही काळोख असला तरी जर इवलंसं निरांजन असेल तर ते काळोखाला ‘जरा मागे जा’ असं म्हणत असतं. आणि अशा पणत्यांची, ज्योतींची संख्या वाढली की हळूहळू ‘दुरिताचे तिमीर जावो’, ही प्रार्थना फळाला येते आणि म्हणून हा ज्ञानेश्वरांच्या मार्गातलाच प्रवास आहे. एक प्रयास आहे, एक स्वाध्याय आहे. ही अमृताची रोपं आपल्यात आहेत. आपल्या मुलांच्या रूपांनी आहेत. त्यांच्याविषयी काहीतरी जगवावं, आठवणी जाग्या कराव्यात. आणि दुसरं असं, आज मी पाहतो आपण सर्वचजण पाहतो अशी अमृताची रोपं म्हणून जन्माला आली आहेत. पण जी शिक्षकांच्या व पालकांच्याही, समाजधुरिणांच्या, दिशाशून्य शिक्षणव्यवस्थेच्या अशा सर्वांच्या मदतीने आपण अमृताची रोपं ही झेंडूची करून टाकली आहेत. हे दुःख आहे आणि म्हणूनच ‘ती अशी का होतात’? ‘ती तशी का होऊ नयेत?’ हा सुद्धा एक प्रयत्न आहे.
श्रीमती लीला जोशी
तू मघाशी म्हणालास अमृताच्या रोपाच्या ऐवजी झेंडूची फुलं हवी होती. निदान ती विषारी तरी नसतात. त्याच्यामागचं खोबरं खाता येतं. पण मला पंचेचाळीस वर्षात अशी अमृताची रोपं भेटली, जी विषवल्ली झाली, ज्या मातीत ती जन्माला आली, त्या मातीचाच त्यांनी सत्यानाश केला. मी आशावादी आहे व नेहमी सकारात्मक विचार करणारी आहे. तरीपण तुझ्या प्रश्नामुळे माझ्या मनातील अनेक आठवणी जाग्या झाल्या, माझ्या हाताखाली शिकून गेलेली, ज्यांना मी मार्गदर्शन केलं अशी मुलं, मुली आज वेगवेगळ्या क्षेत्रात मोठ्या पदावर काम करत आहेत. जबाबदारीने वागत आहेत. पण त्यांची अमृताची रोपं, अमृताची फुलं येऊन फुलली असती अशी काही विद्यार्थी-विद्यार्थिनी मात्र विषवल्ली झालेली आहेत, आणि त्याला कारण शिक्षणात काहीतरी कमी पडलं. घर ही पहिली शाळा, आई-वडील हे पहिले शिक्षक, नंतर मग प्राथमिक शाळा, माध्यमिक शाळा व महाविद्यालय. Education is a process of man making. आजच्या शिक्षणाची शोकांतिका आहे. एक कविता आहे . मागे कधीतरी गप्पा मारताना तुला मी सांगितली होती. कवीने आपल्या मुलाला उपदेश करताना सांगितलंय, “Be a man my son” आज सांगतात, “Be a Doctor, Be an Engineer, Be a Computer Engineer” आज्ञा दिल्या जातात. आदेश दिले जातात व त्या मुलाला किंवा मुलीला ते नाही जमलं की ते वेगळ्या वाटेला जातात. आई-वडिलांचा दुस्वास करायला लागतात, सूड घ्यायला लागतात. याची जिवंत उदाहरणं आजसुद्धा माझ्यासमोर आहेत. आपण काल्पनिक नाव घेऊ या. ‘उमेश’ हा प्राथमिक शिष्यवृत्ती परीक्षेत पाचवा आला होता. माध्यमिक परीक्षेत बारावा आला होता. शाळेत अभ्यासातच नव्हे तर इतर सांस्कृतिक कार्यक्रमात देखील तो भाग घ्यायचा. मुख्य म्हणजे तू जसा लहानपणी कवी होतास, तसाच तो कविता करायचा आणि वर्गात देताना कवितेची वही आणायचा. ‘बाई माझी कवितांची वही वाचता का?’ असं तो लाजत लाजत विचारायचा आणि सुंदर असेल ती कविता मी मुलांना वाचून दाखवायची. एकदा मी त्याला विचारलं. ‘तू आर्टस्ला जाणार का? तू काव्य वाचतोस. नाटकं बघतोस, तुला आर्टस्ला जायला काही हरकत नाही.’ तो म्हणाला, ‘नाही, मला जे.जे. स्कूल ऑफ आर्टस्ला जायचं आहे, चित्रकार व्हायचंय.’ म्हटलं, ‘तू चित्रकार होणार आहेस?’ दुसऱ्या दिवशी त्याने त्याची चित्रांची वही आणली. त्याने काढलेली चित्रं पाहून मी थक्कच झाले. म्हटलं, ‘खरंच का रे तू काढलीस?’ तो म्हणाला, “मी चित्रांची प्रदर्शनं पाहतो पुस्तकांएवढीच.’ म्हटलं, ‘ठीक आहे तू चित्रकार हो.’ त्याच्या आईची इच्छा होती त्याने डॉक्टर किंवा इंजिनीयर व्हावं आणि एस.एस.सी. परीक्षेत चांगले मार्क्स मिळाल्यावर त्याला अट्टहासाने सायन्सला घातलं. तीन वर्ष तो कॉलेजमध्ये सायन्सच्या लेक्चरला बसत होता व नापास होत होता. दुसरी पायरी म्हणून त्याला कॉमर्सला घातलं. तिथे तो चार वेळा नापास झाला. एव्हाना त्याची अभ्यासाची गोडीच गेली. मग आर्टस्ला घातला शेवटी. तिथेही काही जमलं नाही. मी त्याला विचारलं, ‘तुझ्यासारखा मुलगा नापास कसा होतो?’ त्याने मला स्पष्ट सांगितलं, ‘बाई, मी माझ्या आईवर सूड घेतोय.’ मी त्याला खूप समजावलं. त्याच्या आईला बोलावलं, तर तिने मलाच खुप ऐकवलं, ‘आमचं घराणं असं आहे, खूप डॉक्टर आहेत. इंजिनीयर आहेत तर मग ह्याचं असं कसं चालेल !’ परिणाम मध्यंतरी असा झाला त्याला दारूचं व्यसन लागलं. जुगाराच्या अड्यावर जाऊ लागला. व्हिडीओ गेम्सच्या नावाखाली पैसे उडवायला लागला. आणि आई नोकरी करणारी होती. तिला हे काही कळतही नव्हतं आणि एक दिवस मला कोणीतरी सांगितलं की आता तो दारू पिऊन फ्लॅटवर नुसता पडलेला असतो आणि आई-वडिलांनी त्याच्याबद्दलची आशा सोडून दिली आहे. तोपर्यंत मी लांब राहायला गेले होते. काही वर्षांनी माझं घर पाडताना मुकादमांनी एक माणूस पाठवला किल्ली मागायला. किल्ली घेताना तो माणूस म्हणाला, ‘बाई, मला ओळखलं नाही?’ मी म्हटलं, ‘कोण?’ तो मुलगा म्हणाला तो मुलगा म्हणाला, “मी उमेश’. त्याची अशी काही अन्नान्न दशा झाली होती की मला ते बघवेना. तो म्हणाला, ‘आई-वडिलांनी मला घरातून काढून टाकलं आहे आणि आणि म्हणून मी तुमचं घर पाडण्याचं काम चाललंय तिथे मजुरांना काम मोजून देण्याचं काम करतोय.
प्रा. प्रवीण दवणे
कोणीतरी मला असं विचारलं होतं, ‘एकच कविता पाच वर्ष शिकवून तुम्हाला कंटाळा येत नाही का?’ मी म्हटलं, ‘एकच कविता मी पाच वर्ष कुठं शिकवतो? ते म्हणाले, ‘पाठ्यपुस्तक तेच असतं. अनुक्रमणिका तीच असते. मग एकच कविता पुन: पुन्हा शिकवून तुम्ही बोअर होत नाही का?’ पुन्हा एकाच वर्षात चार वर्गात तीच कविता असं पाच वर्ष आणि मध्येच पाठ्यपुस्तक रद्द झालं नाही तर अजून काही वर्षं. तुम्हाला कंटाळा येत नाही का?’ असं मला त्यांनी प्रामाणिकपणे विचारलं. मी म्हटलं, ‘अहो पण मी एकच कविता शिकवत नाही.’ त्यांना कळलंच नाही मी काय म्हणतोय ते. कारण आमच्या कॉलेजच्या शेजारीच ठाण्याला ‘ती’ प्रसिद्ध बिल्डिंग आहे. ते म्हणाले, ‘काय म्हणताय तुम्ही?’ मी म्हटलं, ‘अहो, कविता तीच असेल पण मी कुठे तोच असतो? मी नवा असतो.’ मला असं वाटतं, आपल्यासारख्या संवेदनशील श्रोत्यांना यातली छटा कळली असेल. प्रत्येक वर्गागणिकसुद्धा आपण वेगळे होतो. म्हणजे वर्गातून वर्गात जाताना जरी तीन-साडेतीन फुटाचं अंतर असेल तरी हा प्रवीण दवणे नाही राहत. समोरचे श्रोते बदलले. चेहरे व डोकी वदलली की आपल्या भाषणाचा, चिंतनाचा स्तर बदलतो.
एकदा वर्गात मी टिपणे देत होतो. एक विद्यार्थी आला नव्हता. तो नंतर म्हणाला, ‘सर, मी काल आलो नव्हतो तुमची नोट्सची वही देता का?’ मी म्हणालो, ‘डोकंच देतो.’ तो म्हणाला, ‘त्या अमक्या बाईंनी तर वही केलीय.’ मी म्हणालो, ‘असेल कारण त्या अधिक शिस्तप्रिय व व्यासंगी आहेत. मी नाही.’ या मुलांना आपण अधिक बोलू शकत नाही व या पाच-सहा मुलांसमोर देखील जास्त बोलायचं नाही. मला संकोच वाटतो. दडपण येतं. पण मी अशी प्रतिभावंत शिक्षक मंडळी पाहिली आहेत की १९७० साली वही केली की सन २००० पर्यंत फक्त कव्हर्स बदलायची. मजकूर तोच. इतकी प्रतिभा दुदैवाने माझ्याकडे नाही. मला बोरकरांची एखादी कविता एखाद्या वर्गात वेगळी भासते व वर्गात जर १०० मुलं असतील तर मी १०१ मानतो व १०१ वा मी स्वतः असतो. कारण आतासुद्धा मी तुमच्याशी बोलतोय. सभागृहात जर १५० जण असतील तर १५१ वा मी असेन. मी मध्येच स्वत:ला ‘वा’ करीन. तुम्हाला वाटेल, ‘दवणे स्वत:वरच खूश आहेत बरं का!’ तसं नसतं. कारण हे असतं की. जेव्हा एखादं वाक्य किंवा विचार तुम्हाला ऐकवतो तेव्हा तुमच्याप्रमाणेच मी सुद्धा ते पहिल्यांदाच ऐकतो. आताचा काळ असा नाही की तुम्ही काहीही सांगाल व मुलं माना डोलावतील. आपल्याला जे माहीत नाही ती माहिती मुलं सुद्धा देतात. कार अशी भर्रकन गेली तरी मुलं त्याचा नंबर, मॉडेल नंबर, नाव सर्व सांगतात. बघा तुम्ही इथं उभं राहून, त्यांना विमानसुद्धा सहाराचं गेलं की इंडियन एअरलाईन्सचं गेलं की जेटचं गेलं ते कळतं. त्यांच्याकडे पाहिलं की वाटतं आपण किती बावळट आहोत. तर इतक्या वेगानं मुलं माहितीवंत होत आहेत. ती माहितीवंत होतं आहेत पण ज्ञानवंत होत आहेत का? मग शिक्षक व पालक मिळून, माझ्यासारखा इटुकला, पिटुकला लेखक मिळून, कवी मिळून मुलांना जेव्हा काही नवं देऊ शकतो तेव्हा मुलं घडणं नंतर आधी आपल्या घडण्याची प्रक्रिया होते. शिक्षकांच्या सभेत मी बोलतो तेव्हा काही जणांना राग येतो. पण येऊ द्या. एकाच वेळी सर्वांना आवडेल असं आपण बोलतो का? पण मनापासून मी असं म्हणतो. तिसरीचा शिक्षक असेल तर तो तीस वर्षांनी तिसरीचाच राहतो. पाचवीचा असेल तर पाचवीचाच राहतो. अकरावीचा असेल तर तो अकरावीचाच राहतो. याचा अर्थ मी शाळेतल्या इयत्तेबद्दल बोलतोय का? नाही. शिक्षकाची शिकवण्याची इयत्ता जर शाळेची इयत्ता राहिली तर चालेल का? नाही. समुद्र जर आपल्या वाटीत हवा असेल तर मग गरजेप्रमाणे चमचा चमचा पाणी घेऊन चालेल का? नाही. ज्या शिक्षकाला भुकेची भूक लागते त्याच्याच पाल्याला तहानेची तहान लागते. उदा. पाणी मिळालं पण आधी तहान तर लागली पाहिजे. अवेळी व अकारण सुस्ती म्हणजे कमजोरपणा. वेगवेगळे प्रयोग करावेसे वाटतात. कारण इथे एक वेगळा वर्ग दिसतो, विद्यार्थ्यांचा. त्यांची काळजी करावीशी वाटते. एक मित्र म्हणून. आम्ही वर्गात पेपर वाटतो. एखादा आनंदाने उडी मारून पेपर घेऊन जातो. एवढी उंच उडी मारतो. शंभरापैकी सदतीस, मग एवढी उंच उडी का? तो म्हणतो, ‘सर, पोटापुरते बास्.’ एक वेगळी डिव्हीजन काढली पाहिजे. ‘प’ डिव्हीजन. पोटापुरते बास ‘पी डिव्हीजन’ आणि आता याच डिव्हीजनने शाळा-कॉलेज भरतील याचीच भीती आहे. तुम्ही किती चांगलं पाठ केलं आहे हेच बघितलं जातं म्हणून मुलं मिजाशीनी सांगतात ,’’दहा-अकरा महिने मी अभ्यासच केला नाही.’ शेवटचे दिवस घोकंपट्टी केली की मला सहज सत्तर-बहात्तर टक्के मार्क्स मिळतात.
ही मुलं अगदी सहजतेने सांगतात. आणि प्रयोग करावेसे वाटतात. कारण माझ्या प्राचार्यांनी माझ्यावर जबरदस्ती केली आहे का? नाही. कदाचित, मी वर्गात काय करतो याचा त्यांना पत्ताच नसेल व मी वर्गात काय करतो याचा पत्ता त्यांना लागला तर कदाचित, मला काढून टाकू शकतील. त्यांना वाटेल, मी वर्गात शिकवत नाही. म्हणून मी काळजी घेतो.
एकदा माझ्या असं लक्षात आलं की एक वर्ग अतिशय उदास आहे. आणि आपल्याला कळतं ना की शिकवलेलं आत झिरपत नाही. मेणकापडावरून पाणी जातं तसं. आत जात नाही. मी म्हटलं, ‘मी तुम्हाला शिकवलेलं तुम्हाला समजत नाही.’ तरी मुलं गप्पच, अस्वस्थ. आपण असं करू या, ज्या गोष्टीने तुम्ही अस्वस्थ आहात, जे आत खदखदतंय ते तुम्ही तुमचं नाव न लिहिता कागदावर लिहून काढा. मी वाचीन. पुढचे तीन – चार तास आपण तुमच्या समस्यांवर बोलू. मी काही तुमच्या समस्या सोडवणारा बंगाली बाबा नाही किंवा मी गंडे दोरे विकणाराही नाही. पण दुसऱ्याची मोठी समस्या ऐकूनसुद्धा आपली समस्या किती नगण्य आहे हे समजतं. शेजारी एक व्यक्ती असली तरी ती वणवा आहे हे ठिणगीला माहीत नसतं.
एका मुलीने लिहिलं होतं ‘गेला दीड महिना आई-वडील माझ्याशी बोलत नाहीत. त्यांना ९३ टक्के हवे होते हो. मी खूप प्रयत्न केले तरी २ टक्के कमीच पडले. त्यामुळे बोलत नाहीत. एका मुलानं लिहिलं होतं, ‘सहा महिने झाले वडिलांची कंपनी बंद पडली आहे. परिस्थिती नाजूक आहे. व्यसन नव्हतं पण वडिलांना ते लागलं आणि परवा त्यांनी आईला बेदम मारलं. बहीण मध्ये आली. तिला खूप लागलं. मी बाहेर गेलो होतो. मी आईला नाही वाचवू शकलो, तिला खूप लागलं होतं. याच विषयावर आणखी दोन तास मी सहज बोलीन. त्या चिठ्यांतून ती मनं माझ्याकडे आली. या सर्व समस्या तशाच ठेवून मी मुलांना “हिरवे हिरवे गार गालीचे हरित तृणांच्या मखमालीचे’ कसं शिकवू? मी जर तसंच शिकवत राहिलो तर बालकवींचे ते सुंदर गालीचे मुलांना जळते निखारे नाही का वाटणार?
आई-वडिलांनी मुलांना नाटकाला नेणं. वाढदिवसाला चांगलं पुस्तक भेट देणं मुलांच्या मित्र-मैत्रिणींचं स्वागत करणं, शिक्षा करणं पण त्यातही करुणा असणं हे मुख्य. महिना, सव्वा महिना मुलीशी न बोलणारे डॉक्टर आई-वडील त्यांना घरातील पेशंट कधी कळलाच नाही. मुलाला चांगली सतार वाजवता येते त्याचं कौतुक नाही. मुलाची चांगली चित्रकला पाहून वडिलांनी विचारलं, ‘चित्रकार होऊन काय भीक मागायची आहे?’ ही भाषा. माझं असं जाहीर विधान आहे, ‘विद्यार्थी हेच पालकांचं व शिक्षकांचं खरं प्रगती-पुस्तक आहे.’ मग शिक्षकांना कितीही ‘आदर्श शिक्षक’ पुरस्कार मिळोत. मला त्यांचं कौतुक आहे व मी त्यांचं अभिनंदनही करतो. पण हेच जेव्हा मुलांच्या डोळ्यात दिसेल तेव्हाच ते खरं.
आपल्याला जर उत्तम जगायचं असेल तर अधिक कष्ट करायचे दोघांनी. मग हे दृश्य सहज दिसतं. मुलांच्या चेहऱ्यावरून सहज कळतं आई-वडील कसे आहेत ते. मुलांवरून कळतं आई-वडिलांमधील संवाद कसा आहे ? आई किती उर्मट आहे की वडील व्यसनी आहेत! मग मी मुलांना सांगतो की आई-वडिलांवर जरूर प्रेम करा, पण ती आंधळी माया नको, आई-वडिलांमध्ये दुर्गुण असतील, तर ते तुमच्यात येऊ देऊ नका. मी सुद्धा ते जपण्याचा प्रयत्न करतो. मी एक पालक म्हणून ते जपण्याचा प्रयत्न करतो. मीही चुकलो आणि म्हणूनच हा चिठ्यांचा प्रयोग. एकदा एका वर्गात गेलो आणि एक विद्यार्थी अश्लील लिहिताना दिसला भिंतीवर. तो घाबरला व म्हणाला, “सर, तुम्ही पाहिलं.’ मग थोड्या वेळाने परत माझ्याकडे आला आणि म्हणाला, ‘सर, मला काही तरी शिक्षा करा ना.’ मी म्हटलं, ‘कशासाठी! तर वाईट लिहिण्यासाठीच नं? मग वाईट लिहिण्याला शिक्षा चांगलं लिहिणं. काळोखाला शिक्षा प्रकाश. लायब्ररीत जा आणि साने गुरुजींच्या पुस्तकाची,श्यामच्या आईची, दहा पानं लिही.’ एक, दीड महिन्यांनी तो मुलगा माझ्याकडे आला. मी तर विसरूनही गेलो होतो. तो म्हणाला, ‘सर, तुम्ही श्यामच्या आईची दहा पानं लिहायला सांगितलीत ना, मला ते इतकं आवडलं की मी अख्खं पुस्तक लिहून आणलंय. त्यात श्यामची आई मरण पावते व नंतर श्याम जेव्हा आई म्हणून स्वप्नात तिला हाक मारतो, सर, तेव्हा मलाही रडायला येतं. मी माझ्या आईशी भांडण केव्हाच सोडून दिलंय, मी म्हटलं, ‘मित्रा, आता तुझ्या हातून वाईट लिहिलं जाणं शक्यच नाही. कारण साने गुरुजींनी, ‘श्यामची आई’ लिहिलं त्यानंतर तूच लिहिलंस.’ मित्रांनो, हे असं होऊ शकतं. शिक्षेतही करुणा हवी, शिक्षेतही शिक्षा हवी. प्रसंगी जरूर ओरडा, शिक्षा करा, मी तर म्हणतो वेळप्रसंगी वेत प्रसादही द्यावा लागतो. मी खाल्ला आहे. तुमच्यापैकी अनेकांनीसुद्धा खाल्ला असेल. पण त्यातून सूडभावना निर्माण होता कामा नये.
श्रीमती लीला जोशी
पालक व विद्यार्थी यांच्यात जो सुसंवाद व्हायला हवा होता तो विसंवादच होतो हे मी माझ्या पंचेचाळीस वर्षाच्या अनुभवावरून सांगते. कै. प्रभुराम जोशी यांच्या मदतीने पालक व मुलांचं एक शिबीर घेतलं होतं. त्यात प्रभुराम जोशींनी व्यक्तिमत्त्व विकासावर फार सुंदर भाषण केलं होतं. बोलण्याच्या ओघात ते मुलांना म्हणाले, ‘मुलांनो, तुम्हाला जे व्हायचं आहे तेच व्हा, पु.लं.चे शब्द लक्षात ठेवा. चांभार झालात तरी चालेल. पण तुम्ही बनवलेली चप्पल बघितल्यावर विचारलं गेलं पाहिजे की ही चप्पल कोणी बनवली? धोबी झालात तरी चालेल, तुम्ही धुतलेले कपडे पाहिल्यावर विचारलं गेलं पाहिजे कुणाकडून कपडे धुऊन घेतलेस? मुलांनो, पालकांनी सांगितलं म्हणून काही होऊ नका. जे व्हायचं तुम्हाला तेच व्हा.’ त्यावर एक तल्लख बुद्धीचा मुलगा उठून म्हणाला, “सर, तुम्ही म्हणताय ते खरंच आम्ही चांभाराचं काम करू. धोब्याचंही काम करू. पण आमच्या आई-वडिलांनी त्यांच्या पूर्ण न झालेल्या अपेक्षांचं ओझं आमच्यावर टाकलंय त्याचं काय?’ मी म्हणालो, ‘जरा स्पष्ट करून सांग.’ तो म्हणाला, ‘माझे आई-वडील इथे बसलेले आहेत पण देवाशपथ खरं सांगतो. त्यांना आपल्या घरात ‘जयंत नारळीकर’च घडायला हवा. दुसऱ्याच्या घरातल्या ‘तेंडुलकर’ चं मात्र ते कौतुक करतात. माझा तर त्यांनी अगदी रेसचा घोडा केलाय.’ दहावीतल्या मुलाने रेसचा घोडा हा शब्द वापरलेला पाहून मी थक्कच झाले. दुसऱ्या दिवशी क्लास सुटल्यावर मी त्याला विचारलं! ‘काय रे तू ‘रेसचा घोडा’ हे शब्द का वापरलेस?’ तो म्हणाला, ‘ही मार्काची घोडदौड चाललेली आहे. सकाळ-संध्याकाळ क्लासला जातो, कारण माझी मावशी व मामा मेरीट लिस्टमध्ये आले होते. आता माझ्या आईला मी पण बोर्डात यायला हवं आहे. मलाही क्रिकेट खेळावंसं वाटतं, गल्लीतल्या मुलांबरोबर पतंग उडवावासा वाटतो. पण मला या सगळ्याला बंदी आहे. मग मी ‘रेसचा घोडा’च नाही का?’ मला त्या मुलाची व्यथा भिडली.
एक आत्ताचंच उदाहरण देते. मुलं कर्नाळ्याला ट्रिपला गेली होती. सर्व मुलांनी डबे व पाण्याच्या बाटल्या आणल्या होत्या. हे मला त्यांच्या क्लासटिचरनीच सांगितलं. कारण ती माझी विद्यार्थिनी होती. तेव्हा एक मुलगा एकदम धावत धावत आला, म्हणाला, ‘बाई बाई, पटकन चला.’ तिला वाटलं कोणीतरी धडपडलं. तो म्हणाला, ‘त्या ‘ब’ मधल्या मुलांनी व्हिस्की आणलीय पाण्याच्या बाटलीतून. ते तिकडे झाडाच्या पाठीमागे बसून पीत आहेत.’ बाई घाईने तिकडे निघाल्या. त्या मुलांनी बाईंना येताना पाहिलं. त्यांनी भराभर संपलेल्या बाटल्या झाडीत फेकून दिल्या. बाईंनी तोंडाचा वास घेतला तर खरंच व्हिस्कीचा वास येत होता. दुसऱ्या दिवशी शाळेत त्यांना प्रिन्सीपॉलसमोर उभं केलं. बाई खूप चिडल्या व त्यांनी प्रत्येक मुलाच्या पालकांना चिठ्ठी पाठवून बोलावलं. पालक आले. न येऊन करतात काय? कारण त्यांना माहीत होतं. नाही तर शाळेतून काढून टाकतील. त्या पालकांपैकी चारजण म्हणाले, ‘बिअरच घेतली ना, आमच्याकडे फ्रीजमध्ये नेहमीच बाटल्या असतात, पत्त्यांचा डाव बसतो तेव्हा आम्ही घेतो.’ उरलेले दोन पालक भयंकर चिडलेले होते. ते म्हणाले, ‘बाई, तुम्ही वाटेल ती शिक्षा करा. आमच्या घरात मी बिअर पीत नाही. माझ्या मुलांनी जर ती घेतली असेल तर तो गुन्हा आहे. याला चांगलं हंटरनी फोडून काढा. त्यांचं कोर्टमार्शल करायला तुम्हाला पूर्ण अधिकार आहे.’ आता या उरलेल्या चार पालकांचं कोर्टमार्शल काय मुलांनी करायचं? ते घरी बिअर पितात, त्यांच्या नकळत मुलंही पितात आणि ट्रिपला घेऊन येतात. हे त्यांना माहीतही नसतं. काय हे ! आम्ही कुठे जात आहोत?
याचा अर्थ असा की कम्युनिकेशन गॅप पडलं आहे. विद्यार्थी आणि पालक यांच्यात एक दरी निर्माण होत आहे. विद्यार्थी आपापल्या ग्रुपमध्ये असतात आणि पालक आपल्या नोकरीधंद्यात. तेव्हा ही दरी कशी मिटवता येईल हे शाळा आणि शाळेतील शिक्षकच करू शकतात असं मला वाटतं. शाळेत मार्गदर्शक ठेवलेले आहेत. दिल्लीच्या एका शाळेत काउन्सलर आहे. जर एखाद्या मुलाचं वागणं बदललेलं दिसलं, त्याची गुणवत्ता जर घसरलेली वाटली तर लगेच तो काउन्सलर बोलावतो आणि त्याची कारणं शोधून काढतो.
घर ही धर्मशाळा झालेली आहे. कुणीही यावं, कधीही खावं, अन्न तयार केलेले असतं. पाश्चिमात्य राष्ट्राप्रमाणे आपल्याकडे पण लॅचकी सिस्टीम आलेली आहे. मुलाने खाल्लं तर ठीक. नाही खाल्लं तर, ‘नाही खाल्लंस, का नाही खाल्लंस? काय धाड भरली आहे तुला’ आईने हे असं करून कसं चालेल? आजी-आजोबा नावाची संस्था सगळीकडे नाही. ही जी न्युक्लीअर फॅमिली सिस्टीम आलेली आहे त्याने सुसंवाद घडूच शकत नाही. त्याला आजी-आजोबा हवेत. हे मुलांचे नाही तर पालकांचे प्रश्न आहेत. म्हणून मागे एकदा पालकांच्या मीटिंगमध्ये इंग्लंडच्या एका वक्त्याने म्हटलं, “Ladies and Gentleman, there are no problem children, these are problem parents.” मुलं ही प्रॉब्लेम करत नसतात. ते पालक करत असतात. मग जर तुमची मुलं अभ्यासात कमी पडत असतील तर ती तशी का? निराश असतील, वाकड्या वाटेनं जात असतील तर ती तशी का? न्यूटनने कारण शोधलं, सफरचंद खाली का पडलं? जेम्स वॅटने कारण शोधलं, किटलीचं झाकण का उडालं? आणि उत्तर सापडलं. पालकांनीच आत्मपरीक्षण केलं तर प्रश्न नक्कीच सुटतील असं त्या वक्त्याने सांगितलं.
माझ्या ओळखीच्या एका बाईचा मुलगा अहमदाबादमध्ये शिकायला गेला. तेव्हा या बाई सांगतात, ‘मी त्याला चार ट्रंका भरून लाडू, चिवडा वगैरे दिलं. तिकडे वसतिगृहात काही चांगलं खाणं नसतं.’ मी म्हटलं, ‘अग कोंड्याचा मांडा करणारी बाई तू आणि स्वत :च्या मुलाला इतकं पांगळं करतेस?’ तर म्हणाली, ‘काय द्यायचं त्याला? इतक्या लांब जाणार तो, शिवाय तेथील अन्नसुद्धा चांगल नसणार.’ त्या बाईसाठी मी एक कविता शोधून ठेवली तर ती कविता कशी आहे : ‘त्याला सांगायचंय आपण, तुझ्या वाटेवर तुला बरोबर कुणीही नसणार आहे. आई नसणार, बाबा नसणार, आजी – आजोबाही नसणार पण तुझा तू चालत राहा. तुझ्याच डोळ्यांनी बघ बाहेरचं जग. हस जेव्हा तुझे ओठ हसतील. रड जेव्हा तुझ डोळे रडतील. तुझ्या भावनांवर फक्त तुझाच अधिकार हवा. अरे बाबा, काटे रुततील, फुफाट्यात तू भाजून निघशील. अरे, मुसळधार सरी येतील, तुझा वणवा विझवू पाहतील पण विझणाऱ्या ठिणगीवर तू सतत फुंकर घालत राहा. बरं का रे, खोटे मुखवटे घालून काही येतील तर काही रेशमी उंची वस्त्रे घालतील पण तू तुझ्या सुती वस्त्रांचा अभिमान बाळगून राहा. मग कालांतराने तुझ्या आयुष्यात कमळ फुलतील, तुझ्या गळ्यातील गीत तोपर्यंत गात राहा, तू तोवर गात राहा.’ त्या बाईच्या डोळ्यांत पाणी आलं. ती म्हणाली, ‘यातलं मी काहीच दिलं नाही. चुकलं माझं.’ मी म्हटलं, ‘त्या खाऊच्या ट्रंका गेल्या आता. कुरिअरबरोबर त्याला काही पुस्तक पाठवा. ती त्याला आयुष्यभर उपयोगी पडतील.’
संवेदनांची टोकं बाहेर पडली की जखम होते, पण तीच टोकं आत वळली की सुंदर कविता होते.
प्रा. प्रवीण दवणे
पालक व विद्यार्थी यातील सुसंवादाचा, शिक्षक व विद्यार्थी यांच्यातील सुसंवादाचा आपल्या सर्वांवर एक सुंदर परिणाम होतो. तसंच तो आपल्या नात्यावरही होतो. नात्यामध्ये वेगळेपण येतं. पती – पत्नीच्या नात्याचा मी जेव्हा विचार करतो तेव्हा मला महम्मद रफीची एका सुंदर गाण्याची ओळ नेहमी आठवते.
‘चलो आज फिरसे अजनबी बन जाए हम दोनो’. अशीच काहीतरी आहे. पुन्हा आपण अनोळखी होऊन नव्याने भेटू या व नव्याने स्वत:ची ओळख करून घेऊ या. या नवेपणाची ज्या पती-पत्नीत जाण असते, ते घर म्हणजे एक सहल होते. ओशोचं एक वाक्य : ‘रस्त्यातून जाताना जर दोन स्त्री-पुरुष आनंदाने येताना दिसले, अगदी हसत, बागडत येताना दिसले, तर नक्की समजावं ते पती-पत्नी नाहीत.’ आम्ही दोघं जेव्हा भांडत येतो तेव्हा मी या विधानाचा विचार करतो. त्यांनी असंही म्हटलंय, ‘जगात कुठल्याही पुरुषाच्या स्वप्नात त्याची बायको येत नाही.’ स्त्रियांचं मला माहीत नाही. यात एक सत्य दडलेलं आहे. परस्परांबद्दलचं प्रेमच जर अनुपस्थित असेल तर भले कितीही सुखसोयीच्या वस्तू तुम्ही आणून ठेवा. जिथे मन:शांतीच नाही तिथे काय, सावरीच्या कापसाची गादी तुम्ही आणून ठेवाल. वातानुकूलित यंत्र एक नव्हे तर तीन ठेवाल. पण बाहेरच्या उन्हाने आत येऊ नये म्हणून एअर कंडीशन बसवाल. गादी बसवाल, पण शांत झोप कोठून आणाल? शांत झोपेचं दुकान नसतं. चांगल्या झोपेचं दुकान खऱ्या अर्थाने आपल्या मन :शांतीत असतं.
© २०२४ बालमोहन विद्यामंदीर. सर्व हक्क आरक्षित.