• निवृत्त मुख्याध्यापक, विमलाताई गरवारे हायस्कूल, पुणे
• प्राध्यापक, गरवारे महाविद्यालय, पुणे विद्यापीठ
• महाराष्ट्र शासनाचा आदर्श शिक्षक पुरस्कार (१९७६)
• साहित्यातील पुरस्काराचे मानकरी .
• ‘सावरकर : एक चिकित्सक अभ्यास’ या प्रबंधाचे लेखक

नवीन शैक्षणिक धोरणाच्या संदर्भात ऑगस्ट १९८५ मध्ये पुण्याच्या वाडिया महाविद्यालयात नवीन अभ्यासक्रमावर एक परिसंवाद आयोजित करण्यात आला होता. परिसंवाद पुरस्कृत केला होता दिल्लीच्या राष्ट्रीय शैक्षणिक संशोधन व प्रशिक्षण परिषदेने! परिसंवादाच्या समारोपात एका परप्रांतीय शिक्षणाधिकाऱ्यांनी आजच्या शिक्षण संस्थांची बाजारी वृत्ती व जीवन शिक्षण न देणारा अभ्यासक्रम यांच्याबद्दल विद्यार्थ्यांत असलेला तीव्र संताप एका किश्श्यातून ऐकविला. सदर शिक्षणाधिकारी म्हणाले, “एकदा रस्त्याने जाताना एका सद्गृहस्थाने संतप्त विद्यार्थ्यांचा एक तांडा हातात कुदळी, फावडी अन् घमेली घेऊन जाताना पाहिला. त्यांनी विद्यार्थ्याजवळ त्यांच्या या संतापाच्या कारणाबाबत सहज पृच्छा केली तेव्हा ते विद्यार्थी हातातील कुदळी अन् अन्य हत्यारे हवेत उंचावत गर्जले- ज्या शाळेने आम्हाला व्यवहारी जीवन जगण्याचे शिक्षण दिले नाही आणि आमच्यावर कोणतेही शैक्षणिक संस्कार केले नाहीत, त्या शाळेला मूठमाती देण्यासाठी आम्ही चाललो आहोत.”

वरील आशयाचा किस्सा ऐकून सारे श्रोते क्षणभर अवाक् आणि अस्वस्थ झाले. वास्तव जीवन जगण्यास समर्थ करणारा अभ्यासक्रम व शाळांमधील शैक्षणिक वातावरण यांना विद्यार्थ्यांच्या भावी जीवनाच्या संदर्भात किती महत्त्वाचे स्थान आहे याची जाणीव या वेळी सर्वांना लखकन स्पर्शून गेली. अभ्यासक्रम रचनेची जबाबदारी शाळांवर नसते, ही गोष्ट खरी! अभ्यासक्रमांचा प्रश्न हा सामाजिक व राष्ट्रीय धोरणाच्या कक्षेतील असल्याने त्याचा विचार क्षणभर बाजूला जरी ठेवला तरी शाळांतील शैक्षणिक वातावरणाची सर्व जबाबदारी मुख्यतः शाळांवर असते. म्हणून उत्कष्ट शाळेची व्याख्या करताना असे म्हटले जाते की, शाळा सूटल्यावरही ज्या शाळेतील विद्यार्थी रेंगाळतात, ती शाळा उत्कृष्ट! माहिती किंवा ज्ञान पुसून गेल्यावरही ज्या शाळेचे संस्कार आयुष्यभर जपावेसे वाटतात व त्या शैक्षणिक वातावरणात पुन्हा मनाने प्रवेश करून पुन:प्रत्ययाचा आनंद घ्यावयाला विद्यार्थ्यांचे मन उत्सुक असते, ती शाळा उत्कृष्ट.

आज असे शैक्षणिक वातावरण किती शाळांमधून दिसून येते? शैक्षणिक वातावरणाचा जो एक प्रमुख घटक वास्तू किंवा इमारत तोच घटक आज अनेक शाळांतून अभावाने दिसत आहे. माध्यमिक स्तरावरील असमाधानकारक शालेय वास्तूंचा आकडा पन्नास टक्क्यांपर्यंत आहे, अशी माहिती १९६६ मध्ये प्रसिद्ध झालेल्या ‘इंडियन एज्युकेशन कमिशन’मध्ये देण्यात आलेली आहे. १९८६ मध्ये प्रसिद्ध करण्यात आलेल्या ‘राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणात’ शाळांच्या या असमाधानकारक वास्तूची नोंद घेण्यात आली असून, शाळांना कोणत्या सोयी उपलब्ध करून देण्यात येतील याची जंत्री देण्यात आली आहे. शालेय साहित्य या शैक्षणिक वातावरणाच्या दुसऱ्या घटकासंबंधी अहवालात असे म्हटले आहे की, ‘सर्व शाळांना फळे पुरविण्यासाठी लवकरच एक देशव्यापी मोहीम हाती घेण्यात येईल!’ऑपरेशन ब्लॅक बोर्ड’ असे या मोहिमेचे वर्णन करण्यात आले आहे. आज अनेक शाळा एकाच इमारतीतही भरू शकत नाहीत. छोट्या छोट्या घरांत, देवळात व काही ठिकाणी गोठ्यातही शाळा भरविण्यात येत असल्याचे वृत्त कानी पडत असते.

तेव्हा शालेय वास्तू या शैक्षणिक वातावरणाच्या एका घटकासंबंधी काही शाळांची असमर्थता ध्यानी येते. तथापि, ज्या शाळेत धडपडणारे, तळमळीचे शिक्षक आहेत व त्यांना समर्थ, कुशल, प्रगमनमील आणि ध्येयासक्त अशा मुख्याध्यापकांचे मार्गदर्शन मिळत आहे तेथे शैक्षणिक वातावरण निर्माण करण्यात अडचण का यावी? प्रतिकूल परिस्थितीत आजही काही शाळा योग्य प्रयत्न करताना दिसतात. गेली काही वर्षे मी जी शैक्षणिक परिक्रमा केली, त्यात अशा अनेक शाळा मी पाहिल्या-ऐकल्या, ज्यांनी शाळा हे विद्येचे मंदिर समजून आणि विद्यार्थ्यांना आपले दैवत मानून अनुरूप असे पवित्र व प्रेरक वातावरण निर्माण केले आहे. त्या सर्वांचा उल्लेख येथे करता येणे शक्य नसल्याने काही मोजक्या शाळांच्या वातावरणाची शब्दानुभूती देण्याचा हा मर्यादित प्रयत्न आहे.

बोधवड येथील न.ह. रांका विद्यालयाने आपले प्रवेशद्वारच अत्यंत स्वागतशील केले आहे. प्रवेशद्वारापासून शाळेच्या गाभाऱ्यात जाताना रस्त्याने दोन्ही बाजूने हारीने लावलेले वृक्ष प्रवेशकर्त्यांचे मन उल्हसित तर करतातच पण विद्यामंदिराच्या प्रांगणातील सरस्वतीच्या आकर्षक मूर्तीच्या सान्निध्यात तो वृक्षमंडित पथ जेव्हा थांबतो तेव्हा पांथस्थ त्या विद्यादेवतेपुढे नतमस्तक होऊन सुसंस्कारित होतो. काही शाळांनी भोवतालच्या उद्यानातील वृक्षांवर सुविचारांचे फलक लावून निसर्ग आणि मानव यांच्या आंतरिक नात्यातील सूत्र गुंफले आहे. त्या वृक्षफलकांवर लिहिले आहे : ‘फुलासमान कोमल, दंवापरी सुनिर्मल! विनम्र या तृणासम । सदैव हो मती मम।।’ “उदार पादपांपरी । कठोर त्या हिऱ्यापरी प्रसन्न पंकजासम, सदैव हो मती मम।।’ असे वृक्षफलक पाहून मला आठवण झाली ती आनंदवनात श्री. बाबा आमटे यांनी अनामिक वृक्षांच्या समाधीजवळ लावलेल्या खलील जिब्रान यांच्या ‘आय सॉट माय सोल’ या प्रसिद्ध काव्यपंक्तीची! हीच उद्यानशोभा पुण्याच्या डॉ. आंबेडकर हायस्कूलने अनेक पुष्पविकसित कुंड्या नक्षीदार लोखंडी स्टँडवर ठेवून वाढविली आहे आणि हडपसर येथील ‘साधना विद्यालया’ ने शाळेभोवतालच्या माळरानावर असंख्य वृक्ष उभे करून हा श्रमशोभेचा आनंद विद्यार्थ्याना घडविला आहे.

शाळेवरील बोधवचनांचा सुयोग्य वेळी समर्पक उपयोग करून विद्यार्थ्यांना प्रेरणा देण्याचा जाणीवपूर्वक प्रयत्न काही शाळांतून केला जातो. ‘स्वावलंबन हेच खरे ब्रीद’ या रयत शिक्षण संस्थेच्या बोधवचनाने संस्कारित झालेले कितीतरी विद्यार्थी अभिमानाने या वचनाचा उच्चार करताना आढळतात. ‘गिव्ह मी वेस्ट लॅण्ड अॅण्ड आय वुईल टर्न इट इन्टू बेस्ट लॅण्ड’ या कर्मवीर भाऊराव पाटील यांच्या शाळा-शाळांतील लिखित बोधवचनामुळे त्यांच्या संस्थेच्या कितीतरी शाळा विद्यार्थी-शिक्षकांच्या श्रमातून खडक-माळावर उभ्या राहिल्या आहेत आणि सभोवतालची भूमी त्यांनी हिरवीगार बनविली आहे. ‘हाती घ्याल ते तडीस न्या,”क्रियेवीण वाचाळता व्यर्थ आहे,”एकी हेच बळ,”तुम्ही तो प्रतिसृष्टी निर्माण कराल, इत्यादी कितीतरी शालेय ध्येयवाक्ये अनेक विद्यार्थ्यांच्या जीवनावर कायमचा ठसा उमटवून गेली आहेत.

शाळेच्या प्रवेशद्वारात आपल्या स्वागतासाठी कलात्मक रांगोळी घातली आहे व शाळेचे मुख्याध्यापक, शाळेतील शिक्षक आपल्या स्वागतासाठी दारात उभे आहेत, प्रसंगी आपणावर पुष्पवृष्टी करून ते आपले स्वागत करीत आहेत असा आनंदमयी शैक्षणिक अनुभव कोणी घेतला आहे काय? मुंबईच्या ‘बालमोहन हायस्कूल’च्या विद्यार्थ्यांनी तो आनंद मनसोक्त लुटला आहे आणि भारत-पाकिस्तान युद्धात धारातीर्थी पडलेल्या शाळेच्या दोन माजी विद्यार्थ्यांचे (गुप्ते व कोटणीस) पुतळे अभिमानाने शाळेच्या स्वागतकक्षात उभे करून कै. दादा रेगे यांनी शैक्षणिक वातावरणाला क्षात्रतेजाची एक वेगळीच डूब दिली असल्याचे तुम्हाला आढळून येईल. बाह्यतः निर्जीव दिसणाऱ्या व चांदीचा मुलामा चढविलेल्या विजयी ढाली, विद्यार्थी-श्रेष्ठ-मालिका व विद्यार्थ्यांचे जन्म-दिन-फलक, जिन्याजवळच्या मोकळ्या जागेत सुकलेली रोपटी, धान्याची कणसे, पक्ष्यांची घरटी, मधमाशांचे पोळे, भौगोलिक नकाशे, भित्तिपत्रकांनी सजीव झालेल्या भिंती, काच पेटीतील ओणवून डोकावणारी रंगीबेरंगी वेष्टणांची पुस्तके या साऱ्यांतून वाट काढताना त्या शाळेतील विद्यार्थी एका मंतरलेल्या वातावरणात वावरत असतात. नाशिकजवळील भाऊसाहेब नगर येथील काकासाहेब वाघ विद्याभवनने जपानी पॅगोडा पद्धतीची रचना करून शालेय वास्तूत एक नावीन्य आणले आहे. अनेक शाळा असे शैक्षणिक वातावरण निर्माण करण्याचा प्रयत्न करतात. नवनवीन प्रयोग करीत असतात. पण पन्नास वर्षापूर्वी या शैक्षणिक वातावरणाबद्दल नवी, अभिनव अशी दृष्टी दिली ती पुण्यातील नू. म. विद्यालयाच्या मुख्याध्यापकांनी. कै. नाना नारळकरांनी!

शैक्षणिक वातावरणाचा नेमका अर्थ नाना नारळकरांना उमगला होता. शिक्षण ही एक साधना आहे. या प्रक्रियेत शिकविण्यापेक्षा शिकण्याला खरे महत्त्व असते, हे नानांनी ओळखले होते. नाना मुख्याध्यापक पदावर होते तो काळ पारतंत्र्यातला-एकोणीसशे छत्तीस ते बेचाळीस या कालखंडातला. दुसरे महायुद्ध, काँग्रेसचा सत्याग्रह, स्वदेशी, खादी इत्यादी विषय त्या वेळी वातावरणात दुमदुमत होते. चारी दिशांनी चौफेर नजर ठेवून नानांना आपल्या विद्यार्थ्यांवर शैक्षणिक संस्कार करावयाचे होते. विकासाला अनुरूप असे प्रेरक, आनंददायक, चैतन्यपूर्ण आणि बालमनाच्या सहजप्रवृत्तींना आव्हान देणारे, व्यक्तिमत्त्वाची बूज राखणारे, मुलांच्या अंगच्या विविध सुप्त गुणांना वाव देणारे, पण उत्तमोत्तम संस्कारबीजांची पखरण करत करत मुलांचा आत्मविश्वास जागा करून एका विशिष्ट दिशेने सामुदायिक आणि ध्येयासक्त जीवनाची वाटचाल करण्यास मदत करणारे वातावरण मिळाले की, मुलांची मने रसरसून धाव घेऊ लागतात, हे नानांनी जाणले होते. शिक्षणातून मुलांच्या जीवनात जी मूल्ये रुजावीत असे वाटते ती बीजरूपाने प्रथम शाळेतील शैक्षणिक वातावरणात रुजावी लागतात’ याची नानांना परिपूर्ण कल्पना होती. म्हणून शाळेतील दोन हजार मुलांशी सतत संवाद चालू ठेवण्यासाठी दैनंदिन फलक लेखनाचे साधे पण प्रभावी असे माध्यम त्यांनी निवडले व ना. ग. ना.’ (ना. ग. नारळकर) या स्वाक्षरीने त्यांनी विविध माहितीची स्फुटे विद्यार्थ्यांपुढे ठेवावयास सुरुवात केली.

‘स्वदेशी आणि स्वराज्य’ या मूल्यांचा संस्कार विद्यार्थ्यांवर करण्याची कोणतीच संधी नाना वाया घालवीत नसत. महायुद्धामुळे परदेशी मालाची आयात कमी होऊ लागली व स्वदेशी मालांची मागणी वाढली ही गोष्ट नानांनी मुलांच्या नजरेस मुद्दाम आणून देऊन शेवटी असे लिहिले की, “स्वदेशी हा स्वराज्याचा पाया आहे’ हे लोकमान्यांचे सूत्र नू. म. वि.च्या विद्यार्थ्यांनी सदैव ध्यानात ठेवावे.” एकादश व्रताप्रमाणे नू. म. वि.च्या विद्यार्थ्यांना अनेक व्रतांची दीक्षा देण्याचा प्रेमळ मंत्रच जणू नाना सतत उच्चारत आहेत असा भास त्यांचे फलकलेखन वाचताना होत असतो. ‘दसरा आला, नू.म.वि.च्या विद्यार्थ्यांनो, पौरुष निदर्शक साहित्य वाचा, पाठ करा व त्याप्रमाणे वागा.’ ‘पंडित नेहरूंनी स्वराज्य हाती आल्यावर आपण काय काय सुधारणा करू शकू हे सांगितले आहे, न. म. वि.च्या विद्यार्थ्यांनी ते जरूर ध्यानात ठेवावे, खादीमुळे स्वदेशातील पैसा स्वदेशात राहतो, नू.म.वि.च्या विद्याथ्यांनी खादी जरूर वापरावी,’ ‘महाराष्ट्रातील कोरडवाहू जमिनीत ताली घालण्यासाठी सर कसरो वाडिया यांनी सरकारकडे सात लाखांवर देणगी दिली, विद्याथ्यांनो, संपत्तीचा उपयोग व विनियोग राष्ट्र संवर्धनाकडे करा,’ ‘सर्व कॉलेजच्या विद्याथ्यांची वार्षिक वैद्यकीय तपासणी झाली, प्रकृती निकोप असल्याचे ‘अ’ वर्गाचे कोष्टक पाहा, नू, म. वि.चे विद्यार्थी ‘अ’ वर्गात सतत राहावे अशी फार अपेक्षा आहे’, ‘सर्व जगतात उत्कृष्ट ठरलेल्या ब्रिटिश नाविकांच्या दररोजच्या आहाराचे कोष्टक दिले आहे ते पाहा आणि तुमच्या आहारात वरील तत्त्वांच्या दृष्टीने जरूर तो फरक करा.’

विद्यार्थ्यांत पारतंत्र्याची चीड सतत जागती ठेवण्यासाठी नाना आपली स्फुटे अशा कौशल्याने लिहीत की, जमिनीवर गमतीने घासली जाणारी पांगाऱ्याची बी हातावर ठेवताच जसा जळता चटका देऊन जावी तसा परिणाम त्या स्फुटांचा होत असे : पोलीस खात्यात सार्जंटस् पाहिजेत ही जाहिरात म्हणून नानांनी फलकावर लिहिली. उमेदवाराची किमान पात्रता लिहिली आणि शेवटी टीप दिली. “परंतु… जात ब्रिटिशच पाहिजे. आपल्या प्रांतात आपल्या बांधवांचे संरक्षण परकीयांकडून व्हावे ही केवढी नामुष्कीची गोष्ट! याकरिता स्वराज्य पाहिजे व त्याकरिता मिळेल ती जागा काबीज केली पाहिजे.”

या फलकाच्या चौकटीतून नानांनी विद्यार्थ्यांना जणू व्यवहारी जगाचे पूर्ण दर्शन घडविले. महाराष्ट्र व्यापार उदिमात मागे कसा आहे व त्याकरिता काय केले पाहिजे, अखिल हिंदुस्थानात चढाओढीच्या परीक्षांना बसणाऱ्या महाराष्ट्रीय विद्यार्थ्यांची संख्या किती अत्यल्प आहे, हिंदी राष्ट्रभाषेत अधिकतर स्वदेशी शब्द असणे कसे आवश्यक आहे, ‘’रीईन्फोर्स्ड सिमेंट-काँक्रीट’ (आर. सी. सी.) म्हणजे काय व या कलेला भविष्यकाळात किती अपरिमित क्षेत्र उपलब्ध आहे, व्यापारी शिक्षणाची आयुष्यात उपयुक्तता किती आहे, ‘टाइम्स’मधील जाहिरातीवरून नोकरीसाठी कोणत्या व्यावसायिकांना अधिक मागणी आहे व त्यावरून शिक्षणाची दिशा कशी ठरवावी लागेल, ब्रिटन, जर्मनी व जपान या देशांची विमाने ओळखण्याच्या खुणा कोणत्या, उत्कृष्ट मालाबद्दल आंतरराष्ट्रीय कीर्ती मिळविलेल्या कंपन्या कोणत्या, बस व लॉरी यात फरक काय, उत्कृष्ट विनोद कसा असतो व विनोदाची सुशिक्षित समाजात आवश्यकता का असते, मुंजीत पालकांकडून भिक्षावळ मागताना गोष्टींची पुस्तके, खेळ, वादन, चित्रकला यांचे साहित्य, स्वदेशी फाऊंटनपेन, प्रवासाला उपयोगी पडणारी रॅकसॅक, पोष्टाचे दहा वर्षांचे डिफेन्स सर्टिफिकेट, पुढील आयुष्यात उपयोगी पडणारा शिक्षणविषयक विमा, गरीब दोस्तांकरिता शाळेचा एक गणवेश इत्यादी गोष्टी मागण्यात कोणते फायदे आहेत हे सर्व नानांनी या लेखनातून मुलांना सांगितले आहे.

या शैक्षणिक वातावरण निर्मितीसाठी नानांनी शाळेच्या वर्गावर्गातून इतक्या सुविधा निर्माण केल्या की, विद्यार्थ्यांना नवनवीन काही पाहायला- शिकायला मिळत असल्याचा आनंद व्हायचा. या सर्व शैक्षणिक सुविधांचे समर्थन करताना नाना सांगायचे की, शाळा म्हणजे जीवनमंदिर. ते नेटके आणि सुंदर असावे म्हणजेच छोट्या मुलांच्या मनाला शाळेत प्रसन्नता वाटेल. मुलांचे मन म्हणजे कल्पनांचे भांडार , तुम्ही त्याच्या समजेला जेवढे आवाहन कराल तितके ते अधिक शिकत जाईल. जर तुम्हाला मुलाचे मन प्रफुल्ल, प्रगल्भ व्हावे असे वाटत असेल , तर त्याला प्रसन्न वातावरणाचा लाभ होईल,याची काळजी घ्या.

विद्यार्थ्यांतील गरीब-श्रीमंत हा भेदभाव नाहीसा करण्यासाठी स्नेहसंमेलनाची वर्गणी ऐच्छिक पण उपस्थिती आवश्यक असा नियमच त्यांनी करून टाकला. मंडईतल्या भाजीवाल्याला सुद्धा ‘अरे-तरे’ म्हणू नका असे भाषिक मार्दव विद्यार्थ्यांच्या अंगी निर्माण करणारा सभ्यतेचा सदुपदेश नानांनी सतत केला. सुटीतील गुण विकास वर्गातून विद्यार्थ्यांना उद्यमशीलतेचे धडे दिले. नानांनी विद्यार्थ्यांकरिता इतके काही केले की, कृतज्ञतेने त्याची पावती देताना त्यांचे त्यावेळचे विद्यार्थी डॉ. विद्याधर पुंडलिक यांनी असे नमूद केले की, ‘ज्या वयात जे जे मिळावं, जे जे दाखवावं, जे जे दिलं जावं ते ते सर्व नारळकरांनी आम्हाला दिले.’

पारतंत्र्याच्या त्या काळात अभ्यासक्रम आपल्या उद्दिष्टानुसार तयार करण्याचा कसलाही अधिकार शाळांना नसताना केवळ शैक्षणिक वातावरणातून अनेक जीवनमूल्ये नानांनी विद्यार्थ्यांत संक्रमित केली. म्हणूनच नानांच्या या शैक्षणिक कार्याला पन्नास वर्षे होत आली तरी त्या मंतरलेल्या दिवसांतील नानांच्या विद्यार्थ्यांची मने अजूनही शाळेत रेंगाळत आहेत. नुसती रेंगाळत नाहीत, तर त्या वेळच्या एका ‘वृद्ध विद्यार्थ्या’ने डॉ. विद्याधर पुंडलिक यांना चक्क सांगितले, “अरे विद्याधर! आजही नाना नू. म. वि.चे मुख्याध्यापक असते तर गळ्यात पाटी-दप्तर अडकवून एक तासभर का होईना मी आनंदानं शाळेत गेलो असतो.”