• मानसशास्त्र, शिक्षणशास्त्र व तत्त्वज्ञान या विषयावर इंग्रजीतून भरपूर लिखाण प्रसिद्ध
• युनोस्को, आयएमएफसारख्या आंतरराष्ट्रीय संस्थांतून अध्यापनाचे व संशोधनाचे काम .
• १९७० पासून नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ बँक मॅनेजमेंट मुंबई येथे ‘बिहेवियरल सायन्स’ या विषयाचे वरिष्ठ प्राध्यापक.
• नॅशनल कौन्सिल ऑफ एज्युकेशनल रिसर्च अॅण्ड ट्रेनिंगमध्ये अध्यापनाचे व संशोधनाचे काम.
• ‘पूर्णत्वाचे प्रवासी’ या ग्रंथाचे लेखक.
• कोकणातील ‘नारायण आश्रम’ प्रकल्पाचे प्रणेते.

गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णू गुरुर्देवो महेश्वरः
गुरुसाक्षात परब्रह्म तस्मैःश्री गुरुवेनमः।

सदर श्लोकात गुरूला साक्षात ब्रह्म म्हटलंय. परंतु या श्लोकात ‘ब्रह्म’ हा शब्द दोन वेळा आलाय. गुरूने शिक्षण तर दिलं पाहिजेच, परंतु गुरूमध्ये एक व्यवस्थापकही हवाच की, जो भविष्याचा वेध घेऊ शकेल. माझा विद्यार्थी उद्याच्या जगात जगायला लायक हवा. त्यानुरूप त्याची क्षमता घडवण्याची जबाबदारी, उद्याचा वेध घेऊन त्याला जगण्यास आवश्यक ते कौशल्य देण्याचे नियोजन हे शिक्षकांकडे हवं आणि त्याचसाठी ‘ब्रह्म’ या श्लोकात दोन वेळा आलाय असं मला वाटतं.

आपले भविष्य घडविण्याचे तंत्र (Futuristic) आता विकसित झाले आहे. भविष्य घडवायचे ते शक्य आहे का? इष्ट आहे का? याचा विचार त्या तंत्राद्वारे केला जातो. त्यासाठी शिक्षकाला समाजाभिमुख असलं पाहिजे. आजचा समाज आणखीन काही शतकं टिकण्यासाठी काय काय आवश्यक आहे, काय श्रेयस्कर आहे, उद्याच्या जगात जगताना कुठले विकल्प योग्य असू शकतील याचा अंदाज घेऊन त्याप्रमाणे आज आपल्या विद्यार्थ्याला शिक्षण देणे ही कुठल्याही शिक्षकाची आणि मुख्याध्यापकाची पहिली जबाबदारी आहे असं मला वाटतं. यासाठी एक उदाहरण घेऊयां – ‘कोकणचा कॅलिफोर्निया होणार’ ही घोषणा काही वर्षापूर्वी झाली. खरोखरच कोकणचा परिसर समृद्ध आहे. हवामान चांगलं आहे. त्यामुळे त्याचा कॅलिफोर्निया व्हायला काही अवघड नाही. पण त्यासाठी कोकणातील शिक्षकांनी जागरूक असायला हवं. एवढ्या सुपिक सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात एकही शेतकी कॉलेज नाही. मग खरोखरच कॅलिफोर्निया घडवायचा असेल विद्यार्थ्यांना हॉर्टिकल्चरची माहिती शाळेतून देणं श्रेयस्कर. त्यासाठी इतर नेमलेल्या अभ्यासक्रमाबरोबर योग्य त्या माहितीसह हॉर्टिकल्चर अभ्यासक्रमाचाही समावेश सुजाण शिक्षक करेल.

‘भगीरथ’ हा एका अर्थाने आम्हा शिक्षकांचा पूर्वज. कारण त्याने गंगेचा प्रवाह, जो त्या प्रांतातील इतर नद्यांप्रमाणे, अरबी समुद्राकडे असायला हवा होता, तो उत्तर भारतात नेला. “गंगा सुद्धा वळवता येते.” त्यासाठी भगीरथ प्रयत्नांची आवश्यकता आहे. पण हे काही एकट्याचं काम नाही, पिढ्यांचं आहे. म्हणून समाजाची उद्याची गरज लक्षात घेऊन कठोर परिश्रमांनी गंगेचा प्रवाह बदलवणारा भगीरथ हा आम्हा शिक्षकांचाच पूर्वज आहे असं मला वाटतं. एक शिक्षक, मुख्याध्यापक म्हणून अनेक मर्यादा येतात मान्य. पण अनेक मर्यादेतूनही काही करता येऊ शकतं.

समाज परिवर्तनाच्या तीन लाटा समाज परिवर्तनाच्या तीन लाटा आल्या. त्यातली पहिली लाट शेती युगाची होती. अजूनही हिंदुस्थानात काही ठिकाणी ही लाट आढळते. या लाटेची लक्षणं लक्षात घ्या-
* या शेतीयुगात स्थैर्य आले. पुस्तकांवर भाष्यं जरूर झाली. पण नवीन पुस्तके काही लिहिली गेली नाहीत. तंत्रज्ञानातही फारसे बदल घडले नाहीत. लाकडाच्या नांगरानेच शेती होई.
* विकेंद्री राज्यव्यवस्था निर्माण झाली. दिल्लीतील सत्ता कोणाचीही असो. खेड्यांच्या अर्थ व समाजव्यवस्थेत फारसा फरक पडला नाही. असे म्हणायला हरकत नाही.
* छोटी छोटी कमी गरजा असणारी खेडी उदयाला आली.
* बाह्य शक्तींवर ताबा नव्हता. केवळ मनुष्य आणि पशुशक्ती अशा श्रमशक्तीचाच वापर होत असे.
* पाठशाळा पसरल्या-खऱ्या अर्थानेच पाठशाळा. तेथे केवळ पाठ करून घेतले जात असे, अशा शाळा होत्या.

या कालखंडात भूतकाळाचाच सतत गौरव केला गेला. वयोवृद्धांची सत्ता या काळावर होती. दुसरी लाट औद्योगिक क्रांतीची आली. या युगात औद्योगीकीकरणामुळे राजसत्ता आणि अर्थसत्ता यांचे केंद्रीकरण झाले. साम्राज्य, वसाहती, महानगरे वसली. वीज, तेल आदी शक्तीवर मोजक्या लोकांचाच ताबा राहिला. शाळा फॅक्टरीसारख्या उघडल्या. प्रयोग आणि भौतिकशास्त्रावरचा विश्वास वाढला. पण नोकरशाही संस्कृती निर्माण झाली. आणि कुटुंबव्यवस्थेतही छोटी-छोटी कुटुंबे होऊन बदल घडला. माणसाचे माणूसपण (हृदय) संपल की काय, अशी भीती वाटू लागली. मुख्याध्यापक शाळेतील सर्व विद्यार्थ्यांना व्यक्तिश: ओळखतात का, नव्हे निदान शिक्षकांना तरी ओळखतात का, असा गंभीर प्रश्न निर्माण झाला. माणूस माणसाला माणूस म्हणून न ओळखता यंत्र म्हणून ओळखू लागला. यातून माणूस सुखी होणार का? उद्याही हेच हवं आहे का? या प्रश्नांची उत्तरे मुख्याध्यापकांनी शोधून व्यवस्थापन केले पाहिजे. कारण तिसरी लाट येत आहे. ही आहे श्रमशक्ती आणि बुद्धिशक्ती यांच्या समन्वयाची, विकेंद्रीकरणाची. स्वावलंबनाची, त्याचबरोबर प्रचंड माहिती-ज्ञानाची आणि संगणकीकरणाची. अमेरिकेत किंवा युरोपातही विकेंद्र समाजव्यवस्था यशस्वीपणे राबतेय. अहमदनगरमधील राळेगणसिद्धी येथे अण्णा हजारेंचं काम पाहा. तिथे बांधत असलेल्या टेक्निकल स्कूलमध्ये माझा मुलगा-मुलगी शिकणार म्हणून गावकरी आपले विनामूल्य श्रम करत आहेत. नफ्याचा विचार न करता दुष्काळात आजूबाजूच्या गावातील गुरं वाचली पाहिजेत म्हणून चाऱ्याचं-कमी नफ्याचं-पीक घेण्याचा निर्णय गाव घेतो. माणूस माणसाला माणूस म्हणून ओळखतो. माणसा माणसातील परस्परावलंबनाने दोघेही वाढायला हवेत. खेडी स्वयंपूर्ण व्हायला हवीत, खेड्यातच उद्योगधंदे मिळायला हवेत. उदा. काजू बी केरळात जाण्यापेक्षा इथे कोकणातच त्या बियांवर प्रक्रिया करणारी केंद्रे तयार झाली पाहिजेत. त्याशिवाय काजूचं तेल, बोंडूपासून आसव या गोष्टीही गावा-गावात सहज घडू शकतात. गांधीजींच्या स्वप्नातलं स्वयंपूर्ण खेडं असंच होतं. त्यांचे द्रष्टेपण आपल्याला कळलंच नाही. ऊर्जास्त्रोतांचं जे केंद्रीकरण झालं आहे ते विकेंद्रित व्हायला हवं.

गांधीजींच्या स्वयंपूर्ण खेड्यांची कल्पना हीच तिसऱ्या लाटेची खरी ओळख. राजसत्ता, अर्थसत्ता यांचे विकेंद्रीकरण, शक्तिस्त्रोतांचा प्रत्येक कार्यक्षेत्रात प्रचंड वापर, प्रत्येक कार्यक्षेत्रात प्रचंड विविधता, थोडक्यात वैश्विकीकरण हीच तिसऱ्या लाटेची आता जाणवणारी लक्षणं या लाटेत आजचा आपला विद्यार्थी टिकला पाहिजे. त्यासाठी त्याने ‘पोपट’ असून चालणार नाही. अन्यथा असा अगदी डॉक्टरेट मिळवलेला विद्यार्थीही या लाटेतून दूर फेकला जाईल, याचं भान प्रत्येक शिक्षकाला हवं. यासाठी आयुष्यभर विद्यार्थ्यांचीच भूमिका शिक्षकाने ठेवली पाहिजे. शिक्षकाने विद्यार्थ्यांचे मार्गदर्शक बनले पाहिजे, त्याला घास भरवणारा शिक्षक नव्हे. ‘अनुभूतीतून शिक्षण’ ही संकल्पना विद्यार्थ्यांच्या मनावर रुजवली पाहिजे. पढीक शिक्षण नव्हे.

व्यवहाराशी नातं सांगणारं शिक्षण आपल्या शाळेतून मिळालं पाहिजे. उदा. कॉम्प्युटर-संगणक यांच्या मागे जाऊन त्याची संकल्पना, त्याचं तर्कशास्त्र मुलांना शिकवलं पाहिजे ‘जे जे संगणक सांगेल ते ते खरे’ असे केवळ कारकून निर्माण न करता संगणकाचा प्रोग्रॅम तयार करताना त्यात काही त्रुटी राहू शकतात हेही त्याला कळले पाहिजे. केवळ संगणक वापरणारे कारकून निर्माण केले तर कोणीही डोक्यावर बसेल ही भीती खरी ठरेल. नवनवीन तंत्रज्ञाने आत्मसात केली पाहिजेत. इतिहासात बाबराचा जय झाला तो त्याच्याकडे भरपूर सैन्य होतं वा तो फार शूर होता म्हणून नव्हे तर केवळ त्याच्याजवळ तात्कालिक आधुनिक चटकन हलवता येण्याजोग्या (Mobile) तोफा होत्या म्हणून !
विद्यार्थ्यांच्या कक्षा रुंदावल्या पाहिजेत. त्यांना शाळेतून केवळ (Informal) माहिती शिकवण्यापेक्षा ‘शिकण्याचं कसब’ शिकवले गेले पाहिजे. कुठलाही भाग वाचला की तो कसा समजून घ्यावा हे कळले पाहिजे. विचार, निरीक्षण, संवाद, भावना आणि कल्पना (विनिसंभाक) या अंगाने विद्यार्थी विकसित व्हायला पाहिजे. अनेक छोटे छोटे प्रयोग करण्याची तयारी शिक्षकांत हवी. केवळ १०वीचे गुण हाच उद्देश शिक्षणामागे नको. प्रथमपासून विद्यार्थ्यांना वाघाची शिकार करायला शिकवा म्हणजे तो सशाची शिकार आपोआपच करू शकेल.

पालकांचा सहभाग शैक्षणिक कामात हवा. त्यांना सहभागी करून घ्या. उदा. माझ्या केळोशीच्या शाळेत एक पालक आहे तो लौकिकार्थाने फारसा शिकलेला नाही. परंतु त्याला झाडांची फार चांगली माहिती आहे. तो माझा (Horticulture)चा शिक्षक आहे. निरनिराळ्या उपक्रमांतून शैक्षणिक प्रक्रियेत पालकांनाही सहभागी करता येईल. तुम्हाला मदत करणारे निरनिराळ्या क्षेत्रातले तज्ज्ञ आहेत. त्याचा उपयोग करून घ्या.

शाळा म्हणजे अध्ययन साधनांचे केंद्र आणि तेथील शिक्षक हा मार्गदर्शक अशा स्वरूपाची शाळा हळूहळू भविष्यात संभवते. आयुष्यभर अखंड अध्ययन करणाऱ्या विद्यार्थ्याला आज शिशुवर्गापासून घडवायची जबाबदारी आपली शिक्षकांची आहे. प्रचलित शिक्षणाला धक्का देऊन नवनवीन प्रयोग करण्याची जबाबदारी शिक्षकांची आहे. श्रीमती अनुताई वाघांची ‘विकासवाडी’ ही आजची गरज आहे. इन्स्पेक्शनला येणाऱ्या इन्स्पेक्टरला ठणकावण्याची हिंमत आणि ताकद अनुताईसारखी हवी. मुक्त विद्यापीठाच्या धर्तीवर मुक्त विद्या केंद्राची स्थापना होत आहे. एकंदरीत नजीकच्या भविष्यात समाज परिवर्तन घडताना शिक्षणाचीही घडी नेमकी कशी असेल असं ठाम सांगता आलं नाही तरी असं काहीतरी घडेल आणि त्यास सामोरे जाण्याची क्षमता आपल्या आजच्या विद्यार्थ्यांत निर्माण करण्याची जबाबदारी आजच्या आपल्या शिक्षकांची आहे.

सातत्याने शिकणारा समाज (Learning Society) हाच प्रगतीच्या तिसऱ्या लाटेत टिकू शकणार आहे. त्या दृष्टीने पावलं उचलणं, तसा समाज घडवण्याची यंत्रणा कार्यान्वित करणं हेच आजच्या शिक्षण पद्धतीचं एक उद्दिष्ट असलं पाहिजे. या कसोटीला आपण किती उतरतो यावरच भावी पिढ्या आपले मूल्यमापन करतील. त्या दृष्टीने यशस्वी होण्याचा आपण सर्वांनी प्रयत्न करणे आपले कर्तव्य आहे.