• शिक्षणतज्ज्ञ
• माजी शिक्षणमंत्री व महाराष्ट्र विधानसभेचे अध्यक्ष म्हणून कर्तबगारी गाजवली.
• सुमारे २४ सामाजिक संस्थांमधील विविध पदे भूषवली.
• सामाजिक, शैक्षणिक कार्याबद्दल १५ हून अधिक पुरस्कार मिगले आहेत.
• कोणत्याही समस्येचे मूलग्राही विवेचन करणारे म्हणून ख्यातकीर्त. 

नुकतेच आपण एकविसाव्या शतकात पदार्पण केले आहे. जगातील अनेक विचारवंत या  शतकाचा विविध प्रकारे भविष्यवेध घेण्याचा प्रयत्न करीत आहेत. एकविसाव्या शतकातील मानवी जीवनाचे स्वरूप आणि त्यातील समस्या हे त्या शतकाने विचारवंतंना दिलेले आव्हान ठरत आहे. भारतासारख्या विकसनशील राष्ट्रासमोरील हे आव्हान अधिक महत्त्वाचे आहे. विसाव्या शतकातील समस्यांचा व उपलब्धतेचा विचार करून एकविसाव्या शतकातील आव्हानांना सामोरे जाण्याची तयारी करणे अत्यावश्यक आहे. या तयारी प्रक्रिया शिक्षणाचा साकल्याने विचार केल्याशिवाय पूर्ण होऊ शकणार नाही. 

जीवन आणि शिक्षण यांचा संबंध अतूट स्वरूपाचा आहे. कारण जिवंत अनुभव हा दोघांचाही प्राण आहे. जीवनप्रणालीतूनच शिक्षणप्रणालीचा जन्म  होतो आणि शिक्षणप्रणाली जीवनाला नवचैतन्य प्राप्त करून देत असते. मानवी जीवनाच्या आशा-आकांक्षा, यांचे प्रतिबिंब शिक्षणाची ध्येये आणि शिक्षणप्रणाली यामध्ये अपरिहार्य असते; प्रत्यक्ष जीवनात  देशकालपरिस्थिती यांनी मर्यादित झालेले असे निखळ वास्तव असते. ज्ञान , कौशल्य आणि अभिरुची यांची प्राप्ती होते ती केवळ शिक्षणामुळेच. शिक्षणामुळे जीवनातील  रुक्ष वास्तवाला मुरड घातली जाऊ शकते, ते बदलू शकते आणि हे वास्तव अधिक सुखद करता येऊ शकते. 

एकविसाव्या शतकात ह्या शिक्षणासमोरील आव्हाने कोणती असतील, त्याचे स्वरूप कोणते असणार आहे, याचा शिक्षणक्षेत्रात अनेक वर्षे कार्य करीत असलेला एक डोळस कार्यकर्ता व अभ्यासक या नात्याने वेध घेण्याचा आणि त्या अनुषंगाने विसाव्या शतकाच्या अंतिम दशकातील आपल्या जबाबदाऱ्यांचा मी विचार करणार आहे. 

शिक्षणप्रणाली म्हणजे काय? या प्रश्नाचे उत्तर शोधताना प्रामुख्याने त्या शिक्षणप्रणालीने स्वीकारलेली ध्येये कोणती, याचा विचार प्रथम करणे आवश्यक आहे. त्याचबरोबर ती ध्येये साकार करणारे शिक्षक, शिक्षकांच्या हाती असलेला शैक्षणिक कार्यक्रम, शिक्षकांना मार्गदर्शन करू शकतील, असे शिक्षणतज्ज्ञ, शिक्षण संस्था अशा प्रकारच्या शैक्षणिक उपक्रमाला सहाय्यभूत असलेले व्यवस्थापन, पालक, एकूण सर्व समाज, तसेच शिक्षणासाठी आवश्यक असलेले शैक्षणिक नियोजन करणारे व अर्थसाह्य करणारे शासन या गोष्टींचा विचार करावा लागतो.

आजच्या आणि उद्याच्या शिक्षणप्रणालीचा विचार करताना प्राचीन काळातील शिक्षणाचा संदर्भ विसरता येणार नाही. 

शिक्षण : प्राचीन आणि अर्वाचीन 

भारताच्या प्राचीन शिक्षणप्रणालीचा विचार करता एक गोष्ट डोळ्यात भरण्यासारखी दिसते. ती अशी की, गुरुकुल पद्धती किंवा आश्रमीय शिक्षणप्रणाली हे प्राचीन भारतीय शिक्षणव्यवस्थेचे वैशिष्ट्य होते. आपल्या व्यवसायावर निष्ठा असलेले विद्वान व कार्यकुशल आचार्य आणि निसर्गाच्या सान्निध्यात, गर्दीपासून दूर असलेल्या अशा आश्रमात आचार्यांसमवेत अहर्निश निवास करणारा शिष्यगण यामुळे अध्ययन आणि अध्यापन सकस आणि सुलभ होत असे. 

‘नाहि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते’ 

या सुवचनातील आशय प्रत्यक्षात उतरविण्यासारखे वातावरण आश्रमीय शिक्षण पद्धतीमुळे मिळत होते. संपूर्ण अध्ययन काळात समूहजीवनाचा अनुभव आणि जीवनदर्शी ज्ञान विद्यार्थ्याला मिळत होते. त्यामुळे विद्यार्थ्याची सामाजिक जाणीवही रुंदावून त्याचे मन विशाल होत असे. जीवनातील विविध समस्यांना प्रत्यक्षपणे सामोरे जाण्याची प्रक्रिया आणि त्या समस्या स्वत:च स्वत:च्या बळावर सोडविण्यासाठी करावयाच्या प्रयत्नांची जाणीवपूर्वक आखणी अशा गोष्टींमुळे शिक्षण हे सर्वार्थाने व्यक्तिविकास व समाजविकासाचे कार्य यशस्वीपणे करीत होते. अर्थात त्या वेळी शिक्षण हे सार्वत्रिक नव्हते. मर्यादित होते त्याचे क्षेत्र. 

कालमानानुसार परिस्थिती बदलली. एकोणिसाव्या शतकापासून तर शिक्षण पद्धतीला वेगळेच वळण मिळाले. एकोणिसाव्या शतकाच्या अखेरच्या कालखंडात सार्वत्रिक शिक्षणाची प्रक्रिया सुरू झाली. ब्रिटिश साम्राज्य देशात आल्यावर विविधांगी स्वरूपाचे आणि आखीव रेखीव आकृतिबंध असलेले असे हे शिक्षण सुरू झाले परंतु त्याचे उद्दिष्ट प्रामुख्याने त्यांच्या गरजा भागविणारा सुशिक्षित वर्ग निर्माण करण्याचेच होते. व्यक्तिमत्वाचा सर्वांगीण विकास, स्वावलंबी वृत्त, स्वत्व जागृत करण्याचे कार्य, त्याद्वारे घडत नव्हते. सार्वत्रिक शिक्षणाच्या या प्रवाहाला स्वातंत्र्योत्तर काळात अधिक वेग मिळाला. या प्रवाहाचा प्रारंभ करणारे स्वातंत्र्यपूर्व काळातले प्रमुख सामाजिक विचारवंत द्रष्टे होते. शासकांनीही या प्रवाहाला गती प्राप्त करून दिली. असे असले तरी सार्वत्रिक शिक्षणाला वळण देणारा प्रमुख घटक म्हणजे शिक्षकच होता. शिक्षकाची भूमिका महत्त्वाची होती. या पार्श्वभूमीवर शिक्षणप्रणालीचा विचार केला तर चित्र वेगळेच दिसते. 

शिक्षणाची उद्दिष्टे : कालची आणि आजची 

विश्वातील सर्वच मानव समूहांचा आजवरचा अनुभव असा आहे की, शिक्षण हे मानवी जीवनाला विचार, संस्कार, आचार आणि अनुभव यांद्वारे घडविणारे एक समर्थ साधन आहे. शिक्षण ही व्यक्ती आणि समाज यांच्या संदर्भात चालणारी एक अखंड अशी अनुभवरूप प्रक्रिया आहे. शिक्षण-प्रक्रियेद्वारा येणारी अनुभूतीची प्रक्रिया जेव्हा जाणीवपूर्वक केली जाते तेव्हा ती व्यक्ती व समाजजीवनाच्या गरजा व उच्चतर आशा-आकांक्षांशी संवादी ठरते. व्यक्तिजीवन आणि समाजजीवन अनेक दिशांनी उन्नत व प्रगत होत जाते. शिक्षणाची ध्येये आणि उद्दिष्टे यांचा विचार या दृष्टिकोनातून केला जाणे आवश्यक आहे. व्यक्ती व समाजजीवन यांच्या गरजा, आशा-आकांक्षा, वर्तमान समस्या यांच्याशी शिक्षण-प्रक्रियेचा संदर्भ असला पाहिजे. हा संदर्भ तुटतो तेव्हा शिक्षण-प्रक्रिया निव्वळ तांत्रिक आणि निर्जीव बनते. म्हणून शिक्षणाची ध्येये आणि उद्दिष्टे कालसुसंगत असली पाहिजेत. कालची उद्दिष्टे आज कदाचित निरुपयोगी ठरतील आणि आजची शैक्षणिक उद्दिष्टे उद्यासाठी बदलावी लागतील. 

एकविसाव्या शतकाची आव्हाने 

एकविसाव्या शतकातील शिक्षणाची ध्येये आणि उद्दिष्टे निश्चित करण्यासाठी एकविसाव्या शतकाची आव्हाने कोणती, याचा विचार करणे आवश्यक आहे. कारण ही आव्हाने पेलण्यास समर्थ असा जबाबदार नागरिक तयार करणे हेच शिक्षणाचे मूलभूत उद्दिष्ट आहे.

लोकसंख्येचा स्फोट 

हे एकविसाव्या शतकाचे फार मोठे आव्हान आहे, याची आपल्याला आजच स्पष्ट कल्पना असली पाहिजे. वाढत्या लोकसंख्येचे प्रश्न हे केवळ आर्थिक प्रश्न नाहीत. या प्रश्नांना अनेकविध बाजू आहेत. लोकसंख्या अफाट आहे. ती सतत वाढत जाणार आहे. शिक्षण घेणे हा सर्वांचा जन्मसिद्ध हक्क आहे. तेव्हा किमान परंतु दर्जेदार शिक्षणाची व्यवस्था करणे आवश्यक होणार आहे. स्पर्धायुक्त गतिमान जीवनात टिकाव धरून राहणे शक्य व्हावे, म्हणून दिले जाणारे शिक्षण हे नावीन्यपूर्ण असले पाहिजे. लोकसंख्येचा प्रमाणाबाहेर स्फोट होत असला तरी ते आव्हान पेलून सर्व निरक्षरांना साक्षर करणे एवढी एकच गोष्ट खऱ्या अर्थाने आपण साध्य करू शकलो तरी खुप झाले, असे वाटते. पण दुर्दैवाने एवढी किमान गोष्टही साध्य होईल किंवा नाही ही मोठी  आव्हानात्मक बाब आहे. लोकसंख्येला आळा घालण्यासाठी आणि लोकसंख्येची गुणवत्ता वाढविण्यासाठी आवश्यक वातावरण शैक्षणिक क्षेत्राला निर्माण करता येईल. लोकसंख्या शिक्षण अभ्यासक्रम सर्व स्तरांवर तयार करून त्याच्या अध्यापनाची व्यवस्था करणे हे एकविसाव्या शतकातील शिक्षणप्रणालीतील पहिले पाऊल असले पाहिजे. 

विज्ञानयुगाचे प्रश्न (समस्या) 

हे एकविसाव्या शतकाचे आणखी एक मोठे आव्हान आहे. मानवी जीवनात अनेक सुविधा विज्ञानाने निर्माण केल्या यात काहीच शंका नाही. विज्ञानानेच जगाला पंख दिले आणि जीवनव्यवहार सुकर तसाच गतिमान होण्यासाठी नवे मार्ग खुले करून दिले. पण याच विज्ञानाने अनेक समस्या आणि तद्नुषंगिक अनेक आव्हानेही निर्माण केली. ज्ञानाचा स्फोट, गतिमान जीवनपद्धती, दळणवळणाची गतिमान साधने, माहिती व तंत्रज्ञानाचा विकास, माहिती व तंत्रज्ञान संगणक, संगणकाचे क्रांतिकारी स्वरूप, निसर्गसंपत्तीचा विपुल प्रमाणात वापर, वाढती यंत्र-तंत्र संस्कृती ही विज्ञानयुगाची वैशिष्टये आहेत. यांचा सर्वागिण विचार करता एक गोष्ट नोंदविणे आवश्यक वाटते ती अशी की विज्ञानाने मानवी जीवनातील काही प्रश्न सुलभतेने सोडविले तर त्याचबरोबर काही नवे प्रश्न निर्माणही झाले. हे नुसते प्रश्न नाहीत तर ती आव्हाने आहेत. शिक्षणाच्या संदर्भात त्यांचा विचार करणे अपरिहार्य आहे. कारण शिक्षणाद्वारेच ही आव्हाने समर्थपणे पेलता येणे शक्य होईल. 

यासंदर्भात पुराणातील गंगावतरणाची कथा मोठी मार्मिक आहे. सगरपुत्रांच्या उद्धारासाठी गंगेने पृथ्वीवर येणे आवश्यक होते. भगीरथाच्या तपस्येने ती प्रसन्न झाली. पण तिचा वेग प्रचंड होता. तो पृथ्वीला पेलणे शक्य नव्हते. पृथ्वी त्या प्रवाहाखाली नष्ट झाली असती. शिवशंकरांनी आपल्या जटेत तो प्रवाह धारण केला आणि मग पृथ्वीवर तो प्रवाह सोडला. पृथ्वी सुजला-सुफला झाली. या कथेत वर्णिल्याप्रमाणे विज्ञान-तंत्रज्ञानाची गंगा समाज जेव्हा पेलू शकेल तेव्हाच राष्ट्र उभे राहील व त्याची प्रगती होईल. ही पेलण्याची शक्ती शिक्षणामुळेच प्राप्त होईल. अर्थातच एकविसाव्या शतकातील शिक्षण हे केवळ विज्ञान व तंत्रज्ञानाचे शिक्षण असणार नाही. तर ते मानवकल्याणाची, विश्वकल्याणाची दृष्टी देणारे असावे लागेल. त्यासाठी विज्ञान-तंत्रज्ञानाचा वेग, आवेग पेलणारा माणूस निर्माण करावा लागेल. विज्ञान दृष्टी, विवेक विचक्षणदृष्टी, राष्ट्रप्रेम व विश्वबंधुत्व यांचा सुंदर समन्वय घालणारी दृष्टी त्याला द्यावी लागेल. 

समतेचा विचार 

भारताने लोकशाही जीवनप्रणालीचा स्वीकार केला आहे. एकविसाव्या शतकातील जीवन लोकशाही मूल्यांवर आधारित असणार आहे आणि लोकशाहीचा आत्मा आहे समतेचा विचार. समतेशिवाय लोकशाहीचा विचारच पूर्ण होत नाही. 

धर्म ही सध्याची एक बहुचर्चित बाब आहे. पण धर्मविचार आणि धर्माचार लोकशाही मूल्यांच्या आड येणारा असेल तर त्याचा गंभीरपणे विचार व्हायला हवा. लोकशाही मूल्यांचे जतन व्हावे, यासाठी धर्मसमभाव ही संकल्पना शिक्षणाद्वारे तरुण पिढीच्या मनात योग्य प्रकारे रुजवावयास हवी. धर्म धारयति, म्हणजे ती व्यक्ती व समष्टीत धारणाशक्ती निर्माण करणारी असावी. धर्म हा मने सांधण्यासाठी असतो त्याच धर्माच्या नावाने मने दुभंगून डोकी फुटत असतील तर ते धर्माचे विकृत रूप होत आहे, असेच म्हणावे लागेल म्हणून व्यक्तिजीवनात धर्मभावना, सार्वजनिक जीवनात धर्मसमभाव आणि लोकशाही शासनात धर्मनिरपेक्षता यांचा स्वीकार करण्याची कला व दृष्टी व्यक्ती-व्यक्तीला द्यावी लागेल. 

भारतासारख्या अनेक जाती, धर्म, पंथ यांचे वास्तव्य असलेल्या देशात वैयक्तिकरीत्या व्यक्तीने कोणताही धर्म आचरावा. पण सार्वजनिक जीवनात त्याच्या ठायी ‘धर्मसमभाव’ असलाच पाहिजे. तितके त्या व्यक्तीचे मन विशाल हवे. आणि राजकीय जीवनात ‘धर्मनिरपेक्ष’ धोरणच असले पाहिजे. म्हणजे राजसत्तेचा वापर जाती, धर्म, पंथनिरपेक्षच झाला पाहिजे. शिक्षणामुळे व्यक्तीचे मन धर्मनिष्ठ, धर्मसमभावही असलेले आणि धर्मनिरपेक्ष असे त्रिस्तरीय पातळीवर विचार करणारे व्हायला हवे तसे ते व्हावे, हेच शिक्षणाचे मूलभूत उद्दिष्ट असले पाहिजे. 

एकविसावे शतक हे शस्त्र आणि शास्त्र विज्ञान, तंत्रज्ञान यांचे शतक असणार आहे. अर्थातच मानवासाठी यंत्र की यंत्रासाठी मानव याचा विचार समाजशास्त्रांना करावाच लागेल, हा विचार करण्यास खरे तर आता खूपच विलंब झाला आहे. वर्तमानकालीन जागतिक राजकीय स्थितीचे परिशीलन केले तर असे दिसते की, अशांती, हिंसा, द्वेष ही एक जागतिक समस्या आहे. अर्थातच विश्वशांती ही एकविसाव्या शतकाची प्रमुख मागणी असणार आहे. ही मागणी पूर्ण करण्यासाठी मानवकल्याणाचे विविध मार्ग अवलंबावे लागतील. या मार्गावर उचित मार्गदर्शन शिक्षणच करू शकेल. अर्थातच विश्वशांतीची कल्पना रुजविणे हे शिक्षणाचे महत्त्वाचे व विश्वव्यापी उद्दिष्ट मानावे लागेल. 

यासाठी शिक्षण क्षेत्रात कार्य करणा-यांनी, शैक्षणिक धोरणाची आखणी करणाऱ्यांनी लोकशाही, समता, धर्मभाव, विश्वशांती व विश्वबंधुत्व या मूल्यविचारांच्या बैठकीवरच शिक्षणाची रचना करणे आवश्यक आहे. 

शिक्षण आणि राष्ट्रीय नियोजन 

स्वातंत्र्यपूर्व अथवा स्वातंत्र्योत्तर काळातील शिक्षणाचा इतिहास पाहिला असे दिसते की, विविध प्रकारच्या समित्या वा त्यांनी तयार केलेले अहवाल चांगले असूनही शिक्षणामुळे राष्ट्रीय प्रगतीला जेवढा हातभार लागायला हवा होता तेवढा लागलेला नाही. कारण या अहवालावर गांभीर्याने कोणी विचारच केलेला नाही. याचे एक प्रमुख कारण दिसते ते असे की, राष्ट्रीय नियोजनामध्ये शिक्षणाचा अंतर्भाव पाणीवपूर्वक व अग्रक्रमाने केलेला नाही. शिक्षणासाठी काही कोटी वा काही अब्ज रूपयांची रक्कम मंजूर केली व ती काही माणसांच्या हातात सोपविली, एवढी या नियोजनाची मर्यादा! एकविसाव्या शतकातील शिक्षण यापलीकडे गेले पाहिजे. राष्ट्रीय नियोजनात शिक्षणाला सर्वात महत्वाचे स्थान दिले गेले पाहिजे. उद्याच्या भारताच्या निर्मितीसाठी शिक्षण भांडवली गुंतवणूक आहे, असे केवळ मान्य करून चालणार नाही, तर त्या आधारे राष्ट्रीय नियोजन केले गेले पाहिजे. तरच शिक्षणासाठी अग्रक्रमाने अर्थबळ उपलब्ध होईल व उद्याचे शिक्षण भविष्याचा वेध घेऊ शकेल. नाहीतर शिक्षणासाठी पैसा नाही हेच तुणतुणे  या पुढेही वाजत राहील आणि शिक्षणाच्या नावाने जे दिले जाईल ते दूध नसेल पाणी मिश्रीत दूध असेल किंवा पाण्यात पीठ मिसळून दुधाचा आभास निर्माण केलेला असेल. त्यातून बुद्धिभ्रंश झालेले लाखो करोडो अश्वथ्थामाच निर्माण होतील. लोकप्रतिनिधींनी याचा गांभीर्याने  विचार करायला हवा. 

ज्ञान, विज्ञान, तंत्रज्ञान आणि आत्मज्ञान

एकविसाव्या शतकातील शिक्षण हे केवळ ज्ञानोन्मुख असून चालणार नाही. ज्ञान ही संकल्पना आपण फारच ढोबळ अर्थाने राबवितो. एखादी गोष्ट माहीत होणे एवढाच त्याचा अर्थ. अनेक वेळा अभिप्रेत असलेले ‘ज्ञान’ फारच मर्यादित स्वरूपाचे कार्य करते किंवा ते त्याच्या जवळ असते. तो केवळ भारवाहक ठरतो. 

विज्ञान व तंत्रज्ञानाचा वापर करून काळाची पावले अधिक गतिशील बनवावी लागतील. विज्ञान व तंत्रज्ञानाची कळ हाती आल्याने माणूस नव्या खजिन्याचा धनी होणार आहे. पण हाती लागणारे हे नवे भांडार कसे वापरावे, त्याचे काय करावे या प्रश्नांची उत्तरे त्याला आत्मज्ञानाद्वारे मिळालेली जीवनदृष्टीच देऊ शकेल. म्हणूनच आत्मज्ञानाला, जीवनदायी, चैतन्यदायी शिक्षणाला पर्याय नाही याची दखल शैक्षणिक धोरणे ठरविणाऱ्यांना व लोकाग्रणींना घ्यावी लागेल. शिक्षण आत्मज्ञानाचा प्रत्यय घडविणारे असले पाहिजे. तसे ते नसेल तर बाटलीतील राक्षसाप्रमाणे विज्ञानाचे व तंत्रज्ञानाचे भूत मानवाच्या मानगुटीस बसल्याशिवाय राहणार नाही आणि शिक्षण हे वरदान ठरण्यापेक्षा शापरूप ठरेल.

यासाठीच एकविसाव्या शतकातील शिक्षणात ज्ञान, विज्ञान, तंत्रज्ञान आणि आत्मज्ञान यांचा सुंदर समन्वय हवा. ज्ञानाने प्रारंभ व्हावा, विज्ञानाने विकासाचा मार्ग खुलावा व साधने हाती यावीत, तंत्रज्ञानाने हा विकास कृतिशील व गतिमान व्हावा आणि आत्मज्ञानाने या प्रवासाला दिशा लाभावी.  

क्रांतीचा अग्रदूत : शिक्षक 

येत्या शतकातील आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी राष्ट्रीय जीवनात जी जी शक्तिस्थाने, बलस्थाने असतील त्यामध्ये शिक्षक हे महत्त्वाचे बलस्थान आहे असे मानून वाटचाल होणे आवश्यक आहे. या मानवी घटकातूनच चैतन्याचा स्पर्श बाल चैतन्याला होईल. 

शिक्षक हा परिवर्तनाचा अग्रदूत आहे. प्राचीन काळातील शिक्षकांनी मदांध सत्ताधीशाना दूर करून तेथे कल्याणकारी राजवट प्रस्थापित करण्यासाठी केलेल्या विशेष प्रयत्नांची नोंद इतिहासात आहेच. त्या काळात महर्षी व आचार्यांच्यासमोर मोठ-मोठे राजराजर्षी नतमस्तक होत असत. स्वातंत्र्यपूर्व काळातही शिक्षकांनी सामाजिक व राष्ट्रीय क्रांतीचे प्रणेते या नात्याने महत्त्वाची भूमिका बजावली. महाराष्ट्रात राष्ट्रीय शिक्षणाद्वारे  जागृती निर्माण करणारे म. फुले, टिळक, सुधारकाग्रणी आगरकर हे काय किंवा स्त्रीशिक्षणाबाबत मूलगामी प्रयत्न करून मौलिक स्वरूपाचे कार्य करणारे कर्वे राजकीय-सामाजिक जीवनात कार्य करीत असले तरी मूलत: हे सारे शिक्षकच होते आणि नि:संशयपणे ते त्या काळातील क्रांतीचे अग्रदूत होते. महात्मा गांधी, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे राजकारणात असले तरी लोकशिक्षकच होते. स्वातंत्र्योत्तर काळात मात्र बदलत्या सामाजिक, आर्थिक व राष्ट्रीय परिस्थितीमुळे जीवन झोकून देणारे, समर्पित भावनेने भारलेले शिक्षक अभावानेच आढळतात आणि या अभावाचा प्रभाव एकूणच शिक्षण पद्धतीवर झालेला लक्षात येतो. जुन्या काळातील निष्ठावंतांनी निर्माण करून ठेवलेली शिदोरी आतापर्यंत पुरली असली, तरी भविष्याची वाढती भूक आणि वाढत्या समस्या यांचा विचार करता आता नवनिर्मितीची गरज प्रकर्षाने जाणवते आहे. ती अधिक जाणवेल तेव्हा आपल्या हाती काहीही राहिलेले नसेल. अशी परिस्थिती निर्माण होऊ नये असे वाटत असेल तर क्रांतिदर्शी आचार्यांची व शिक्षकांची नितांत आवश्यकता आहे. कारण नव्या युगाचा येणारा भार पेलणारी शक्ती शिक्षकच निर्माण करू शकतात. शिक्षक हा या अर्थाने ‘गोवर्धनधारी’ आहे. 

शिक्षक हा केवळ अध्यापन करणारा मास्तर नाही, तर तो स्वयंप्रज्ञ, स्वयंप्रकाशी ऊर्जास्रोत आहे अशी भूमिका शिक्षकांची व शिक्षकाबाबत समाजाची आणि राष्ट्राची असली पाहिजे. हा ऊर्जास्रोत अनेक क्षेत्रांना कार्यप्रवण करील. अनेकांना चालते-बोलते करील आणि मुख्य म्हणजे नवी आव्हाने पेलण्यासाठी आवश्यक असणारा आत्मविश्वास मुलांच्या मनात निर्माण करण्याचे कार्य शिक्षकच करू शकेल. 

हे कार्य फार अवघड वाटले तरी ध्येयनिष्ठ व सच्च्या शिक्षकाला ते मुळीच अवघड वाटणार नाही. परिवर्तनाचा अग्रदूत असलेला शिक्षक हे कार्य सहजतेने व कुशलतेने करू शकेल. यासाठी मी आधी म्हटल्याप्रमाणे राष्ट्रीय नियोजनात जसा शिक्षणाला अग्रक्रम असला पाहिजे तद्वतच शैक्षणिक नियोजनात शिक्षक प्रशिक्षणाला म्हणजेच चांगला शिक्षक तयार करण्याला अग्रक्रम दिला गेला पाहिजे. 

भाकरीसाठी शिक्षण

शिक्षणाची जी अनेकविध उद्दिष्टे मानण्यात येतात, त्यामध्ये भाकरीसाठी शिक्षण हे प्राथमिक उद्दिष्ट मानण्यात येते. आधुनिक काळात भाकरी मिळविण्याचा लोकप्रिय प्रकार म्हणजे नोकरी. पर्यायाने नोकरीसाठी शिक्षण हे शिक्षणाचे उद्दिष्ट सर्वत्र मानले जाऊ लागले. भाकरी तर हवीच, भाकरीसाठी नोकरीही हवी. पण नोकऱ्या किती जणांना मिळू शकतात, नोकऱ्या पुरविण्याची शासनाची आणि समाजाची क्षमता किती असू शकते आणि त्या मानाने नोकऱ्या मागणाऱ्यांची संख्या किती आहे, याचा आकडेवारीसह विचार केला तर प्रमाण खूपच विषम आढळेल. शिक्षणाद्वारे नोकरी मिळवायची आणि या नोकरीच्या माध्यमातून भाकरी मिळवायची ही प्रवृत्ती बदलावी लागेल. भाकरी हवी हे खरे. पण ती स्वतःच्या पायावर उभे राहून स्वतः निर्माण केलेली भाकरी मिळविण्याचे ध्येय आता नव्या काळात जोपासायला हवे. यासाठी स्वावलंबन हा शिक्षणाचा पाया असला पाहिजे. परपुष्टता, परावलंबन या सर्व प्रवृत्ती परस्परावलंबी आहेत, तर स्वावलंबन, आत्मविश्वास, आत्मनिर्भरता, स्वातंत्र्य, स्वयंनिर्मिती हे सर्व सद्गुण परस्परावलंबी आहेत. या सद्गुणांची जोपासना ज्या योगे होईल असे शिक्षण होणे आवश्यक आहे. ते झाले तर भाकरीचा प्रश्न तर उरणारच नाही, पण नोकरीवर अवलंबून राहण्याचीही गरज उरणार नाही. उलट भाकरी मिळविणाऱ्याला स्वयंनिर्मितीचा आनंद आत्मविश्वासाचा अभिमान यांची प्राप्ती होईल. 

अर्थातच यासाठी शिक्षणाला वेगळे वळण द्यावे लागेल. शिक्षणातील चाकोरीबद्धपणा काढून टाकावा लागेल. शिक्षणातील केवळ पुस्तकीपणाला रामराम ठोकावा लागेल. शिक्षण ही मानवनिर्मितीची प्रयोगशाळा आहे असे समजून त्यासंबंधीच्या धोरणाची आखणी करावी लागेल. ही आखणी करणाऱ्याला श्रम या मूल्याचा मौलिकतेने विचार करून श्रम आणि कौशल्य हा विकासाचा मूलाधार आहे हे मान्य करावे लागेल आणि शिक्षणक्रमात श्रमांचा व कौशल्य विकासाचा सार्वत्रिक अंतर्भाव करणे अत्यावश्यक समजले पाहिजे.  

श्रमसंस्कार 

आपल्या समाजात श्रमनिष्ठा या मूल्याला जेव्हा प्रतिष्ठा प्राप्त होईल तेव्हाच समाजाचा विकास खऱ्या अर्थाने होईल. आपल्याकडे श्रमप्रतिष्ठा हा शब्द वापरला जातो. परंतु श्रमनिष्ठेला अधिक महत्त्व आले पाहिजे. यासाठी अगदी कोवळ्या वयापासून मुलाला काम करण्याची सवय लावली पाहिजे. काम करण्यात काही आनंद आहे याचा अनुभव मुलाला देता-घेता आला पाहिजे. हा आनंदानुभव, ही आनंदप्रचीती देणारी शिक्षणप्रणालीच खऱ्या अर्थाने मुलांच्या मनावर श्रमसंस्कार करू शकेल. श्रमप्रतिष्ठा या शब्दाचा उपयोग आपण करतो तेव्हा श्रमांना वेगळे मानून त्यांना म्हणजेच श्रम करणा-याला प्रतिष्ठा द्यावयाची आहे असा अर्थ अभिप्रेत होतो. यापेक्षा श्रमांवर निष्ठा म्हणजे प्रत्येकाचे श्रमनिष्ठाजीवन ही कल्पना नव्या काळात स्वीकारावी लागेल. प्रतिष्ठा हा केवळ मानसन्मान आहे, तर निष्ठा हे व्रत आहे. श्रमसंस्कार होणा-या कार्यक्रमाचा अंतर्भाव शिक्षण पद्धतीत जाणीवपूर्वक करणे आवश्यक आहे. हे कार्यक्रम निरनिराळ्या स्वरूपात राबविता येतील.  

वर्गात पाठ व प्रमेय शिकविताना श्रमांचे महत्त्व विशद करणारे पाठ्यघटक शिकविता येतील, तर वर्गाबाहेर क्रीडांगणावर, तालमीत, रस्त्यावर, अभ्यासेतर उपक्रमात प्रत्यक्ष श्रमसंस्काराचे कार्यक्रम राबवून विद्यार्थ्यांमध्ये श्रमनिष्ठा वाढविता येईल. स्नेहसंमेलन प्रसंगी करावयाच्या नाटिका, विविधगुण दर्शनाचे कार्यक्रम, खेळ, गाणी, कविता, गोष्टी यांद्वाराही रंजनाच्या माध्यमातून श्रमसंस्कार चांगल्या प्रकारे करता येतील.  

बेकारीचा प्रश्न

 एकविसाव्या शतकाला आणखी एका मोठ्या समस्येला तोंड द्यावे लागणार आहे. ती समस्या म्हणणे बेकारीची समस्या होय. बेकारीची समस्या ही केवळ भारतापुरतीच समस्या आहे असे नाही; तर ती जागतिक समस्या आहे. पण अनेक राष्ट्रांनी योजनाबद्ध कार्यक्रम आखून या समस्येची बऱ्याच प्रमाणात यशस्वी सोडवणूक केली आहे. जपानच्या घराघरात उद्योग आहेत. त्यामुळे तेथे बेकारीचा प्रश्र तुलनेने कमी आहे. स्वयंरोजगार ही कल्पना ज्या ठिकाणी यशस्वी रीतीने राबविली जाते तेथे बेकारीचा प्रश्र कमी होतो. शिक्षणाच्या माध्यमातून श्रमसंस्कार प्रभावीपणे झाले तर युवकांना स्वत:चा रोजगार स्वत: निर्माण करण्याची, उद्यमशीलतेची व स्वावलंबनाची आवड निर्माण होईल आणि यातूनच बेकारीचा प्रश्र कमी होण्यास मदत होईल.

कोणत्याही प्रगत देशांचा अनुभव असा आहे की २२ ते २५ प्रतिशत लोकांपेक्षा अधिक लोकांना ते नोकऱ्या देऊ शकत नाहीत. याचा अर्थच असा की, बाकीचे लोक आपापला कामधंदा स्वतःच हुडकतात, स्वत:ची भाकरी स्वत: निर्माण करतात आणि जीवनाची यशस्वी वाटचाल करतात. भारतासारख्या विकसनशील देशाला याच मार्गाचा अवलंब करून प्रगती साधावी लागेल. त्यासाठी असे जीवनदायी व्यवसाय करण्याचे कौशल्य नव्या पिढीत यावे यादृष्टीने अनेक लहान-मोठ्या व्यवसायांचे प्रशिक्षण, कौशल्य देणारे उपक्रम हाती घ्यावे लागतील. १० + २ + ३ या आकृतिबंधातील स्टेज २ वर हे शेकडो कोर्सेस देण्याची कल्पना होती. तिच्यावर मोठ्या प्रमाणात भर द्यावा लागेल.  

व्यवसायाभिमुख शिक्षण 

या बेकारीच्या प्रश्नासाठी आपणाला व्यवसायाभिमुख शिक्षणाकडे मोठया प्रमाणात वळावे लागेल. पूर्वीच्या काळी एखादे गाव हा एका अर्थाने स्वयंपूर्ण घटक असायचा. गावातलाच सुतार, गावातलाच लोहार, गावातच गवंडी, गावातच सोनार-गावाची कामे होत आणि लोकांना व्यवसाय व रोजगार मिळे. बदलत्या काळात बारा बलुतेदार गेले आणि गावाच्या काही गरजा मात्र नव्याने वाढलेल्या आहेत. शेतीबरोबरच शेतीस व ग्रामीण जीवनास पूरक असे अनेक छोटे छोटे व्यवसाय खेड्यात उभारून तेथे रोजगारही निर्माण करता येईल. यासाठी शिक्षणाची चाकोरी बदलली पाहिजे. शिक्षण हे केवळ पुस्तकी शिक्षण वा पांडित्वपूर्ण शिक्षण न राहता ते व्यवसायाभिमुख बनले पाहिजे. सुशिक्षित व्यावसायिक हा पूर्वीच्या अशिक्षित व्यावसायिकापेक्षा चातुर्याने, कसोशीने आणि काळजीपूर्वक व्यवसाय करू शकेल यात काहीच शंका नाही. या पद्धतीमुळे समाजाचाही फायदा होईल आणि व्यक्तीचाही लाभ होईल.  

व्यवसायाभिमुख शिक्षण ही बाब शैक्षणिक धोरणात महत्त्वाची  मानल्याशिवाय शैक्षणिक धोरणाची आखणी झाली तर काय होते याचा प्रत्यय गेली अनेक वर्षे आपणाला येत आहे. म. गांधी आणि आचार्य विनोबा भावे यांनी ‘नई तालीम’ या स्वरूपात व्यवसाय शिक्षणाची दिशा दाखविली होती. पण दुर्दैवाने ती मागे पडली. सूतकताई हा विषय अभ्यासक्रमात अंतर्भूत करण्यामागे व्यवसायाभिमुखता हाच प्रमुख उद्देश होता. सूतकताई या विषयाचा अंतर्भाव प्रातिनिधिक स्वरूपात केला गेला होता. बदलत्या काळात आणखी कितीतरी नवनवे व्यवसाय व उद्योग घेता येतील.

शिक्षक–प्रशिक्षण कार्यक्रम

एकविसाव्या शतकातील कालरथाचे सारथ्य अत्यंत कुशलतेने कोण करू शकेल तर तो  शिक्षकच होय. म्हणून शिक्षक-प्रशिक्षण कार्यक्रमाची व त्यातील अभ्यासक्रमाची पुनर्रचना  करून दाखविले पाहिजेत. पूर्वप्राथमिक शिक्षण, प्राथमिक शिक्षण आणि माध्यमिक शिक्षण या शिक्षणस्तरांसाठी सध्या शिक्षक-प्रशिक्षण कार्यक्रम अस्तित्वात  आहेत. बालवाडी शिक्षिकांसाठी शिक्षणक्रम, शिक्षणपदविका (डी. एड.) आणि शिक्षणविषयक पदवी (बी. एड.) असे हे अभ्यासक्रम आहेत. बालवाडी आणि माध्यमिक शिक्षण या असलेले अभ्यासक्रम एका वर्षाचे तर पदविका अभ्यासक्रम सामान्यपणे दोन वर्षांचा असतो शिक्षक-प्रशिक्षणाच्या अभ्यासक्रमासाठी आजचा अवधी अपुरा आहे. विशेषत: माध्यमिक शिक्षकांसाठी असलेला शिक्षणक्रम दोन वर्षांचा करून त्यात बऱ्याच नवीन घटकांचा अंतर्भाव केला पाहिजे. 

म्हणूनच शिक्षक-प्रशिक्षण महाविद्यालये उद्याच्या भारताला कार्यक्षम आणि ध्येयवादी शिक्षकांचा पुरवठा करणाऱ्या कार्यशाळा आहेत, हे स्वीकारून या महाविद्यालयांबाबत अर्थव्यवस्थेचा बाऊ न करता इमारती, वातावरण, साधनसामुग्री, सेवकवर्ग, वाहनव्यवस्था या सर्व बाबतीत ही महाविद्यालये अत्याधुनिक स्वरूप देऊन सुसज्ज व आदर्श केली पाहिजेत. 

शिक्षणातील साचेबंदपणा टाळून जिवंत व प्रवाही शिक्षण देण्यासाठी चैतन्यशाली शिक्षक तयार करण्याच्या या कार्यशाळा म्हणजे आपल्या राष्ट्राचा प्राणवायू आहे असे मानले पाहिजे. शिक्षक-प्रशिक्षणाच्या कार्यक्रमात अन्य तात्त्विक अभ्यासक्रमाबरोबरच खालील गोष्टींचा अंतर्भाव केला पाहिजे: 

• आधुनिक शिक्षणाचे तंत्र
• कार्यानुभवाचे प्रशिक्षण
• कार्यशाळा व समाजोपयोगी उत्पादक कार्याचे शिक्षण
• समाजजीवनाशी सुसंवाद साधणारी शिबिरे व
• भारतभ्रमणातून समाजदर्शन, जीवनदर्शन घडवणे.

यातील पाचवा मुद्दा आहे भारतभ्रमणातून जीवनदर्शन व समाजदर्शनाचा. शिक्षणातील एकांगीपणा व साचेबंदपणा टाळण्यासाठी, भारतीय जीवनप्रणालीचे व भारताच्या विशाल भूप्रदेशाचे विविधांगी दर्शन प्रत्यक्षपणे होऊन मन विशाल होण्यासाठी या भारतभ्रमणाचा निश्चित उपयोग होऊ शकेल. भारतातील विविध प्रांत, भाषा, संस्कृती, जीवनमान, निसर्ग, भूप्रदेश, लोकाचार, पेहराव, परंपरा यांचे सम्यक् दर्शन घडून शिक्षकांची मने या नव्या दर्शनाने जागृत होतील. हे भारतभ्रमण म्हणजे केवळ धार्मिक स्वरूपाची तीर्थयात्रा असणार नाही किंवा मौजमजेची सहल असणार नाही. ती अनुभवयात्रा व आनंदयात्रा असेल. पण हा आनंद म्हणणे ज्ञानानंद असेल, 

अनुभवानंद असेल. यासाठी अत्यंत विचारपूर्वक या कार्यक्रमाची आखणी झाली पाहिजे.

अशा प्रकारच्या शिक्षक-प्रशिक्षण कार्यक्रमातून तयार झालेला शिक्षक हा आधुनिक तंत्रज्ञानाशी परिचित असलेला, बहुश्रुत, नेतृत्वगुण विकसित झालेला, कलात्मक व सामाजिक जाणीव असलेला शिक्षणक्षेत्रातील सामाजिक कार्यकर्ताच असेल. रेडिओ, टीव्ही, संगणक, ई-मेल द्वारे हे शिक्षण होऊ शकते पण ते जिवंत कसे होईल याचा विचार केला पाहिजे. 

शिक्षक-प्रशिक्षण कार्यक्रमाचे हे व्यापक व आदर्श स्वरूप अमलात आणावयाचे असेल व अशा कार्यक्रमातून निर्माण झालेले शिक्षक देशभर पाठवावयाचे असतील तर मोठ्या प्रमाणावर आर्थिक तरतूद करावी लागेल यात काहीच शंका नाही. पण त्याबाबत हात आखडता न घेता ही भांडवली गुंतवणूक केलीच पाहिजे. कारण यातून होणारी निर्मिती ही गुंतवणुकीपेक्षा कितीतरी पटीने अधिक फळ देणारी असेल आणि या निर्मितीची फळे दीर्घकाळ या देशाला मिळत राहतील. 

ध्येयवादी व कृतिशील व्यवस्थापन 

या सर्व गोष्टी साध्य होण्यासाठी शिक्षणाचे व्यवस्थापन हे कृतिशील, गतिशील व ध्येयवादी स्वरूपाचे असणे आवश्यक आहे. एखादी शिक्षणसंस्था निर्माण करून ती चालविल्यामुळे त्या त्या भागातील अर्थव्यवहार आणि लोकव्यवहार आपल्या ताब्यात ठेवता येतो व आपली अप्रत्यक्ष सत्ता त्या त्या ठिकाणी प्रस्थापित करता येते परंतु ही प्रवृत्ती नष्ट करावी लागेल. एखाद्या विभागातील शिक्षण संस्था हे त्या विभागाचे विकास केंद्र असले पाहिजे अशा भूमिकेतून शिक्षण संस्थेचे संचालन व व्यवस्थापन होणे आवश्यक आहे. शिक्षण संस्थेमध्ये शासन संस्थेचा सहभाग तर अटळच आहे. पण शासनाचे धोरण मदतीचे व प्रोत्साहनाचे असावे. शिक्षणतज्ज्ञांनीच शिक्षणविषयक धोरण ठरवावे. शिक्षण संस्थांनी ते यशस्वीपणे राबवावे. हे धोरण राबविताना शिक्षण संस्थांना प्रयोगशीलतेबाबत स्वातंत्र्य असले पाहिजे आणि हे स्वातंत्र्य शिक्षण संस्थांनी शिक्षकांना दिले पाहिजे. तरच शिक्षकांना सर्जनशीलतेचा उपयोग करून अध्यापन करता येईल. 

कोणतीही नवी पद्धती एकदा स्वीकारली की कालमानानुसार त्या शिक्षण पद्धतीतही साचेबंदपणा येतो, कंटाळवाणेपणा येतो. तो येऊ नये म्हणून शिक्षण संस्थांनी व शासनाने शैक्षणिक संशोधनास सतत प्रोत्साहन दिले पाहिजे. प्रयोगशीलता हा गतिशील शिक्षणाचा आत्मा आहे. शिक्षकांनी, शिक्षणतज्ज्ञांनी, शिक्षण संस्थांच्या व्यवस्थापनात सहभागी असणाऱ्यांनी या प्रयोगशीलतेचा अवलंब करून आपल्याला आवश्यक असणारी अर्थव्यवस्था स्वत:च निर्माण केली तर ते अधिक श्रेयस्कर. 

शैक्षणिक प्रयोग यशस्वी होण्यासाठी त्यात समाजाचा सहयोग आवश्यक असतो. एकविसाव्या शतकात तर ही गरज मोठ्या प्रमाणावर भासेल. हा सहयोग प्राप्त करून घेऊन त्याचा लाभ घेणे हे महत्त्वाचे कार्य शिक्षण संस्थेच्या व्यवस्थापनाला करावयाचे आहे. 

आव्हान आणि आवाहन

एकविसाव्या शतकातील शिक्षण हे एक आव्हान असणार आहे. मात्र ते पेलणे अवघड असले तरी असाध्य मुळीच नाही.

राज्यकर्त्यांनी राष्ट्रीय नियोजनात शिक्षणाला महत्त्वाचे स्थान देऊन शिक्षणतज्ज्ञ व विचारवंतांच्या मदतीने भविष्यकाळासाठी योजना केली पाहिजे. स्वातंत्र्याचे रक्षण हे प्रथम क्रमांकाचे राष्ट्रीय कर्तव्य आहे. तर तेवढेच महत्त्वाचे राष्ट्रीय कर्तव्य म्हणजे शिक्षण होय, कारण त्याद्वारे राष्ट्रनिर्माण कार्य होत असते ही कल्पना सर्वत्र रुजली पाहिजे. स्वातंत्र्याचे रक्षणही चांगल्या शिक्षणामुळेच होऊ शकेल यात काही शंका नाही. 

देशातील निरक्षरतेचे उच्चाटन होणेही फार महत्त्वाचे आहे. शासकीय पातळीवरचे प्रयत्न असे अपुरेच असतात आणि या प्रयत्नांना नेहमीच एक साचेबंद सरकारी स्वरूप आलेले असते. प्रत्येक मुलाला १०वी पर्यंतचे सामान्य शिक्षण सर्वत्र मिळालेच पाहिजे. ११वी, १२वीत शिकणाऱ्या प्रत्येक तरुणाने अथवा तरुणीने आपल्या अध्ययन काळात प्रौढशिक्षण, पर्यावरण रक्षण, वृक्षसंवर्धन यांपैकी कोणता तरी एखादा विशेष प्रकल्प आपल्या आवडीप्रमाणे निवडून तो कल्पनाशक्तीचा वापर करून राबविला पाहिजे. निरक्षरता व अज्ञान यांचे उच्चाटन होण्यासाठी अशा सार्वत्रिक शैक्षणिक प्रकल्पांचा मोठ्या प्रमाणावर उपयोग होईल. वैद्यक शाखेच्या पदवीधारकांना ज्याप्रमाणे internship करावी लागते, त्याचप्रमाणे सर्वच युवकांनी साक्षरता प्रसार व पर्यावरण सुधारणा याबाबत अशी internship करावयास लावली तर अज्ञानाचा अंधकार त्वरेने दूर होऊन उद्याच्या भारताची वाटचाल ज्ञानमार्गी प्रकाशात लवकर होत राहील असा विश्वास वाटतो. 

ज्ञाननिष्ठा, श्रमनिष्ठा, राष्ट्रनिष्ठा व विश्वबंधुता या चार चक्रांवर चालणारा शिक्षणाचा रथ क्रांतदर्शी कुशल शिक्षकाचे सारथ्य, तत्त्वदर्शी राजकारण्यांचा पाठिंबा आणि सळसळत्या यौवनाचा या कार्यात कृतिशील सहभाग या बळावर हे आवाहन स्वीकारले तर आव्हान कसले का असेना ते पेलण्यास आपले बाहू समर्थ होतील आणि एकविसावे शतक ही आपल्या समाजाची एक आनंदयात्रा होईल.