मातृभाषा हे शिकण्याचे एक स्वाभाविक माध्यम आहे. मातृभाषा शिकण्याचा मुलाचा जन्मसिद्ध हक्क आहे हे तत्त्व आपल्या देशात अजून सर्वमान्य झाले नाही. सुरुवातीपासून इंग्रजी माध्यमाच्या शाळांत आपली कोवळ्या वयाची मुले पाठविणारे आपल्याकडे शहरी वस्तीत पुष्कळ जाणते व सुशिक्षित पालक आहेत. अशा पालकांची दृष्टी मुलांना भावी काळात चांगल्या नोकऱ्या मिळाव्यात ही असते. पण सुरुवातीपासून भिन्न संस्कृतीच्या वातावरणात वाढल्यामुळे मुले स्वत:च्या संस्कृतीस व मातृभाषेस कशी पारखी होतात हे अशा पालकांच्या ध्यानात येत नसावे, असे दिसते. मुलांच्या विकासात मातृभाषा ही एक जबर शक्ती आहे हे अद्यापि आम्हाला पूर्णपणे कळले नाही. मातृभाषेला

अंतरल्यामुळे सौंदर्यसमीक्षकदृष्टी योग्य रीतीने विकसित होत नाही, निर्मायक शक्तीला (creative abilities) वाव मिळत नाही व सामाजिक संबंधाची बंधने दृढमूल होत नाहीत. मातृभाषेच्या अभ्यासाचा विचार करताना वरील गोष्टींचा विचार होणे अगत्याचे आहे.

मातृभाषेचा अभ्यास करणे मुलाला सोपे जाते. कारण त्याच्या भोवतालचे सारे व्यवहार त्याच भाषेतून पडत असतात. मातृभाषा शिकत असताना मुलाला काही भाषिक कौशल्ये (Language skills) अवगत होतात. उदा. भाषण, वाचन, लेखन, उच्चार. इत्यादी. ही मूलभूत कौशल्ये मुलाला इतर भाषा शिकताना उपयोगी पडतात.

आधुनिक शिक्षणाचा रोख मुलाच्या बौद्धिक विकासाबरोबर भावनिक विकास (emotional development) करण्याकडे आहे. मुलाचे चारित्र्य वा शीलसंवर्धन भावनांच्या परिपोषावर अवलंबून असते. यास्तव मुलाला निरनिराळ्या भावनांचा परिपोष होण्यासाठी पुरेसा वाव मिळावयास पाहिजे. कोणत्याही कलेचा नमुना पाहिला की, कोणती तरी भावना जागरूक होते. एखादी हृदयंगम कविता, एखादे प्रेक्षणीय चित्र, एखादा आकर्षक देखावा, एखादा भव्य पुतळा, श्रुतिमनोहर संगीत, नयनरम्य नृत्य, रेखीव शिल्प, इ.

यापैकी कोणताही कलेचा नमुना प्रेक्षकाच्या मनात एखादा भाव वा भावना निर्माण करीत असतो. ही भावजागृती जर मातृभाषेतून झाली तर ती मुलाच्या हृदयाला चटकन जाऊन भिडते. कारण ही भावजागृती सभोवतालच्या परिचित अशा सौंदर्यकृतीतून निर्माण झालेली असते. अतएव मातृभाषेच्या अभ्यासातून सौंदर्यसमीक्षकदृष्टी सहजरीत्या परिणामकारकपणे विकसित करता येईल. आणि सौंदर्यसमीक्षकदृष्टी एकदा विकसित झाली की, स्वतंत्र लेखनाची आकांक्षा निर्माण होते. स्वतंत्र प्रतिभाशाली लेखन जितक्या सहजपणे मातृभाषेत होईल तितके दुसऱ्या कोणत्याही भाषेत होणार नाही. अभ्यास व अध्यापन इंग्रजी भाषेत कित्येक वर्षे केल्यावर आपल्याकडील विद्वान जेव्हा स्वतंत्र लेखन करण्यास उद्युक्त झाले तेव्हा ते स्वत:च्या मातृभाषेतच ग्रंथरचना करू लागले हे आपणास पाहावयास मिळेल. मासा जसा पाण्यात सहजरीतीने पोहू शकतो, तसाच लेखक आपल्या मातृभाषेत सहजरीतीने प्रतिभाविलास करू शकतो. तेव्हा निर्मायक शक्तीला मातृभाषेचेच माध्यम मानवते, असे म्हणावयास प्रत्यवाय दिसत नाही.

मातृभाषेच्या अभ्यासाच्या आणखी एका अंगाचा विचार करणे अवश्य आहे. तो म्हणजे ज्ञानसंवर्धनाचा. आणि संशोधनाशिवाय ज्ञानसंवर्धन कसे होणार? आत्माविष्काराला (Self expression) व निर्मायक शक्तीला (Creative abilities) मातृभाषा हे जसे एक स्वाभाविक व सुलभ माध्यम आहे, तसे ते संशोधनालाही आहे. आजवर इंग्रजीत संशोधन झाले आहे. इंग्रजीत ग्रंथरचनाही झाली आहे. पण भावी काळाच्या गरजांकडे लक्ष दिले तर मातृभाषेतून अधिकाधिक संशोधन व्हावयास पाहिजे आणि विद्यापीठात जेव्हा मातृभाषा हे माध्यम होईल, त्या वेळी संशोधनास योग्य संधी लाभेल. पण कसल्याही तऱ्हेचे संशोधन करता येईल व ते परिणामकारक रीतीने अभिव्यक्त करता येईल इतकी मातृभाषेची क्षमता वाढवावी लागेल . एवढेच नव्हे तर जगातील अगदी अद्ययावत ज्ञान मातृभाषेत घेता आले पाहिजे व ते मातृभाषेतून बहुजन समाजाला पोचविले पाहिजे. या दृष्टीने मातृभाषा शब्दसंपत्तीच्या दृष्टीने समृद्ध करावी लागेल. मातृभाषेची अभिव्यक्ती-क्षमता (Expressive power) वाढवावी लागेल. येथंवर मातृभाषेच्या अध्ययनाची आवश्यकता का आहे, त्याचा थोडक्यात विचार केला. आता अध्यापनाच्या दृष्टीने थोडा विचार करू. प्राथमिक व माध्यमिक प्रशिक्षण विद्यालयांतील शिक्षणामुळे मराठीच्या वा मातृभाषेच्या अध्यापनात बऱ्याच सुधारणा झाल्या आहेत व होत आहेत. याचे थोडेफार श्रेय हल्लीचे शिक्षण खात्याचे अभ्यासक्रम आहेत त्यांनाही दिले पाहिजे. कारण सुधारलेल्या अभ्यासक्रमात निरनिराळे विषय शिकविण्याची उद्दिष्टे ग्रथित केली आहेत. परंपरेने चालत आलेल्या मातृभाषेच्या अध्यापनात शब्दार्थ, पाठांतर, हस्ताक्षर, शुद्धलेखन, अन्वय, व्याकरण यांना महत्त्व असे. पण वर दर्शविल्याप्रमाणे मातृभाषा शिकण्याची उद्दिष्टे खालीलप्रमाणे होत –

१. स्पष्ट व परिणामकारक रीतीने वाचता येणे.
२. स्वत:च्या शब्दात सोप्या रीतीने पण परिणामकारकरीत्या स्वतचा विचार वगैरे मांडता येणे.
३. भाषणातील किंवा लेखनातील आशय समजून घेणे.
४. भाषासौंदर्य व विचारसौंदर्य यांचा आस्वाद घेता येणे.
५. स्वत:च्या कल्पनाशक्तीने काहीतरी नवीन निर्माण करणे.

वरील उद्दिष्टांमुळे मातृभाषा शिकविण्याची व्याप्ती वाढली हे सहज दिसून येईल.

नवीन अध्यापन पद्धतीला द्विबिंदू पद्धती म्हणतात. एक बिंदू शिक्षक व दुसरा बिंदू विद्यार्थी. म्हणजे अध्यापन हे केवळ शिक्षकाचेच कार्य म्हणून भागणार नाही. अध्यापनात विद्यार्थीही सहभागी व्हावयास पाहिजेत आणि त्यांना सहभागी करावयाचे तर शिक्षकाला प्रवचनपद्धती किंवा विवरणपद्धती अंगिकारून भागणार नाही. शिक्षकाला प्रश्नोत्तरपद्धती किंवा संभाषणपद्धतीचा अवलंब करावा लागेल. शिकविताना मुलांच्या सहजप्रवृत्तींना (उदा. जिज्ञासा, आत्मविधान, संग्रहवृत्ती, निर्मायकवृत्ती, वगैरे) आवाहन करावे लागेल. तेव्हाच अध्यापन मनोरंजक होऊ शकते. बोलण्यास वा लिहिण्यास मुलाला उत्तेजन द्यावे लागते. मुलांच्या कृतिप्रियतेला व अनुकरणवृत्तीला उत्तेजन देऊन त्यांच्यातूनच भावी काळाचे लेखक, वक्ते, कलावंत निर्माण करावयाचे. ही दृष्टी लक्षात ठेवून मातृभाषेच्या अध्यापनाचा विचार केला पाहिजे.

मातृभाषेच्या अभ्यासाचे क्षेत्र आता विशाल बनले आहे. तसेच अध्यापनालाही पुष्कळ वाव आहे. मातृभाषा हा अभ्यासक्रमातील केवळ एक विषय न समजता तो सर्व शिक्षणाचा पाया आहे, असे समजल्यास सयुक्तिक होईल. मातृभाषेतून उत्कृष्ट संभाषण किंवा लेखन करता आले तर त्याचा फायदा जीवनात वेळोवेळी मिळत जातो. मातृभाषेतून सद्भावनाविकास झाला की, त्याचे सहाय्य शीलसंवर्धनाला होते. मातृभाषा हा एक सामाजिक ऐक्य साधण्याचा दुवा आहे. मातृभाषा हे एक लोकजागृतीचे अमोघ साधन आहे. मातृभाषेतूनच संस्कृतीची ओळख होते. म्हणून मातृभाषेचे अध्ययन व अध्यापन पद्धतशीर व्हावयास पाहिजे. सुदैवाची गोष्ट अशी की, सध्या नवीन धर्तीची पाठ्यपुस्तके उपलब्ध असतात. बालवाङ्मय विस्तृत स्वरूपाचे निघू लागले आहे. मुलांसाठी सोपी व मनोरंजक पुस्तके तयार झाली व होत आहेत, एवढेच नव्हे वृत्तपत्रे व मासिके आता मुलांसाठी खास विभाग काढीत आहेत. आकाशवाणीवर मुलांसाठी विशेष वाङ्मयीन कार्यक्रम होतात. मातृभाषेचा प्रवेश उच्च स्पर्धात्मक परीक्षेत व्हावा यासंबंधीचा विचार चालू आहे. सरकारी शासनात मातृभाषा हळूहळू पण निश्चित पावले टाकीत आहे व विद्यापीठांतही मातृभाषा वा प्रादेशिक भाषा विराजमान होईल, अशा आशा करावयास सबळ पुरावा उपलब्ध होत आहे.