• महाराष्ट्र व्यवसाय मार्गदर्शन केंद्र या सामजिक संस्थेचे ३४ वर्षे सातत्याने व्यवसाय-मार्गदर्शनाचे समुपदेशन, लेखन, व्याख्यानाद्वारे समाजकार्य.
• विख्यात बहुउद्देशीय कंपन्यांत व्यवस्थापन क्षेत्रातील कर्तबगार अधिकारी.
• सांप्रत विन कन्सल्टंट्स’ या संस्थेचे प्रमुख व्यवस्थापक (Chief Executive)

इलेक्ट्रॉनिक आणि कॉम्प्युटर्सच्या घोडदौडीमुळे संपूर्ण जग हे एक छोटंसं खेडं समजलं जात आहे. त्यातच भारत ही एक उत्तम बाजारपेठ म्हणजेच सोन्याची खाण आहे, हा साक्षात्कार जगातल्या साऱ्याच व्यापारी वृत्तींना झालेला आहे. म्हणजेच आपल्या देशात पुढल्या पंचवीस तीस वर्षांत स्पर्धात्मक युगाला सामोरं जाताना आपल्यातली गुणात्मकता सातत्यानं वृद्धिंगत करीत नेली पाहिजे, याचा विचार करणाच्या प्रगल्भ वृत्तीच्या व्यक्तींचाच टिकाव लागणार आहे.

अंदाजे १० वर्षांचे असताना विवेकानंद आपल्या पिताश्रींसमवेत आपल्या सदनिकेच्या बागेत एके दिवशी विहार करीत होते. संवाद करताना त्यांच्या वडिलांनी त्यांना विचारले, “नरेन, (हे विवेकानंदांचं खरं नाव) मोठेपणी तुला कोण व्हावंसं वाटेल?” विवेकानंदांनी क्षणभर विचार केला. त्याच वेळी त्यांच्या घरासमोरून एक भपकेबाज घोडागाडी जात होती. (त्या काळी अर्थातच कलकत्त्यात फारशा गाड्या नव्हत्या) त्या घोडागाडीचा कोचमन आपल्या लाल रंगाच्या गणवेषात फारच रुबाबदार दिसत होता. विवेकानंद त्याला पाहुन चटकन उदगारले. “मला अशा एखाधा रथाचा कोचमन व्हायला आवडेल.” पुढे हेच विवेकानंद भारताच्या तत्त्वज्ञानरूपी रथाचे सारथी झाले आणि त्यांनी हिंदुत्वाचा झेंडा पार सातासमुद्रापलीकडे नेला, हा इतिहास आहे. यातला तत्त्वाचा भाग जर वगळला, तर एवढंच म्हणत वयात आपणा सर्वांनाच अशी लहरी किंवा काल्पनिक आवड करायला आवडते. मला स्वता:ला एकदा केव्हा तरी लहानपणी कंडक्टर व्हावंसं वाटलं होतं. (कारण रोज त्याला पिशवी भरून पैसे मिळतात) आणि केव्हा तरी हलवाईसुद्धा व्हावंसं वाटलं होतं. (म्हणजे एकही पैसा न देता भरपेट गुलाबजामुन खाता येतील, ही बालसुलभ कल्पना)

प्राप्त परिस्थितीचा अभ्यास
याचाच अर्थ व्यवसायाची निवड आपलं उपलब्ध वय आणि आसपासची पाप्त परिस्थिती यांच्या सर्वसमावेशातून निश्चितपणे तीन स्तरांवर स्पष्ट होते. त्यातल्या पहिल्या अवस्थेत म्हणाले वयाच्या ११व्या वर्षापर्यंत ज्या वेळी आपल्याला वस्तुस्थितीची अजिबात जाणीव नसते. अशा वयात केवळ काल्पनिक किंवा अनुकरणावर आधारित व्यवसायाची निवड (?) होते. दसऱ्या अवस्थेत म्हणजेच वयाच्या ११ ते १७ वर्षे या काळात केवळ प्रयोगात्मक निवड’ होत असते. वयाच्या या अवस्थेत येईतोवर आसमंताचा परिणाम, दृक्श्राव्य माध्यमांचा आविष्कार इत्यादी गोष्टींमुळे आपली बौद्धिक पातळी (कुवत), आवड-निवड यांची थोडीशी जाणीव झालेली असते. पहिल्या आणि दुसऱ्या अवस्थेमध्ये नेमका फरक असतो तो हाच! तरीसुद्धा व्यवसायाची अचूक निवड करण्याइतपत परिपक्वता, आकलन, चिंतन-मननाची शक्ती व्यक्तीला प्राप्त झालेली नसते. तिसया अवस्थेत म्हणजेच वयाच्या १७व्या वर्षानंतर वस्तुनिष्ठ निवड करण्याची मानसिकता व्यक्तीला प्राप्त झालेली असते.

या वयात आसपासच्या परिस्थितीची काहीशी जाणीव, स्पर्धात्मक युगाचा अंदाज आणि त्यांच्या अनुषंगाने आपल्याला प्राप्त होणारी संधी यावर ती व्यक्ती चौफेर विचार करू शकता अर्थात केवळ अशी मानसिकता प्राप्त झाली आणि प्राप्त परिस्थिती दृग्गोचर झाली म्हणून काही ती व्यक्ती अचूक व्यवसाय निवडू शकेल अशी खात्री देता येणार नाही. त्यासाठी काहा तंत्रांचा अंगीकार करावाच लागेल हे निश्चित.

या ठिकाणी कोणत्याही व्यक्तीला लहानपणापासून कोणत्या प्रकारची कौटुंबिक परीस्थीती प्राप्त झाली, त्यावर बऱ्याच गोष्टी अवलंबुन असतात हे नजरेआड करता येणार नाही. मिलर या ख्यातनाम मानसोपचारतज्ज्ञाच्या मते आईवडिलांचा व्यवसाय, त्यांचा शैक्षणिक दर्जा, कौटुंबिक पार्श्वभूमी, आर्थिक आणि सामाजिक अवस्था, समाजातील घटकांशी दुहेरी संपर्क अशासारख्या अनेक घटकांचा व्यक्तीच्या व्यवसाय निवडीवर परिणाम होऊ शकतो. या जडणघडणीच्या काळात आजूबाजूला आपण जे काही पाहतो, तेच आपलं विश्व असल्यानं त्याच्या पलीकडे असलेल सत्य मनस्वीकारू शकत नाही. इंग्लंडमधल्या एका शाळेत माध्यमिक वर्गातल्या मुला-मुलींना ‘गरीब माणूस’ हा निबंध लिहायला सांगितला होता. त्या वगात एक राजकन्या शिकत होती. तिची गरिबीची संकल्पना आपल्यापेक्षा लहान आकाराचा राजवाडा, कमा घोडागाड्या, थोडेसे कमी सुवर्णालंकार, राजवाड्यात कमी माळी, सुतार, ड्रायव्हसे वगर अशीच होती. त्याच वर्गातल्या दुसऱ्या मलीनं आपल्या चंद्रमौळी घराचं, न रंगवलेल्या भितीच आणि कधी मधी घडणाऱ्या उपासमारीचं वर्णन केलं होतं. दोघींनीही एकमेकांच्या वास्तवातल्या विश्वात नेऊन आणलं. दोन्ही व्यक्तिमत्त्वं अशा गोष्टींनी घडत असतात.

व्यवसाय निवडीसाठी महत्त्वाचे घटक
‘नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडस्ट्रियल सायकॉलॉजी’ या संस्थेच्या अभ्यासाप्रमाणे शरीरयष्टी, अभिरुची, मनोरचना, सर्वसाधारण बुद्धिमत्ता, शैक्षणिक उपलब्धता, विशेष अभियोग्यता आणि प्राप्त परिस्थिती इत्यादी घटनांचा व्यवसाय निवडीत महत्त्वाचा वाटा असतो.

१) शरीरयष्टी (Physique) : किंवा याला आपण शारीरिक क्षमता असे म्हणूया. याचा आपल्या व्यवसायाशी खूपच जवळचा संबंध येतो. विशिष्ट शारीरिक पात्रता (उंची, वजन, छाती इ.) लक्षात घेऊनच संरक्षण दलातील व्यवसाय स्वीकारता येतात. जेमतेम पाच फूट उंची असलेला एक नवजवान एअरफोर्समध्ये पायलट होण्यासाठी गेला होता. त्याची अर्थातच निवड झाली नाही किंवा अवजड उद्योगात बळकट शरीरयष्टी असल्याशिवाय कामगार म्हणून त्याची निवड होऊ शकत नाही, कारण तिथलं काम शारीरिक परिश्रमाचं असतं. तद्वतच शिक्षक, प्राध्यापक, वकील, प्रशासकीय अधिकारी, सेल्समन यांची वाणी सुस्पष्ट आणि जोमदार असायला हवी. त्यांचा वाणीदोष व्यवसायात जबरदस्त अडचण निर्माण करू शकेल. म्हणजेच प्रत्येक व्यवसायाचं एक विशिष्ट आव्हान असतं. ते शारीरिकदृष्ट्या पेलता येतं की नाही याचा विचार व्हावाच लागतो.

२) अभिरुची (Interest) : जन्माला आलेली प्रत्येक व्यक्ती वेगळी असते. (परमेश्वराच्या कार्यशाळेत प्रत्येक व्यक्तीसाठी एकच साचा तयार केला जातो) साहजिकच जितक्या व्यक्ती तितक्या अभिरुची. अभिरुची हे मानवी स्वभावाचे एक वैशिष्ट्यपूर्ण आणि अविभाज्य असे अंग आहे. अभिरुची असलेल्या गोष्टी करण्यात व्यक्ती गुंतून जाते. एकाग्र होते; म्हणूनच अशा क्रियेतील एकाग्रता आणि प्रसिद्धी क्रियाशीलता ही अभिरुचीची प्रमुख वैशिष्ट्ये आहेत. कुणाला संगीत आवडतं; तर कुणाला चित्रकला. कुणाला लिहिष जोपासता येतं; तर कुणी वाकचतुर असतो. तसंच कुणाची अभिरुची पूर्णपणे क्रीडाक्षेत्राशी जुंपलेली असते. थोडक्यात, ‘अभिरुची हे मनोवृत्तीचे गतिमान अंग आहे.’

व्यक्तीच्या वयोमानातील वृद्धीप्रमाणे त्याच्या अभिरुचीत बदल घडून येतो असे निदर्शनास आले आहे. कारण दैनंदिन जीवनात अनेक संघर्षमय प्रसंगांतून ते व्यक्तीमत्त्व प्रत्यही जात असतं. मात्र व्यक्तीच्या प्रगल्भावस्भेतील अभिरुची अधिक आल्हाददायक आणि स्थायी असते.

अभिरुचीचे सामान्यत: दोन प्रकार आढळतात. एक म्हणजे आंतरिक (inner) बाह्य (Expressed). पहिल्या प्रकारात व्यक्ती विशिष्ट उद्दिष्ट साध्य होईतोवर क्रियाशील रहाते.एखाद्या गोष्टीचा ध्यास लागल्याप्रमाणे कोणत्याही आकर्षणाची अपेक्षा न ठेवता आपले प्रयत्न सातत्याने चालू ठेवते. दुसऱ्या प्रकारात मात्र स्तुती, शाबासकी, पारितोषिके पैसा (Position) अशा गोष्टींमुळे व्यक्ती एखादी गोष्ट करण्यास प्रवृत्त होते आणि त्यातलं साध्य होताच त्या व्यक्तीची त्यातली अभिरुची संपून जाते. आंतरिक अभिरुची विशेष (Stable) स्वरूपाच्या असतात, तर बाह्य अभिरुची परिस्थितीजन्य प्रासंगिक किंवा तत्कालिन (Momentary) असतात. उदाहरणार्थ- गणिताबद्दल किंवा इंग्रजीबद्दल आंतरिक अभिरुची नसणारे विद्यार्थी त्या त्या विषयांची निवड परिस्थितीमुळे (नाईलाजाने) करतात. परंतू अयशस्वी होतात.

अभिरुचीची निरनिराळी असंख्य क्षेत्रे आहेत. शिवाय अॅटोमोबाईल्स, इलेक्ट्रॉनिक्स आणि कॉम्प्युटर्स या तीनही क्षेत्रांत नव्याने आलेल्या (आणि झपाट्याने वाढणाया) औद्योगिक क्रांतीमुळे ही क्षेत्रे दिवसेंदिवस वाढतच जाणार आहेत. अशा सर्वच क्षेत्रांची ‘अभिरुची प्रश्नावली’ (Interest Inventories) बनविली गेली आहे. या प्रश्नावलीच्या साह्याने व्यक्तींच्या अभिरुचीचे मापन करता येणे शक्य झाले आहे. शिवाय विशिष्ट व्यक्तीस कोणत्या अभिरुची किती प्रमाणात आहेत, हेही या प्रश्नावलीच्या साह्याने पाहता येते. अंदाजाने बावीस हजार उपलब्ध अभ्यासक्रमांमधून आपल्या अभिरुचीप्रमाणे अचूक अभ्यासक्रम निवडण्यासाठी या अभिरुची प्रश्नावलीचा खूपच उपयोग होतो.

३) मानसिकता (Mental capacity) : कोणत्याही व्यवसायाला कोणतीही मानसिकता चालू शकते इतका हा प्रकार सहज सोपा नाही. डॉक्टर होऊ इच्छिणाऱ्या व्यक्तीला किंवा संरक्षण दलात सेवा करू इच्छिणाऱ्या व्यक्तीला एक विशिष्ट प्रकारची मानसिकता लागत. अन्यथा डाक्टर व्हायला गेलेले एक सदगृहस्थ जन्मभर सायकोसोनॅटिक पेशंट होऊन परतल, असा विदारक प्रकार होऊ शकतो. संरक्षण दलात जाणारी व्यक्ती रफ आणि टफ असावी लागते.

४) सर्वसाधारण बुद्धिमत्ता (Intelligence):
विशिष्ट क्षणी योग्य प्रकारे कृती करण्याची पात्रता म्हणजे बुद्धी होय. अचूक निर्णय घेऊन त्याद्वारे बिनचूक कृती करणे हे बुद्धिमत्तेचे द्योतक समजले जाते. अर्थातच बद्धी ही प्रत्येक व्यक्तीला प्राप्त झालेली जन्मवत देणगी असते ती विशेष प्रयल करून कमावलेली योग्यता नसते. शैशवावस्थेतून पागडाव (Adult Age) संक्रमण होत असताना बद्धी वृद्धिंगत होत जाते आणि प्रत्येक व्यक्तीच्या सोळाव्या वर्षापर्यंत ती कमाल मर्यादेपर्यंत विकास पावते.बुद्धीची मर्यादा ही ज्ञानार्जनाची मर्यादा आणि गुणवत्ता निश्चित करते. बौद्धिक पात्रता उच्च दर्जाची असल्यास आपापल्या क्षेत्रात कौशल्य संपादन (skill development) करणे शक्य होऊन जाते.

अभियोग्यता कसोट्या
कल्पना आणि संकल्पना यांचे आकलन करणे, त्या आत्मसात करून त्यावर मनन आणि चिंतन करणे, आवश्यकतेनुसार त्यातून पुनर्निर्मिती करणे, योग्य तो निर्णय घेणे आणि बिनचूक कृती करणे ही बुद्धीची प्रमुख कार्ये समजली जातात. अमूर्त (Abstract) विचार करणं हे तिच एक खास वैशिष्ट्य आहे.

‘व्यक्ती तितक्या प्रकृती’ हे सर्वमान्य आहेच. म्हणजेच व्यक्ती-व्यक्तीत शारीरिक, मानसिक आणि बौद्धिक भिन्नता आढळून येते. या ठिकाणी व्यवसाय निवडीसंदर्भात विद्यार्थ्यांच्या बौद्धिक कसोट्यांच्या (Intelligent Tests) माध्यमातून बुद्धिमान (Intelligent) सरासरी (Average) आणि मागास (Below Average) अशी वर्गवारी केली जाते. यातील फलितावरून विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक मार्गदर्शन करणे शक्य होते. विद्यार्थ्यांनी स्वत:च्या बौद्धिक पात्रतेची जाणीव करून घेतली आणि त्याद्वारे व्यवसाय निवडला, तर त्यात तो अधिक प्रगती करू शकेल. अशा वेळी आपल्या बुद्धिमत्तेपेक्षा खूपच उच्च दर्जाचा अभ्यासक्रम किंवा नेमकं त्याच्या उलट अगदीच निम्न स्तरावरचा अभ्यासक्रम निवडला, तर परिणामी पदरी नैराश्य येते. कारण अशा अभ्यासक्रमातल्या पाल्या आपल्या इच्छेप्रमाणे आपल्या अभिरुचीला आकार देऊ शकत नाहीत. जशा व्यक्ती विभिन्न क्षमतेच्या असतात, तद्वतच विविध अभ्यासक्रमांना वेगवेगळया प्रतीच्या बुद्धिमत्तेची आवश्यकता असते. काही शिक्षणक्रम फक्त उच्च बुद्धिमत्तेच्या विद्याथ्यांना यशस्वीरीत्या पूर्ण करता येतात तर काही अभ्यासक्रम सरासरी बौद्धिक क्षमता असलेले विद्यार्थीही पूर्ण करू शकतात. बुद्धिमत्ता आणि व्यवसाय यांचा निकटचा संबंध आहे तो असा! उदाहरणार्थ –

१) १४० ते १५०च्या वरील बुद्ध्यांक- अतितीक्ष्ण तरल बुद्धिशास्त्रज्ञ, तत्त्वज्ञानी, विद्यावाचस्पती, राजनीतिज्ञ, विशेष उद्योजक.
२)१३० ते १४०च्या दरम्यान बुद्ध्यांक- अति उच्च बौद्धिक पात्रता- डॉक्टर्स, इंजिनीअर्स, प्राध्यापक, व्यवस्थापक, आर्किटेक्ट्स, संपादक, प्रशासक, मॅनेपर्स
३) १२० ते १२९च्या दरम्यान बुद्ध्यांक- उच्च बौद्धिक पात्रता-कनिक प्रशासक प्रोफेसर्स, बैंकर्स, दंतवैद्य, हाडवैद्य, वार्ताहर, माध्यमिक शिक्षक, प्रोग्रॅमर्स
४)११० ते ११९च्या दरम्यान बुल्यांक- सरासरी बौद्धिक पात्रता-सायपिस्ट स्टेनोफर्स बैंक क्लार्कस, विक्रेता, अकौंटंटस, नर्स, व्यापारी, फोटोग्राफर, कॉम्पुटर ऑपरेटर्स
५) ९० ते १०९च्या दरम्यान कुस्संक- सरासरी बौमिक पात्रता- फायरमन, पोलीस शिंपी, टेलिफोन ऑपरेटर, पाइप फिटर.
६) ७० ते ८९च्या दरम्यान बुद्ध्यांक- सरासरीपेक्षा कमी बौद्धिक पात्रता हमाल, चर्मकार, नाभिक, घड्याळजी.
७) ५० ते ६०च्या दरम्यान बुद्धयांक- अकुशल व्यवसायी मजूर, घरगडी. माथाडी
८) ५०च्या खाली बुद्ध्यांक- अशा व्यक्तींना सहसा व्यवसाय पुरविता येत नारी त्यांना तांत्रिक पुनरावी कौशल्य शिकविल्यास अशा व्यक्ती स्वत:ला कार्यरत ठेऊ शकतात असा अनुभव आहे.

शैक्षणिक उपलब्धता (Educational Facilities):शिक्षणाच्या कितीही सोयी उपलब्ध झाल्या तरी विशेषत: दूरदूर शिक्षणासाठी मुला-मुलींना पाठविण्यास आज पालक राजी नसतात. कारण त्यासाठी लागणारा खर्च करण्याची ऐपत सर्वच पालकांमध्ये असतेच असे नाही. शिवाय आजकाल जे विदारक चित्र महाविद्यालयातल्या वसतिगृहांमधून आढळते, त्यांचा विचार केला तरी नैराश्य प्राप्त होते. अर्थातच शिक्षणाच्या सोयींची उपलब्धता हीदेखील व्यवसायनिवडीवर परिणाम करू शकते, असं म्हणता येईल.

विशेष अभियोग्यता (Aptitudes/Sp-Aptitudes) : एखाद्या व्यक्तीच्या अंगी जी विशिष्ट क्षेत्रातील कौशल्यतुल्य क्षमता असते किंवा त्यातील वैशिष्ट्यपूर्ण गुण असतात, ती त्या व्यक्तीची वैयक्तिक अभियोग्यता असते. उदा. आपणा सर्वांनाच रंगसंगती समजतात. त्यातील सौंदर्याचा आस्वाद घेणे समजते, पण म्हणून सर्वांनाच हातात कुंचला घेऊन चित्रकार होता येत नाही. थोडक्यात, अंगावर सफेद कपडे आणि हाती बॅट धरता आली, तरी सर्वांनाच विक्रमादित्य सुनील गावस्कर होता येणे शक्य नसते. अशा प्रकारचं विशेष कौशल्य त्या व्यक्तीला एकमेव अशा प्रभावळीत नेऊन बसवितं. त्यामुळे व्यक्तीला तिची अभिरुची, कल, योग्यता आणि संभाव्यता यादृष्टीने मार्गदर्शन प्राप्त करून दिल्यास तिचा वेळ, श्रम आणि धन या सर्वांचीच बचत होते. शिवाय अपयश आणि त्यातून निर्माण होणारे वैफल्य यापासून तिचे नीट संरक्षण हात. व्यक्तीच्या ठिकाणी अशा प्रकारची विद्यमान गुणवैशिष्ट्ये व ज्या विशेष योग्यता असतात, त्याच शास्त्रोक पद्धतीने मोजमाप करता येते. त्यातुन ती व्यक्ती काय करू शकेल आणि ते कस करू शकेल याचा अंदाज करता येतो.

अभियोग्यता कसोटी
विविध गुणवैशिष्ट्यांचा किंवा विशेष शक्तींचा शोध घेण्याच्या दृष्टीने अभियोग्यता कसोट्याचा (Aptitude tests) अवलंब केला जातो. या चाचण्यांमध्ये शाब्दिक तर्कशक्ती (Verbal reasoning), संख्याविषयक अभियोग्यता (Numerical ability). अमर्त विचारशक्ती (Abstract reasoning), अवकाश संबंध (Space relation), यांत्रिक विचारशक्ती (Mechanical reasoning), लिपिक वेग व अचकता (Clerical speed & accuracy), वर्णविन्यास (Spelling) आणि वाक्यरचना (Sentences) यांचा समावेश होतो. अभियोग्यता, व्यक्तीच्या भवितव्याची सर्वसाधारण परंतु निश्चित दिशा दर्शविण्याची क्षमता राखून असते. यांत्रिक अभियोग्यता असणा-या व्यक्ती इंजिनीयरिंगसारख्या क्षेत्रात चमकतात. संख्याविषयक अभियोग्यता असणा-या व्यक्ती वाणिज्य, संख्याशास्त्र अशा विषयांत विशेष प्रावीण्य दाखवितात, सर्वसाधारणपणे सर्वच क्षेत्रांत विषयाचे जलद आकलन, उत्तम निरीक्षण, शब्दांचा अचूक वापर करणे, कागद, टाईपरायटर्स, कॅल्क्युलेटर्स आणि आता कॉम्प्युटर्स यांचा कौशल्याने वापर करणे, कार्यालयात (आणि साधारणतः समाजातही) वरिष्ठ, कनिष्ठ आणि समवयम्कांशी सौजन्याने वागणे, आनंदी स्वभाव जोपासून आसमंतात प्रसन्न वातावरण निर्माण करणे, ही स्वाभाविक कौशल्ये मानली जातात. त्यातूनच व्यक्तींचा विकास होऊ शकतो. व्यक्तिविकास हाच शेवटी राष्ट्रविकासाचा पाया असतो.

प्राप्त परिस्थिती (Existing position) : यात विशेषकरून पालकांची आर्थिक क्षमता येऊ शकते. कारण पालकांच्या आर्थिक क्षमतेवरच पाल्याच्या शिक्षणाची शक्यता अवलंबून असते. यासाठी वेळीच नजीकच्या व्यवसाय मार्गदर्शन केंद्रावर जाऊन एकदा आपली मनोवैज्ञानिक कसोट्यांद्वारे शैक्षणिक दिशा निश्चित झाली की मग त्या शिक्षणक्रमाचे आर्थिक नियोजन करावे लागते. याक्षणी पालकांना जर त्या अभ्यासक्रमाचा आर्थिक भार सोसणारा नसेल (उदा. मेडिकल, इंजिनीयरिंग, केटरिंग वा कॉम्प्युटरशी संलग्न विशेष अभ्यासक्रम), तर त्यासाठी कोठून आर्थिक मदत, बँकांकडून कर्ज, सामाजिक व ज्ञाती संस्थांकडून प्राप्त होऊ शकणारे आर्थिक सहकार्य, नादारी इत्यादी गोष्टींची वेळीच माहिती करून घेणे आज पालकांच्या दृष्टीने निकडीचे झाले आहे. अशा आर्थिक नियोजनातून झोपडपट्टीत राहणा-या एका ड्रायव्हरचा मुलगा डॉक्टर होऊ शकला. शाळामास्तरचा मुलगा आय. ए. एस. होऊन जिल्ह्याचा कलेक्टर झाला.

मनोवैज्ञानिक चाचण्यांसोबतच आणखी कित्येक गोष्टींचे दिग्दर्शन होणे आवश्यक असते. त्यामध्ये प्रामुख्याने कौटुंबिक समायोजन (Family adjustment), सामाजिक समायोजन (Social adjustment) आणि भावनिक समायोजन (Emotional adjustment) इत्यादी गोष्टींचा समावेश होतो. कौटुंबिक समायोजनात येणा-या पालकांची शैक्षणिक पात्रता, त्यांचा व्यवसाय, सामाजिक स्थान इत्यादींचा पाल्याच्या व्यवसाय-निवडीवर निश्चितच परिणाम होतो. ‘जर एखादा विशेष उद्योग करून झटपट लक्षाधीश होऊ शकत असल्यास हे व्होकेशनल गायडन्स कशासाठी,’ असा प्रश्न एका कार्यक्रमात विचारणाऱ्या विद्यार्थंचे पितामह काय व्यवसाय करतात अशी चौकशी करताच ‘नुकताच त्यांचा फोटो (त्यांना पोलीस कोर्टात नेत असतानाचा) वृत्तपत्रात ठळकपणे प्रसिद्ध शाला’ अशी माहिती मिळाली. अशा पाल्याच्या भविष्यात काय वाहन ठेवले असेल, त्याचा विचार करावा लागेल. विशेषत: पालक सुशिक्षित, सुजाण असतील तर ते आपल्या पाल्याला नीट समजावून घेऊन शकतात, आणि त्याच्या व्यवसाय निवडीत योग्य ते मार्गदर्शन करतात. व्यवसाय निवडीच्या बाबातीत पालकांची फार मोठी जबाबदारी असते हे विसरून चालणार नाही. सामाजिक समायोजनानमध्ये त्या व्यक्तीची सामाजिक जडणघडण कशी झाली आहे? विविध उपक्रमांमध्ये ती व्यक्ती कितपत भाग घेते? तीच्याठाई नेतृत्वगण आहेत का?त्याचे इतरांशी वागणे संयमी आहे की आक्रमक आहे?तो मिळून-मिसळून राहतो की अलिप्तवादी आहे? त्याच्यावर सामाजिक रुढींचे कुठवर संस्कार झाले आहेत? या आणि अशासारख्या घटकांचे व्यक्तीच्या व्यवसाय निवडीवर अनुकूल तसेच प्रतिकूल परिणाम होऊ शकतात.

संगणकीकृत अॅप्टिट्यूड टेस्टिंग – आता संगणकीकृत मनोवैज्ञानिक चाचण्या (Computerised Aptitude Testing) उपलब्ध असून तीन तासांच्या चाचण्यांमधून मनोवैज्ञानिक (Psychological) समुपदेशक (Counsellor) आणि पालक यांना दिग्दर्शन प्राप्त होऊ शकेल असे रिपोर्टस् हाती येतात. संगणकाशी उत्तम जवळीक असल्याशिवाय मात्र या चाचण्यांच्या मार्गाने जाऊ नये. कारण चाचण्यांची प्रणाली समजू न शकल्यास निकाल चुकीचे येण्याची भीती असते. या चाचण्या महाराष्ट्र व्यवसाय मार्गदर्शन केंद्रात देता येतात.