• पुणे येथील ट्रेनिंग कॉलेज फॉर मेनचे प्राचार्य (१९२७ ते ३७)
• विविध शासकीय व विद्यापीठीय समित्यांचे सदस्य
• शिक्षणविषयक अनेक ग्रंथांचे लेखन.
• महाराष्ट्रातील शिक्षण क्षेत्राला विधायक वळण देणाऱ्या अनेक
प्रकारच्या २८ शिक्षणसंस्थांचे ते स्फूर्तिस्थान होते.
• शिक्षण क्षेत्रात आपल्या कर्तृत्वाचा ठसा उमटविणारे थोर
शिक्षणतज्ज्ञ.

सध्या ज्ञानाची दालने सर्व बाजूंनी वाढली आहेत. पृथ्वी पुरी पडत नाही म्हणून मानव अंतरिक्षात भ्रमण करू लागला आहे. ज्ञानाच्या दालनाबरोबर ज्ञानाची साधनेही वाढत चालली आहेत. रेडिओ, टेलिव्हिजनसारखी साधने घरोघर उपलब्ध होत आहेत. ग्रंथसंग्रह वाढत आहे. वर्तमानपत्रे, मासिके यांचा पुरवठा वाटेल तितका होत आहे. अशा त-हेच्या ज्ञानाच्या साधनांमधून मागील पिढ्यांच्या ज्ञानाचा वारसा घेऊन त्यात आपण मिळविलेल्या नवीन ज्ञानाची भर घालून असला समृद्ध वारसा आपण पुढील पिढीच्या स्वाधीन केला पाहिजे. मागील पिढीकडून मिळविलेल्या ज्ञानात काहीतरी नवीन भर घालणे हे नव्या पिढीचे काम आहे आणि ते जितक्या प्रमाणात होईल, तितक्या प्रमाणात आपले शिक्षण व शिक्षणपद्धती यशस्वी झाली असे होईल. आमचा विद्यार्थी किती जिज्ञासू बनला व त्याने जगाच्या ज्ञानात किती प्रमाणात भर टाकली यावर आपल्या विद्यापीठांचे यश अवलंबून आहे. यासाठी आपण आत्मनिरीक्षण केले पाहिजे व आपल्या शिक्षणविषयक विचारात जरूर तो बदल घडवून आणला पाहिजे. परीक्षा पास होणे हेच आमच्या शिक्षणाचे ध्येय समजले जाते व त्यामुळे परीक्षा उत्तीर्ण होण्याचे निरनिराळे उपाय शोधले जातात. कोणत्याही युक्तीने परीक्षा पास होऊन पदवी अगर दाखला मिळविण्यापेक्षा ज्ञान मिळविणे जास्त महत्त्वाचे आहे याची जाणीव विद्यार्थ्यांना व शिक्षकांना झाली पाहिजे. सरकारचा व पालकांचा या बाबतीत दृष्टिकोण बदलला पाहिजे. असे झाले तरच ज्ञानाचा खरा वारसा आपणास मिळेल व त्यामधून देशाची भरभराट होईल.

वरीलप्रमाणे ज्ञानाचा खरा वारसा आपणास मिळवायचा असल्यास आपल्या शिक्षणविचारात व शिक्षणपद्धतीत आमूलाग्र बदल झाला पाहिजे. पूर्वप्राथमिक, प्राथमिक, माध्यमिक व विश्वविद्यालयीन हे सर्व शिक्षण एकसमयावच्छेदेकरून एकातून दुसरे निघेल अशी व्यवस्था केली पाहिजे. सध्या तरी हे निरनिराळे तुकडे पडतात व एक आपण दुसऱ्यापेक्षा श्रेष्ठ आहोत असे समजतो. माझ्या मते पूर्वप्राथमिक व प्राथमिक शिक्षण फार महत्त्वाचे आहे. खरी सुधारणा तेथे झाली पाहिजे. तेथील शिक्षक व शिक्षणाची साधने जास्त परिणामकारक असली पाहिजेत. त्याच्या खालोखाल माध्यमिक शिक्षण. हा तर प्राथमिक व महाविद्यालयीन शिक्षणाचा महत्त्वाचा दुवा आहे. तो जर चांगला, मजबूत व परिणामकारक झाला नाही तर पुढील शिक्षण चांगले होणे शक्य नाही. सर्व शिक्षण हे एक आहे. केवळ सोयीसाठी त्याचे भाग पाडले आहेत. शिक्षणाचा प्रत्येक भाग हा एकमेकांवर अवलंबून आहे. प्रत्येक भागात कार्य करणाऱ्या शिक्षकांनी, आपला विद्यार्थी वरच्या भागात जाणार आहे हे विसरता कामा नये. त्यांनी आपला भाग चांगला केला तर त्या विद्यार्थ्याला पुढील भागात अडचण पडणार नाही. शिक्षणाच्या प्रत्येक भागात काम करणाऱ्या शिक्षकांनी आपली जबाबदारी ओळखून काम करावे व आपला विद्यार्थी आपल्या भागापुरता सकस करून त्याला वर पाठवावे. आपल्याकडून कसातरी तो वर गेला व आपली जबाबदारी संपली, असे म्हणून चालणार नाही. तो वर गेल्यावर त्याला जर तेथे जमले नाही तर तो व तेथील शिक्षक आपणाला नावे ठेवल्याशिवाय राहणार नाहीत हे ध्यानात ठेवावे. शिक्षणाचे काम हे अत्यंत महत्त्वाचे काम आहे. ते ‘टोपल्या टाकल्यासारखे’ करून चालणार नाही. त्याचा जीवनाशी संबंध असतो. त्याचे परिणाम लांबवर होतात व त्याची स्मृती आयुष्यभर टिकून राहते. चांगला शिक्षक विद्यार्थ्यांना आयुष्यभर आठवतो व त्याचे स्मरण ते कृतज्ञतापूर्वक करतात हे मी अनुभवले आहे. या शिक्षणकालात विद्यार्थ्यांवर झालेले परिणाम फार टिकाऊ असतात. कितीतरी शिक्षकांशी माझा संबंध आला. तरी पण माझे लहानपणचे खेडेगावचे शिक्षक श्री. विष्णु न्हावी गुरुजी व मुंबईच्या एका शाळेतील श्री. गजानन जीवनजी राजे गुरुजी मला अजून चांगले आठवतात. हे दोघेही दिवंगत आहेत पण त्यांची स्मृती माझ्या मनात ताजी आहे. शिक्षकांना मान राहिला नाही असे पुष्कळ ठिकाणी ऐकू येते पण चांगल्या व विद्यार्थ्यांच्या कल्याणासाठी झटणाऱ्या शिक्षकांचा मान अजून कायम आहे असे मला वाटते. जसे मूल आईचा हात ओळखते तसे विद्यार्थी चांगला शिक्षक कोण हे ओळखतात. आपल्या कार्यावर आपला विश्वास पाहिजे.

परीक्षा पास करून घेणे याला काही मी शिक्षण म्हणावयास तयार नाही. मुलगा नियमित हजर राहिला व त्याने अभ्यास केला तर तो पास झालाच पाहिजे. माझ्याकडे आलेल्या विद्यार्थ्याला मी प्रथमच सांगून टाकीत असे की, तुम्ही आपली परीक्षा सहजच पास होणार. त्याची काळजी करण्याचे तुम्हाला कारण नाही. परीक्षा पास होणे सोपे आहे; विषयांचे ज्ञान मिळविणे कठीण आहे. ते तुम्ही कष्ट करून मिळवावे असे मी त्यांना सांगत असे. सगळेच ज्ञान काही पुस्तकांत नसते. बरेच ज्ञान पुस्तकांबाहेर समाजात, त्यांच्या नेहमीच्या वागण्यात असते हे त्यांना मी दाखवून देत असे. शिक्षणाने मनावर संस्कार झाले पाहिजेत नाहीतर इतर शिक्षण भारवाही असे समजावे. सुसंस्काराविना पदवीधर हा मी केवळ भारवाही समजतो. शिक्षणाने जर त्याचे मन विस्तृत झाले नाही; तो जर स्वत्वातून बाहेर पडून कुटुंबाकडे व जगाकडे पाहू शकला नाही तर त्याच्या शिक्षणाचा काय उपयोग? मानव हा जगातील इतर प्राण्यांप्रमाणेच एक प्राणी आहे. उत्क्रांतितत्त्वाप्रमाणे त्याची उच्च कोटी असेल पण तो शेवटी प्राणीच. इतर प्राण्यांचे सर्व गुणधर्म त्याच्यात असतात व तो काही काळ तसा वागतोही. घर, समाज व शाळा यांमधून त्याच्यावर संस्कार करून त्याला मानव बनविण्याचा प्रयत्न केला जातो. धर्म हासुद्धा संस्कारासाठीच आहे. या सर्व प्रयत्नांचा मानवजातीवर किती परिणाम झाला हे काही आज सांगता येणार नाही. जगात चाललेल्या गोष्टी पाहून केव्हा केव्हा निराशा उत्पन्न होते. पण प्रयत्न करीत राहणे एवढेच आपल्या हाती आहे. यातूनच केव्हातरी विश्वबंधुत्व निर्माण होईल. आम्हा शिक्षकांचा शिक्षणावर, त्याच्या संस्कारावर विश्वास पाहिजे. ईश्वराने आपणांमध्ये दैवी गुण तसेच पाशवी गुण घातले आहेत. संस्काराने पाशवी गुण टाकून देऊन दैवी गुणांची जोपासना केली पाहिजे. शिक्षणाच्या सर्व भागांतून आपण विद्यार्थ्यांना मानवतेचे शिक्षण दिले पाहिजे. ते उपदेशात नको. आचरणात पाहिजे. मानवधर्म हा एकच टिकणारा धर्म आहे. संस्कारमय वातावरणातून आपण आपल्या विद्यार्थ्यांना शिक्षण दिले पाहिजे. आपण त्यांना जे सांगतो तशा तऱ्हेच्या वातावरणातून ते गेले पाहिजेत. तरच आपले शिक्षण परिणामकारक होऊ शकेल.