प्रबंधासंबंधी विचार करण्यास दुसऱ्या दिवसापासून सुरुवात झाली. माझा उत्साह व जिद्द पाहून त्यांनी माझी एक अनौपचारिक मुलाखत घेतली. त्या मुलाखतीत त्यांनी विचारलेले प्रश्न आणि त्या प्रश्नांना दिलेली उत्तरे, तसेच रत्नागिरी जिल्ह्यासंबंधी मी त्यांना विचारलेली माहिती हे लक्षात घेऊन त्यांनी मला एक दिवस अचानक आपल्या खोलीत बोलावले व सांगितले, “तू हा प्रबंध पीएच.डी.साठी लिहावास असं मला वाटतं. याचं कारण तुला संशोधनाची दृष्टी येईल. ती शाळेला खूप उपयोगी पडेल. तुझ्या एम.एड.च्या फॉर्मऐवजी तू पीएच.डी.साठी फॉर्म भरून इंडियन इन्स्टिट्यूटकडे दे.”

फॉर्म सुपूर्द केल्यानंतर प्रबंधासंबंधी विचार करण्यास लगेच दुसऱ्या दिवसापासून सुरुवात झाली. कोकणातील तीन जिल्ह्यांचा (ठाणे, कुलाबा,रत्नागिरी) शैक्षणिक इतिहास स्वतः लिहिण्याचा आपला प्रथम मानस होता असे मला भाऊसाहेबांनी सांगितले. पण कार्यबाहुल्यामुळे त्यांना ते शक्य न झाल्याने विद्यार्थ्यांना हाताशी धरून ते काम पूर्ण करण्याचे त्यांनी ठरविले होते. या तीन जिल्ह्यांपैकी ठाणे जिल्ह्याचा शैक्षणिक इतिहास प्रा. न. रा. पारसनीस यांच्याकरवी भाऊंनी पुरा केला होता. आता ते रत्नागिरी जिल्ह्याचा शैक्षणिक इतिहास लिहिण्यास माझ्याकरवी हात घालत होते.

रत्नागिरी जिल्ह्याच्या प्रबंधासाठी ‘History and Survey of Education in the Ratnagiri District (From 1818 to 1960)’ हा विषय भाऊसाहेबांनी निश्चित केला आणि ते पुढे म्हणाले, की हा प्रबंध तू लिहिल्यास तुझ्या जिल्ह्याची सेवा केल्याससारखे होईल.

भाऊसाहेबांच्या मार्गदर्शनाखाली मला पीएच.डी.चा अभ्यास करायला मिळणार ह्या कल्पनेने मी आनंदून गेलो होतो. प्रथम ‘प्रबंध’ ह्या संकल्पनेला मी घाबरलो होतो; पण पहिल्या आठवड्यात भाऊसाहेबांशी गप्पा केल्यानंतर मला प्रबंध लिहिण्याचा आत्मविश्वास वाटू लागला. ते नेहमी आपुलकीने आणि कळकळीने कोणतीही गोष्ट सांगत. त्यांचे मार्गदर्शन अचूक असे. हा प्रबंध लिहिताना मी खूप शिकलो आहे.

त्यांनी माझ्यामध्ये प्रथम रत्नागिरी जिल्ह्यासंबंधी आपुलकी निर्माण केली आणि मला डी.पी.आय.च्या वार्षिक रिपोर्टातील रत्नागिरी जिल्ह्यासंबंधी जेजे उल्लेख आढळतील ते ते उल्लेख गोळा करण्यास सांगितले. दररोज किती काम झाले हे ते विचारीत आणि त्यासंबंधी दररोज थोडीफार चर्चा होत असे. भाऊंच्या बरोबर चर्चा करताना मला फार समाधान मिळे.
माझ्यासाठी भाऊसाहेबांनी शाळेच्या आपल्या खोलीत १८४० ते १८५४ सालापर्यंतचे Board of Educationचे वार्षिक रिपोर्ट्स, तसेच १८५५ ते १९५५ सालापर्यंतचे Director of Public Instructionचे वार्षिक रिपोर्ट्स आणून ठेवले होते. तसेच शासनाचा शिक्षणावरील Centenery Volume तर त्यांनी संदर्भासाठी माझ्याकडे दिला होता. त्या समितीचे संपादक श्री. जे.पी. नाईक होते आणि समितीचे सदस्य स्वतः भाऊसाहेब परुळेकर होते.

भाऊसाहेबांची स्मरणशक्ती उतारवयातदेखील तल्लख होती. त्यांनी स्वतः ते रिपोर्ट पुष्कळदा चाळले असल्यामुळे कोणता संदर्भ कोणत्या रिपोर्टच्या कोणत्या पानावर आहे हे ते अचूक सांगत. रत्नागिरी जिल्ह्याच्या प्राथमिक व माध्यमिक शाळांचा इतिहास लिहिताना त्यांच्या जुन्या आठवणीने त्यांचे हृदय भरून येत असे. विशेषतः मालवणचे टोपीवाला हायस्कूल, भंडारी हायस्कूल, राजापूर हायस्कूल, रत्नागिरीचे पटवर्धन हायस्कूल, इत्यादी शाळांसंबंधी विचार करताना त्यांचा त्या शाळांशी संबंध कसा आला, त्या वेळी शिक्षणाची पद्धत कशी होती यासंबधी विवेचन करताना ते रंगून जात असत.

मार्गदर्शन करण्याची भाऊसाहेबांची एक विशिष्ट पद्धत होती. त्यांनी कधीही तू हा ग्रंथ वाच, तो वाच असे मला अलिप्तपणे सांगितले नाही. “बापू, साक्षरतेसंबधी लिहावयाचं आपलं राहिलं आहे. ती माहिती आपण आता एकत्र करूया,” अशा आर्जवाने ते मला सांगत. जणू काही ते व मी, आम्ही दोघेही प्रबंध लिहीत होतो. भाऊ माझ्यासमवेत अभ्यास करीत होते. त्यांचे मार्गदर्शन खरोखरच जसे आपुलकीचे तसे कळकळीचे असे.

आमच्या चर्चेमध्ये श्री. जे. पी. नाईक नेहमी येत असत. त्यांच्याविषयी भाऊसाहेबांना फार आदर वाटे. त्यांच्या ग्रंथातील शैक्षणिक विचारासंबंधी चर्चा करताना भाऊसाहेब त्यांच्या सखोल चिंतनाबद्दल, तीव्र बुद्धिमत्तेबद्दल त्यांच्या कार्यक्षमतेबद्दल व त्यांना शिक्षणासंबंधी वाटणाऱ्या जिव्हाळ्याबद्दल मोठ्या अभिमानाने उल्लेख करीत.

आम्ही एक दिवस तर सकाळी आठ वाजल्यापासून रात्री नऊ वाजेपर्यंत काम करीत बसलो होतो. संदर्भग्रंथ चाळायचे, माहिती घ्यायची आणि चर्चा करायची. त्या दिवशी त्यांनी शाळेच्या कॅन्टिनमधून सहा वेळा चहा मागविला; पण चहा आला की ते “येथे ठेव हं,” असे आमच्या शाळेतील रामा शिपायास सांगत आणि पुन्हा आम्ही चर्चेत रंगून जात असू. सहा कपांपैकी प्रत्यक्ष एक पूर्ण कपदेखील त्यांनी घेतला असेल की नाही याची शंका आहे; पण चहा समोर असला की त्यांना शक्ती येत असे.
रत्नागिरी जिल्ह्यातील कोणीही माणूस येवो, मग ते दापोलीचे श्री. द. सी. सामंत असोत, राजापूरचे श्री. द. ज. सरदेशपांडे असोत, डिस्ट्रिक्ट स्कूल बोर्डाचे चेअरमन श्री. शिखरेगुरुजी असोत, की पटवर्धन हायस्कूलचे मुख्याध्यापक श्री. अच्युतराव पटवर्धन असोत. ते भेटले रे भेटले की रत्नागिरी जिल्ह्यातील शिक्षणासंबंधी त्यांनी माहिती विचारलीच म्हणून समजा. प्रबंध लेखनाच्या काळात रत्नागिरी जिल्ह्याच्या शिक्षणाशिवाय दुसरा कोणताही विषय त्यांच्या डोक्यात नव्हता.

भाऊसाहेब माझे मार्गदर्शक होते, म्हणूनच हा प्रबंध मी तीन वर्षांत पुरा करू आगलो, ते माझ्या पाठीमागे लागत. एकदा तर ते माझ्यावर फारच रागावले. त्या वेळी मला थोडेसे वाईट वाटले. थोड्या वेळाने त्यांना काय वाटले कोणास ठाऊक! ते लगेच म्हणाले, “मला माहीत आहे तुला शाळेची कामं असतात; पण मला तसं नाइलाजानं बोलावं लागलं. काम लवकर संपवलं पाहिजे. शाळेचं कामही महत्वाचं आहे; पण प्रबंधाकडे तू आता जास्त लक्ष दे.” असे म्हणून माझ्या वाईट वाटण्यावर भाऊसाहेबांनी प्रेमाच्या शब्दांचा वर्षाव केला.

मी ज्या वेळी प्रथम रत्नागिरीला माहिती मिळविण्यासाठी गेलो, तेव्हा भाऊसाहेबांनी मला जो धीर दिला तो मी विसरू शकणार नाही. रत्नागिरीच्या लोकल बोर्डाच्या ऑफिसमधून कशा प्रकारची माहिती पाहिजे, त्याची मला त्या वेळी काहीही कल्पना नव्हती. मी रत्नागिरीला प्रथमच जात होतो. त्या वेळी भाऊसाहेबांनी मला सांगितले, “तू मिळेल ती माहिती आण. जरी एखादी माहिती मिळाली नाही तरी चालेल, त्याची काळजी करू नकोस.” भाऊसाहेबांनी असे सांगितल्यावर मला पुष्कळ आत्मविश्वास आला. ‘सर्व माहिती आणणे आवश्यक आहे’ या कल्पनेचे ओझे हलके झाले व त्या भाऊसाहेबांच्या शब्दांच्या जोरावर मी रत्नागिरीला गेलो.

रत्नागिरीला जाताना दादा म्हणाले, “तू रत्नागिरीला जाण्यापूर्वी दापोलीला जा. तेथे द. सी. सामंत नावाची व्यक्ती कुणब्याच्या बरोबर हॉस्टेलमध्ये राहते. त्यांना तू प्रथम भेट. दापोलीचे Alfred Gadney High School अवश्य पाहा. या बाबतीत द.सी. सामंत तुला मदत करतील.” दादांनी रत्नागिरीला जाताना मुंबई म्युनिसिपल शाळेतील एक निवृत्त शिक्षक श्री. गो. बा. भोसले माझ्यासोबत रत्नागिरीला जाण्यासाठी मदतीला दिले होते. आम्ही दापोलीला श्री. द.सी. सामंत यांना भेटलो. ते कुणबी विद्यार्थ्यांच्या सोबत एका झोपडीवजा वसतिगृहात राहत होते, त्यांनी कुणबी समाजाची खूप सेवा केली आहे. मी त्यांना रत्नागिरीला जाण्याचा माझा उद्देश सांगितला. रात्री त्या खोपट्यातच आम्ही सामंतांबरोबर झोपलो. आम्ही सकाळी उठून त्यांच्याबरोबर चहा घेताना त्यांनी माझ्या हातात एक पत्र व टिपणाचा कागद दिला. पत्र लोकल बोर्डाचे अध्यक्ष श्री.शिखरेगुरुजी यांना होते व टिपणीमध्ये लोकल बोर्डाच्या कार्यालयातील श्री. संभाजी सावंत ह्यांना भेटल्यावर कोणती माहिती मागायची, त्याचा तपशील होता. त्यांनी रात्री जागून हे दोन कागद लिहून तयार ठेवले होते.

दुसऱ्या दिवशी आम्ही ए. जी. हायस्कूलमध्ये गेलो. तेथे लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक, रँगलर र. पु. परांजपे यांसारख्या थोर व्यक्ती शिकल्या होत्या. त्यांची नावे जनरल रजिस्टर’मध्ये मी उत्सुकतेने पाहिली. आम्हा दोघांना धन्य वाटले. मी मुख्याध्यापकांनाही सदर शाळेची अधिक माहिती विचारून त्याचे टिपण केले.