• आदर्श शिक्षक राष्ट्रीय पुरस्कार,
• भूगोल प्रज्ञाशोध परीक्षांचे आयोजक.
• पुणे भूगोल शिक्षण संघाचे संस्थापक व विश्वस्त (३५ वर्षे)
• इ.५ वी,६वी आणि ९वीच्या भूगोल पाठ्यपुस्तकाचे सहलेखक.

भूगोलाचे अध्यापन कसे असावे? आदर्श भूगोल शिक्षक कोणाला म्हणावे?

या प्रश्नांची उत्तरे देण्यापूर्वी, भूगोल म्हणजे काय, या विषयाची व्याप्ती किती, त्याचे पैलू किती, भूगोल अध्यापनाची उद्दिष्टे कोणती, याविषयी आपली कल्पना स्पष्ट असायला हवी. भूपृष्ठाचे वर्णन म्हणजे भूगोल का? भूपृष्ठावरील भूरूपे, हवामान, मानवी वस्त्या, मानवी व्यवसाय याची जंत्रीवजा वर्णनात्मक माहिती म्हणजे भूगोल का?

भूगोल विषयासंबंधीचे ज्ञान जसे झपाट्याने वाढत आहे, तसेच भूगोल म्हणजे काय याविषयीच्या कल्पनाही बदलत आहेत. भूगोल अध्यापनाची उद्दिष्टेही बदलत आहेत. भूपृष्ठाचे वर्णन म्हणजे भूगोल ही कल्पना कधीच मागे पडली आहे. भूगोलाच्या अभ्यासात, ‘कोठे, काय आहे’ याचे ज्ञान तर अंतभूत आहेच. त्याबरोबरच, ते ते तेथेच का? ते कसे निर्माण झाले? या प्रश्नांनाही अलीकडे महत्त्व प्राप्त झाले आहे.

भूगोल : विज्ञान-विषय
भूगोल हा विज्ञान-विषय आहे, यात विविध विज्ञान शाखांचा प्रसंगोपात अंतर्भाव होतो. भूगोल विषयाच्या या वाढत्या व्याप्तीमुळे, भूगोल शास्त्रात भूगोल अध्यापकांच्या नव्हे तर भूगोल अध्यापनाच्या उद्दिष्टातही बदल होत आहेत.

शिक्षणात अतिशय महत्त्वाचा घटक म्हणजे ज्ञान. उदयाला येत असलेले नवे नवे ज्ञान भूगोल शिक्षकांनी आत्मसात करायला हवे. त्यांच्या ज्ञानाची कक्षा सतत रुंदावत जायला पुस्तकातून, वर्तमानपत्रातून, चर्चेतून, मिळेल तेथून शिक्षकांनी ज्ञान कणाकणाने मिळवत गेले पाहिजे. शिक्षकाचे विषयासंबंधीचे ज्ञान अद्ययावत असेल तर त्याचे अध्यापन परिणामकारक व रंजक होतेच, शिवाय शिक्षकांच्या व्यक्तिमत्त्वाला दर्जा प्राप्त होतो.

भूगोल अध्यापनाची उद्दिष्टे
भूगोलाच्या अध्यापनाची अनेक उद्दिष्टे आहेत. पाठाची तयारी करताना शिक्षकांनी ती उद्दिष्टे डोळ्यांपुढे ठेवली पाहिजेत. प्रत्येक पाठात ही सगळी उद्दिष्टे साध्य होणार नाहीत. तशी अपेक्षाही नाही. पण संधी मिळेल तेथे, पाठ्यविषयाशी संबंधित उद्दिष्ट साध्य करण्याचा जाणीवपर्वक प्रयत्न करायला हवा. या उद्दिष्टांना धरूनच हा लेख लिहिला आहे.

कोणत्याही विज्ञान विषयात कार्यकारणभावाला मोठे महत्त्व असते. भूगोल शिक्षकाने हा नवा दृष्टिकोन स्वीकारायलाच हवा. पंजाब राज्यात गहू मोठ्या प्रमाणावर होतो एवढे सांगुन भागत नाही. तर त्यामागची कारणेही समजून घ्यायला हवीत. कॅनडात गहू उन्हाळ्यात होतो, पण पंजाबत हिवाळ्यात, हा फरक का? कॅनडात अनेक सरोवरे आहेत का? ती कशी निर्माण झाली? उत्तर अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया यांचा नव्या जगात समावेश होतो. ते प्रगत देश आहेत. आपला देश प्राचीन असूनही अजून प्रगतिशीलच आहे. प्रगत नाही. का बरे? पुरेशी खनिज संपत्ती नसूनही जपान देशाने एवढी प्रगती कशी साध्य केली? अशा प्रश्नांची उत्तरे शोधण्यासाठी विज्ञानातील ‘कार्यकारणभाव’ या तत्त्वांचा अवलंब करायलाच हवा. त्याशिवाय दुसरा मार्ग नाही.

गेल्या सुमारे तीस वर्षांत महाराष्ट्रात भूगोलाच्या पाठ्यपुस्तकाच्या लेखकांनी हा नवा विज्ञानाधिष्ठित दृष्टिकोन स्वीकारल्याचे प्रकर्षाने जाणवते. त्यापूर्वीच्या भूगोल पाठ्यपुस्तकात हा दृष्टिकोन दिसत नाही.

जिज्ञासू वृत्तीला प्रोत्साहन
भूगोल शिक्षकांनी जिज्ञासू, अभ्यासू वृत्ती जोपासली पाहिजे: भूगोलात का व कसे हे परवलीचे शब्द आहेत. शिक्षकांनी जिज्ञासू असले पाहिजे, एवढेच नव्हे त्यांनी विद्यार्थ्यांच्या जिज्ञासू वृत्तीला सतत प्रोत्साहन द्यायला हवे. विद्यार्थ्यांना शंका विचारायला उद्युक्त केले पाहिजे. त्यांची जिज्ञासा भागविता येत नाही म्हणून स्वत:च्या खोट्या प्रतिष्ठेसाठी विद्यार्थ्यांची जिज्ञासू वृत्ती खुंटविणे हे सर्वथा अयोग्य आहे, हानिकारक आहे.

नेमून दिलेल्या अभ्यासक्रमाशी संबंधित असूनही पाठ्यपुस्तकात समाविष्ट न झालेली पण आवश्यक अशी माहिती शिक्षकांनी द्यायला हवी. अशी आवश्यक ती पूरक माहिती शिक्षकांनी दिली नाही तर त्यांचे अध्यापन अपुरे ठरेल. आणि विद्यार्थ्यांच्या आकलनावर, त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वविकासावर त्याचा अनिष्ट परिणाम होईल व परिणामतः विद्यार्थ्यांचा भूगोल विषयात रस कमी होईल. विद्यार्थ्यांना भूगोल विषयात गोडी निर्माण करणे हे तर भूगोलाच्या अध्यापनाचे एक प्रमुख उद्दिष्ट आहे.

अध्यापन संबोधावर आधारित असावे
प्रत्येक पाठ्यविषयात काही संबोध असतात. उदाहरणार्थ, वारे’ हा पाठ्यविषय असेल तर त्यात येणारे सगळे संबोध आधी स्पष्ट करावेत. हवेला वजन असते, हवा अधिक दाबाच्या प्रदेशाकडून कमी दाबाच्या प्रदेशाकडे वाहते, उष्णतेने हवा प्रसरण पावते, उष्ण हवा अधिक बाष्प सामावून घेते, इत्यादी संबोध आधी सांगितल्यास अध्यापन अर्थपूर्ण होईल, विद्यार्थ्यांना विषय अधिक चांगला समजेल.

मानव व पर्यावरण
‘मानव व पर्यावरण’ हा भूगोलाचा एक नवा पैलू आहे. पर्यावरण म्हणजे नेमके काय मानवी जीवनावर त्याचा कसा परिणाम होतो, मानव त्याला कसा सामोरा जातो हे कानून वेने हे भूगोलाचे काम आहे. मानवाचा आहार, पोषाख, निवारा, व्यवसाय, दळणवळण, व्यापार सर्वांवर पर्यावरणाचा परिणाम होतो, हे आपण दैनंदिन जीवनात पाहात आहोतच पर्यावरणशी शक्यतो जुळवून घेण्याची व जेथे शक्य तेथे पर्यावरणावर, निसर्गनिर्मित अडचणीवर मात करण्याची मानव सतत धडपड करीत आहे हे आपण अनुभवत आहोत. आधुनिक शेती, महामार्ग, बोगदे, रेल्वे, मोटारी, जहाजे, विमाने, संदेशवहनाचे आधुनिक विविध प्रकार ही मानव पर्यावरणाला कसा प्रतिसाद देत आहे याची उदाहरणे आहेत.

पारिभाषिक संज्ञांचे स्पष्टीकरण
पाठयविषय शिकविताना, त्या विषयाशी संबंधित अशा पारिभाषिक संज्ञा शिक्षकांनी स्पष्ट केल्या तर विद्यार्थ्यांना त्या विषयाचे आकलन करण्यात मदत होईल. अध्यापन रंजक करण्याचा हा एक सोपा मार्ग आहे. पर्जन्य हा पाठयविषयक असेल तर बाष्पीभवन, आर्द्रता, सापेक्ष आर्द्रता, सांद्रीभवन, वृष्टीची विविध रूपे (धुके, दव, गारा, हिम) इत्यादी संज्ञांचा अर्थ स्पष्ट करायलाच हवा. हिमनदी म्हणजे काय एवढेच सांगून थांबू नये, तर ही संधी साधून जगप्रसिद्ध हिमनदी कोठे आहे, तिची लांबी-रुंदी किती, या हिमनदीचे राजकीय व लष्करी महत्व काय हेही सांगावे. अशा माहितीत विद्यार्थी निश्चितपणे रममाण होतात. भूगोल विषयात विद्यार्थ्यांना गोडी निर्माण करणे हे भूगोल अध्यापनाचे एक महत्त्वाचे उद्दिष्टही यामुळे साध्य होते.

देशप्रेमाची भावना चेतविणे
विद्यार्थ्यांची देशप्रेमाची भावना जोपासणे, वाढविणे हे भूगोल अध्यापनाचे आणखी एक प्रमुख उद्दिष्ट आहे. भूगोल अध्यापक या बाबतीत खूप काही करू शकतात.

भूगोल शिक्षकांच्या उद्बोधनवर्गात जेथे जेथे मार्गदर्शक म्हणून मी जातो तेथे या मार्गाचा मी आवर्जून अवलंब करतो. भारतात आढळणाऱ्या तापमानातील, पर्जन्यातील, मृदा प्रकारातील विविधतेमुळे भारतात अनेक प्रकारची पिके, फळे कोठे ना कोठे तरी होतात हे मी ठासून सांगतो. भारतात कोणते पीक होत नाही? तेथे तांदूळ होतो, गहू होतो, ज्वारी होते, बाजरी होते. तेथे कापूस, तंबाखू, ताग होतो. सर्व प्रकारच्या तेल बिया होतात, मसाल्याचे पदार्थ होतात, चहा, कॉफी, रबर, नारळ ही पिकेही होतात. जगात असा दुसरा कोणता देश आहे की जेथे इतक्या विविध प्रकारची पिके होतात. विविध प्रकारची खनिजे सापडतात. तुम्ही अशा देशाचे नागरिक आहात याचा अभिमान बाळगा. भावनाविवश होऊन, तळमळीने केलेल्या या व अशा रीतीने केलेल्या उल्लेखाने, आवाहनाने श्रोत्यांच्या मनावर परिणाम झाला नाही तरच नवल.

पुणे भूगोल शिक्षक संघ गेली २५-२६ वर्षे नियमितपणे दरवर्षी शासनाच्या संमतीने व सक्रिय मदतीने, पुणे जिल्ह्यातील प्रत्येक तालुक्यात, तालुकानिहाय भूगोल शिक्षकांचे उद्बोधनवर्ग आयोजित करीत आहे. या वर्गात देशप्रेमाची भावना चेतवण्यासाठी मी आणखी एका अनुभवाचा हेतुपूर्वक उल्लेख करीत असतो. पुणे जिल्ह्यातील सुमारे ७५० विद्यार्थी-विद्यार्थिनी व ५० भूगोल शिक्षक यांची स्पेशल रेल्वेने १८ दिवसांची दक्षिण भारत अभ्यास सहल पुणे भूगोल शिक्षक संघातर्फे मी आयोजित केली होती. पंडित नेहरू ज्या स्थळांचा आधुनिक तीर्थक्षेत्रे म्हणून उल्लेख करीत, असे विविध कारखाने, धरणे, बंदरे, कोळसा, लोखंडाच्या खाणी, चहा-कॉफीचे मळे या स्थळांना भेटी दिल्यावर आम्ही कन्याकुमारी येथे पोहोचलो. तेथे समुद्रकिनान्यावरील खडकावर सगळे विद्यार्थी उभे होते. त्या वेळी त्यांना उद्देशून मी जे म्हणालो ते इथे सांगत आहे. मी म्हणालो होतो, “माझ्या प्रिय विद्यार्थी मित्रांनो, आज या क्षणी तुम्ही भारतभूमीच्या दक्षिण टोकावर उभे आहात. इथे भारत भूमी संपली. समोर पाहा. विस्तीर्ण हिंदी महासागर तुमच्यासमोर पसरला आहे. नाव लक्षात ठेवा. हिंदी महासागर. ज्याच्या शिरोभागी मुकुटाप्रमाणे भारत देश आहे. समोर हिंदीमहासागर आहे. सारा भारत तमच्या मागे आहे. आता घुमजाव करा. समोर पाहा सारा भारत तुमच्या समोर पसरला आहे. या आपल्या भारताचे भविष्य तुमच्या हातात आहे. आपल्या देशाच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी तुम्ही सारे प्रयत्नांची पराकाष्ठा कराल यात मला तिळमात्र शंका नाही.”

मंत्रमुग्ध झाल्याप्रमाणे सारे शांतपणे उभे होते. त्यांची छाती थोडी फुगली होती. त्यांच्या चेहऱ्यावर देशप्रेम झळाळत होते. माझे उद्दिष्ट साध्य झाले होते. भूगोल अध्यापनाच्या आणखी एका महत्त्वाच्या उद्दिष्टाकडे मला शिक्षकमित्रांचे लक्ष वेधायचे आहे.

पाठ्यपुस्तकातील आकृती, आलेख व नकाशे यांचे पद्धतशीर वाचन
पाठ्यपुस्तकात अनेक प्रकारच्या आकृती असतात. विविध प्रकारचे आलेख असतात. विविध प्रकारचे नकाशे असतात. या आकृतींकडे, या आलेखांकडे, या नकाशांकडे आपण विद्यार्थ्यांचे लक्ष वेधतो का? त्यांचे प्रकार आपण समजावून सांगतो का? त्यांचे वाचन कसे करायचे, आकृती कशा काढायच्या, नकाशा कसा भरायचा हे आपण सविस्तर पद्धतशीरपणे सांगतो का? भूगोलाच्या अभ्यासामुळे येणारी ही कौशल्ये आहेत. ही कौशल्ये वाढविण्यास विद्यार्थ्यांना मदत करणे हे आपले परमकर्तव्य आहे. आपल्या अध्यापनाचे ते एक प्रमुख उद्दिष्ट आहे. विद्यार्थ्यांचे व्यक्तिमत्त्व वाढविण्याचा हा एक मार्ग आहे.

अशा कौशल्यात आणखी काही कौशल्यांचा समावेश करायला हवा. आपण देशांचे हवामान सांगतो. हवामानाचे प्रकार शिकवितो, पण हवामानाची उपकरणे (वेगवेगळ्या प्रकारची तापमापके, वाऱ्याची दिशा दाखविणारे यंत्र (wind vane) वायुवेग दर्शक, पर्जन्यमापक, वायुभारमापक इत्यादी) आपण विद्यार्थ्यांना दाखवतो का? त्यांचे कार्य कसे चालते, त्याच्याकडून कशी माहिती मिळते हे आपण प्रत्यक्ष दाखवितो का? भूगोल अध्यापकांनी या बाबतीत आत्मसंशोधन करावे असे मी नम्रपणे सुचवू इच्छितो.

भारतीय सर्वेक्षण विभागातर्फे प्रसिद्ध झालेले स्थलदर्शन नकाशे (टोपोग्राफिक नकाशे), अशा नकाशात वापरलेली सांकेतिक चिन्हे यांची माहिती द्यायला हवी. त्याचप्रमाणे पुणे वेधशाळेमार्फत रोज प्रसिद्ध होणारे हवामानाचे नकाशे म्हणजे ज्ञानाची खाण आहे. हे नकाशे वाचता येणे हे कौशल्याचे काम आहे. शालांत परीक्षा देऊन बाहेर पडण्यापूर्वी विद्यार्थ्यांना ही कौशल्ये देणे व त्यायोगे त्यांचे व्यक्तिमत्त्व वाढविणे हे भूगोल शिक्षकांचे काम आहे.

आपले अध्यापन परिणामकारक व रंजक करण्याचा आणखी एक मार्ग भूगोल शिक्षकांना मोकळा आहे. आपल्या अध्यापनात त्यांनी प्रसंगानुसार दृकश्राव्य साधनांचा उपयोग करावा. वेगवेगळ्या प्रकारचे प्रोजेक्टर्स, चित्रपटाच्या (स्लाइडम), पारदर्शिका यांचा निश्चित उपयोग होतो. मुलांचे लक्ष पडद्यावर खिळून राहते. या आनंददायी अनुभवामुळे त्यांना भूगोल विषय आवडू लागेल. तास चालू असताना मुले आनंद अनुभवत असतील तर ते भूगोल शिक्षक नि:संशय यशस्वी शिक्षक आहेत असे समजावे.

गृहपाठात उपयोजनावर आधारित एक-दोन तरी प्रश्न असावेत.
सामान्यपणे पाठाच्या शेवटी दिलेले प्रश्नच गृहपाठासाठी दिले जातात , त्या प्रश्नांची उत्तरे पाठात असतातच. विद्यार्थ्यांच्या विचारशक्तीला चालना देण्याच्या हेतूने, उपयोजनावर आधारित काही प्रश्न दिल्यास, अध्यापनाचे मूल्यमापन करण्यास मदत होईल.

आदर्श भूगोल शिक्षक हा अभ्यासू असतो. आपल्या व्यवसायावर त्याची निष्ठा विद्यार्थ्यांची सर्वांगीण प्रगती हे त्याचे ध्येय असते- असावे.