• अखिल भारतीय खगोल मंडळाचे संस्थापक-अध्यक्ष, खगोलशास्त्रावर २००० हून अधिक व्याख्याने.
• विज्ञान परिषदेतर्फे ‘उत्कृष्ट विज्ञान प्रसारक’ सन्मान.
• गेली १० वर्षे औद्योगिक प्रशिक्षण सल्लागार.
• वृत्तपत्रे व नियतकालिके यामधून खगोलशास्त्रावर विपुल लेखन. निणर्यसागर,शारदा ढवळे. महालक्ष्मी इ.पंचांग दिनदर्शिकांचे मार्गदर्शक.

माझे वडील पंचांगकर्ते कृ. वि. सोमण मी लहान असतानाच मला आकाशातील ग्रहनक्षत्रांची माहिती करून द्यायचे. त्यामुळे लहानपणापासूनच मला खगोलशास्त्राची गोडी लागली. मी खगोलशास्त्राची पुस्तके वाचू लागलो. प्रत्यक्ष आकाशनिरीक्षण करून अधिक माहिती मिळवू लागलो. त्या वेळी आम्ही गिरगावला राहात होतो. चर्नीरोडच्या चौपाटीवर जाऊन आकाशातील तेजोगोलांची निरीक्षणे करू लागलो. शाळेत असताना डॉ.चिं. श्री. कर्वे यांचे खगोलशास्त्रावरील भाषण ऐकले आणि त्यामुळे या विषयाकडे मी अधिकच ओढला गेलो आणि खगोल अभ्यासक बनलो.

प्रत्येकाला त्याच्या आवडीच्या विषयाची नोकरी अथवा व्यवसाय मिळतोच असे नाही. माणूस मग जीवनात आनंद व समाधान प्राप्त करून घेण्यासाठी आपल्या आवडीचा छंद जोपासु लागतो. ‘खगोलशास्त्राचा अभ्यास’ हा एक छंद असा आहे की तो माणसाला केवळ विरंगुळा मिळवून देत नाही तर जीवन जगायला शिकवितो. खगोलशास्त्राच्या अभ्यासामुळे पुढील फायदे होतात.
१) खगोलशास्त्र अभ्यासामुळे अमर्याद विश्वाची मर्यादा आपल्या लक्षात येते आणि आपण या विश्वात किती लहान आहोत, याची जाणीव होते. आपला स्वभाव नम्र होतो. आपल्या विचारात चांगला बदल होतो.
२) या अभ्यासामुळे मनास निर्मळ आनंद प्राप्त होतो. जिज्ञासा, कुतूहल जागृत होते.
३) विश्वातील सत्य लक्षात येऊ लागते. त्यामुळे मनातील अंधश्रद्धा कमी होण्यास मदत होते. आपला दृष्टिकोन वैज्ञानिक बनतो.
४) आपल्या निरीक्षणामुळे संशोधनात अधिक भर पडण्यास मदत होते.

खग्रास सूर्यग्रहणाचे दर्शन
१६ फेब्रुवारी १९८० रोजी भारतातून दिसलेले खग्रास सूर्यग्रहण ८२ वर्षांनी झाले होते. त्या वेळी खग्रास सूर्यग्रहणासंबंधीची माहिती करून देण्यासाठी मी शंभर व्याख्याने देण्याचा संकल्प केला. पारदर्शिकांच्या सहाय्याने ग्रहणाची शास्त्रीय माहिती मी लोकांना करून दिली. त्या वर्षात ११६ व्याख्याने दिली. ग्रहणासंबंधी सामान्य लोकांच्या मनात भीती होती. ग्रहण पाहिले म्हणजे डोळे जातात, असाही एक गैरसमज होता. सूर्यग्रहण साध्या डोळ्यांनी पाहू नये तर खास तयार केलेल्या ग्रहण चष्म्यातून पाहावे. ग्रहण ही एक नैसर्गिक घटना आहे. वगैरे गोष्टी लोकांना सांगत होतो. व्याख्यानांना चांगला प्रतिसाद मिळत होता. दुर्बिणीतून सौर डागांचे दर्शनही लोकांना मी घडवीत होतो. आम्ही ग्रहण पाहण्यासाठी कारवारजवळ अंकोला या ठिकाणी गेलो. व्याख्यान ऐकून बरीच मराठी माणसे दोन मिनिटे चाळीस सेकंदांची खग्रास स्थिती अनुभवण्यासाठी तिथे आली होती. छायाप्रकाश लहरी, डायमंड रिंग, बेलिज बीडस्, प्रभाकिरीट, खग्रास स्थितीच्या वेळी काळोख झाल्यावर दिवसा आकाशात होणारे ग्रहतारकांचे विलोभनीय दर्शन, तापमानात होणारा बदल, वाऱ्याच्या दिशेत होणारा बदल, लाजाळूच्या झाडाची मिटणारी पाने आणि पशू पक्ष्यांच्या वर्तनात होणारा बदल सर्वांनी निरीक्षण केले. त्यानंतर २४ ऑक्टोबर १९९५ रोजी फतेपूर सिक्री येथून ५० सेकंद खग्रास स्थितीचे ग्रहण निरीक्षण केले. ११ ऑगस्ट १९९९ रोजी झालेल्या खग्रास सूर्यग्रहणाच्या वेळी आम्ही भूजला गेलो होतो. परंतु आकाश अभ्राच्छादित असल्यामुळे ग्रहण दिसू शकले नाही. एक गोष्ट मात्र नक्की की, प्रत्येक खग्रास सूर्यग्रहणाने अनेकांना खगोलशास्त्राची गोडी लावली होती. त्यामुळे अनेक लोक खगोलशास्त्र अभ्यासाकडे वळले होते.

तीच गोष्ट धूमकेतूबाबत म्हणता येईल. हॅलेचा धूमकेतू, हेलबॉप धूमकेतू ज्या वेळी आकाशात दिसत होते त्या वेळी अनेकांची दृष्टी आकाशाकडे लागली होती. शूमेकर लेव्ही-९ धूमकेतूचे २१ तुकडे ज्या वेळी गुरुग्रहावर आदळले त्या वेळचे दूरदर्शनवरचे फोटो पाहून ‘पृथ्वीवर असा धूमकेतू आदळला तर काय होईल?’ असा चिंता निर्माण करणारा प्रश्न अनेकांच्या मनात निर्माण झाला होता.

१७ नोव्हेंबर १९९८ रोजी उल्कावर्षाव पाहण्यासाठी अनेक लोक तयारीत होते, परंतु त्या वेळी प्रत्यक्ष उल्कावर्षाव दिवसा झाल्याने अनेकांची निराशा झाली होती. पण १७ नोव्हेंबर १९९९ रोजी झालेला उल्कावर्षाव मी शंभर विद्यार्थ्यांसमवेत अर्नाळ्याहून पाहिला. साडेतीनशे उल्का पडताना पाहिल्या. ते विद्यार्थी तर आनंदाच्या बेहोशीतच होते. आठवणीत राहणारी ती घटना होती.

अंध व्यक्ती आकाशदर्शनाला !
तो दिवस तर मी कधीच विसरणार नाही. वांगणी येथे रात्री आकाशदर्शनाचा कार्यक्रम आयोजित केला होता. रात्री मोकळ्या जागेत मी आकाशाची माहिती करून देत होतो. टॉर्चच्या सहाय्याने नक्षत्र तारका दाखवीत होतो. शंभर माणसे सभोवती आकाशदर्शनाचा आनंद अनुभवीत होती. तेवढ्यात काळोखातच दहा-बारा माणसांचा गट आमच्या आकाशदर्शनाच्या सोहळ्यात सामील झाला. मी माहिती देण्याचे काम चालूच ठेवले. त्या गटातील एक माणूस मला सारखा प्रश्न विचारीत होता. त्याचे सारखे प्रश्न विचारण्याचे प्रमाण वाढत गेले. मध्ये अडथळा येत होता म्हणून त्या काळोखात मी टॉर्चच्या प्रकाशाचा झोत तो माणूस कोण आहे, हे पाहण्यासाठी त्याच्या चेहऱ्यावर पाडला. पाहतो तर काय? तो माणूस.अंध होता. मी रागावल्याचे त्याच्या लक्षात आले होते. तो म्हणाला, ‘सोमणसाहेब, माफ करा. मला दिसत नाही. तुम्ही आकाशातील ग्रहताकरकांचे वर्णन चांगले करता ते ऐकून आकाशाची कल्पना मला येईल म्हणून मी येथे आलो आहे. मी फार आनंदात आहे.’ त्याचे हे बोलणे ऐकून मला आश्चर्य वाटले. त्याला समजेल अशा भाषेत ग्रहतारकांचे वर्णन करू लागलो. त्यानंतर आभार मानताना त्याचा गळा दाटून आला होता. वांगणी येथे आकाशदर्शनाचे मी कितीतरी कार्यक्रम केले. परंतु हा अनुभव कायम स्मरणात राहिला.

लोणारला लोक जाऊ लागले
साधारण पंधरा वर्षांपूर्वी लोणारला जाऊन आल्यावर ‘महाराष्ट्र टाइम्स’मध्ये रंगीत छायाचित्र देऊन तेथे विज्ञानकेंद्र व्हावयास हवे, असा लेख मी लिहिला होता. ५० हजार वर्षापूर्वी आकाशातून अशनीपाषाण लोणार येथे आदळून दोन किलोमीटर व्यासाचे विवर निर्माण झाले आहे. दीडशे मीटर खोल असलेल्या विवरात मधोमध खारट पाणी आहे. सभोवती चिंचेची, बिब्याची, सीताफळाची, सागवानाची झाडे आहेत. विवरात गोड पाण्याचे झरेही आहेत. नोव्हेंबरमध्ये तेथे ‘ब्राह्मणी डक’ नावाचे स्थलांतरित पक्षी येतात. अशनीपातामुळे निर्माण झालेले हे जगातील तिसऱ्या क्रमांकाचे विवर आहे. पूर्वी परदेशी संशोधक तेथे यायचे. पण भारतातील लोक कोणीच जात नसत. बऱ्याच जणांना ते ठिकाण माहीत नव्हते. आता लोणार सरोवराचे निरीक्षण करणाऱ्यांच्या संख्येत वाढ होत आहे.

आपणास खगोलशास्त्राचा अभ्यास करायचा आहे का?
आपली खगोलशास्त्र शिकण्याची इच्छा असेल तर ती आनंदाची गोष्ट आहे. आपणास व्यावसायिक खगोलशास्त्रज्ञ व्हावयाचे आहे की इतर व्यवसायात राहून केवळ एक छंद म्हणून खगोलशास्त्राचा अभ्यास करायचा आहे, हे अगोदर ठरवावे.

व्यावसायिक खगोलशास्त्रज्ञ बनण्यासाठी पतियाळा येथील पंजाबी विद्यापीठामध्येव हैद्राबाद येथील उस्मानिया विद्यापीठामध्ये पूर्ण एमएस्सीपर्यंत खगोलशास्त्राचा अभ्यासक्रम निवडता येतो. पदव्युत्तर खगोलशास्त्र शिक्षणाची सोय काही विद्यापीठांमध्ये आहे. पुण्यातील आयुका (इंटर युनिव्हर्सिटी सेंटर फॉर एस्ट्रॉनॉमी अँड अॅस्ट्रोफिजिक्स) या संस्थेमध्ये संशोधन करून अॅस्ट्रॉनॉमी विषयात पीएचडी करता येते. इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स बंगलोर ‘जॉइंट एस्ट्रॉनॉमी प्रोग्राम (जेएपी) येथेही संशोधन करता येते. तसेच संशोधन करून पीएचडी मिळविण्याची सोय (१) इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ अॅस्ट्रॉफिजिक्स, कोरामंगला, बंगलोर – ५६००३४. (२) रामन रिसर्च इन्स्टिट्यूट, बंगलोर – ५६००८०. ३) नॅशनल सेंटर फॉर रेडिओ अॅस्ट्रोफिजिक्स, टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च, पोस्ट बॅग-३ गणेशखिंड, पुणे – ४११००७. ४) टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च (टी आय एफ आर), होमी भाभा रोड, मुंबई – ४००००५. ५) फिजिकल रिसर्च लॅबोरेटरी (पी आर एल), नवरंगपुरा, अहमदाबाद – ३८०००९. ६) उत्तर प्रदेश स्टेट ऑब्झर्वेटरी (यू पी एस ओ), मनोरा पीक, नैनिताल – २६३१२९७) इस्रो, सॅटेलाइट सेंटर, विमानपुरा, बंगलोर – ५६००१७ येथे आहे. अवकाश संशोधन विषयाचा अभ्यास करावयाचा असेल तर अधिक माहिती खालील पत्त्यावर मिळू शकेल. ‘दी पब्लिक रिलेशन ऑफिसर, इंडियन स्पेस रिसर्च ऑर्गनायझेशन, इस्रो सॅटेलाइट सेंटर, एअरपोर्ट रोड, विमानपुरा पोस्ट ऑफिस, बंगलोर – ५६००१७ येथे संपर्क साधावा.

खगोलशास्त्रामध्ये पीएचडीपर्यंत अभ्यास केल्यावर संशोधन संस्थेत काम मिळू शकते. विद्यापीठांमध्ये प्राध्यापक होता येते. वेधशाळांमध्ये किंवा तारांगणांमध्ये कार्य करता येते. खगोलशास्त्रीय उपकरणे बनविणाऱ्या कारखान्यातही काम करता येते.

हौशी खगोल अभ्यासक बनण्यासाठी…
भारतात अनेक हौशी खगोल अभ्यासकांच्या संस्था आहेत. त्या खगोलशास्त्र शिकविण्याचे प्राथमिक वर्ग घेत असतात. मुंबईत खगोल मंडळ ही संस्था साधना विद्यालय, सायन येथे कार्य करते. अॅमॅच्युअर अॅस्ट्रॉनॉमर्स असोसिएशन मुंबई ही झेवियर कॉलेज, धोबीतलाव, मुंबई येथे कार्य करते. ठाणे, विलेपार्ले, कल्याण, डोंबिवली येथेही संस्था आहेत.

मुंबई विद्यापीठाच्या बहि:शाल शिक्षण विभागातर्फे दरवर्षी प्राथमिक खगोलशास्त्राचे वर्ग घेतले जातात. त्यासाठी श्रीमती मुग्धा कर्णिक, मुंबई विद्यापीठ बहि:शाल शिक्षण विभाग, फोर्ट, मुंबई येथे किंवा २६७३७८२ या दूरध्वनीवर संपर्क साधून चौकशी करावी.

हौशी खगोल अभ्यासक बनून खगोलशास्त्राचा छंद जोपासता येतो. पुढील प्रकारे कार्य करता येते.
१) निरीक्षणाद्वारे – ग्रह, तारका, तारकासंघ, मेसीयर ऑब्जेक्टस ओळखणे, विधान युती, अधिक्रमण, उल्कावर्षाव, सूर्यग्रहण, चंद्रग्रहण, चंद्राचा पृष्ठभाग, सौर डाग, ग्रह-उपग्रह यांचे दुर्बिणीतून निरीक्षण करणे, रूपविकारी तारकांच्या तेजाचे निरीक्षण करून त्याची नोंद करणे; धूमकेतू शोधण्यासाठी द्विनेत्रीमधून दररोज आकाश निरीक्षण करणे. कृत्रिम उपग्रहांचे निरीक्षण करणे, उल्कावर्षावाचे निरीक्षण करून नोंद करणे हे कार्य करता येते.
२) उपकरणासंबंधी – आकाश निरीक्षक करण्यासाठी दुर्बिणी तयार करून उपलब्ध करून देणे, आकाश निरीक्षण करून पिधानयुती, अधिक्रमणे, ग्रहणे, धूमकेतु, इत्यादी खगोलीय दृश्यांची छायाचित्रे काढणे आणि खगोलशास्त्रासंबंधी पारदर्शिका तयार करून शाळा महाविद्यालयांना पुरविणे इत्यादी कार्य करता येते.
३) खगोलशास्त्राचा प्रचार – खगोलशास्त्रातील विषयांची पेंटिंग तयार करणे, खगोलशास्त्रविषयक वृत्तपत्रे, मासिके, वार्षिक अंक यातून लेखन करणे, ध्वनिचित्रफिती, प्रतिकृती इत्यादीच्या सहाय्याने शाळा-महाविद्यालये व इतर सभांमधून व्याख्याने देणे, रात्री दुर्बिणीच्या सहाय्याने इतरांना गुरूचे चार चंद्र, शनीची वलये, शुक्र ग्रहाची कोर, चंद्रावरील विवरे, देवयानी दीर्घिका, द्वैती तारका दाखविणे, विशिष्ट विषयांवर चर्चासत्रे, प्रदर्शने आयोजित करणे, आकाशात ज्या वेळी खगोलीय घटना घडतात, त्या वेळी त्यांची वैज्ञानिक माहिती देऊन जनजागृती करणे, खगोलशास्त्रीय विषयांवर ग्रंथलेखन करणे, खगोल मंडळे स्थापन करणे, खगोलशास्त्रविषयक स्पर्धा आयोजित करणे, तारांगणे निर्माण करणे, तारांगणे वेधशाळांना भेटी देण्यासाठी सहली आयोजित करणे इत्यादी कार्य करता येते.

खगोलशास्त्राचा अभ्यास करताना प्रारंभी दुर्बिणीची जरूरी नसते. पण नंतर ती लागते. चांगल्या दुर्बिणी श्री. राजू पटेल, तेजराज कंपनी, विल्सन स्ट्रीट, विल्सन हायस्कूलसमोर, मुंबई – ४ येथे मिळू शकतात.

अॅस्ट्रॉनॉमी, स्काय अँड टेलिस्कोप इत्यादी अनेक मासिके प्रकाशित होत असतात. नेहरू तारांगण वरळी येथील वाचनालयात ती अभ्यासकांना उपलब्ध असतात .

डॉ. जयंत नारळीकर, प्रा. मोहन आपटे, श्री. सुधाकर भालेराव यांची खगोलशास्त्रीय विषयावरची पुस्तके खगोल अभ्यासकांना अभ्यासासाठी उपयुक्त आहेत प्रा. गो. रा परांजपे यांचा स्टार अटलास अतिशय चांगला उपयुक्त आहे. मुंबईच्या खगोल मंडळाने प्रसिद्ध केलेली खगोलशास्त्राची पुस्तकेही माहितीपूर्ण आहेत.

मी दर वर्षी ‘आकाशदर्शन’ पुस्तक प्रसिद्ध करतो. त्यात वर्षभरात दिसणाऱ्या खगोलीय घटनांची माहिती दिलेली असते. दर महिन्याचा आकाशाचा नकाशा, ग्रहणांची व ग्रहतारका युत्यांची माहितीही त्यात देण्यात आलेली असते. इंग्रजी व मराठी भाषेत ही माहिती उपलब्ध असते.

सध्याच्या संगणकयुगात इंटरनेटवरही खगोलशास्त्र विषयाची व संशोधनाची अद्ययावत माहिती देण्यात आलेली असते. घरात बसूनही ती अभ्यासता येते.

भावी खगोलीय घटना
भारतातून दिसणारे पुढील खग्रास सूर्यग्रहण २२ जुलै २००९ रोजी होणार आहे. भारतातून दिसणारे कंकणाकृती सूर्यग्रहण १५ जानेवारी २०१० रोजी होणार आहे. ७ मे २००३ रोजी होणारे बुधग्रहाचे अधिक्रमण (बुध ग्रह सूर्यबिंबावरून जातानाचे दृश्य) सकाळी १०.४३ ते सायंकाळी ४ पर्यंत आपणास दिसणार आहे.

खगोलशास्त्राचा छंद आपले जीवन अधिक सुखी व समृद्ध करतो. नैराश्याला घालवून मनास आनंदित ठेवतो. स्वभावात नम्रता येते. विश्वाची कोडी जाणून घेण्यासाठी प्रयत्न करतो. ‘सत्यम्, शिवम्, सुंदरम्’ असणाऱ्या ग्रहतारका पाहिल्या की डोळे तृप्त होतात. निसर्गातील खगोलीय गोष्टींमागचे नियम जाणून घेतले की आनंद प्राप्त होतो. आकाश हे उघडे पुस्तक आहे. फक्त आपले बंद डोळे आपणास उघडावयाचे आहेत आणि ब्रह्मांडाचे दर्शन घेऊन ज्ञान प्राप्त करायचे आहे. मग या आकाशदर्शनाच्या यात्रेत तुम्हीही सामील होणार ना?