‘शुद्ध कसे बोलावे आणि शुद्ध कसे लिहावे हे व्याकरणाने कळते.’ तसे शुद्ध नि सुंदर कसे बोलावे व कसे लिहावे हे वाङ्मयाने कळते, म्हणून वाड्मय हा शिक्षणाचा आत्मा आहे. ज्या शिक्षणामध्ये वाङ्मयाला स्थान नाही त्या शिक्षणाला जीवनामध्ये मान नाही. कारण भाषा हा मुळी जीवनाचाच पाया आहे. सोपी आणि सुंदर भाषा लिहिता येणे ही जीवनातली केवढी मोठी देणगी आहे बरे! सोपे आणि सुंदर बोलणे हे मोठेपणाचे लक्षण आहे. जगातील मोठमोठी माणसे जास्तीत जास्त सोपे आणि सुंदर बोलत असतात. प्रभु येशू खिस्तांनी डोंगरावरून जो उपदेश केला आहे, त्या उपदेशाच्या दहा आज्ञांमध्ये मानवी जीवनाचे संपूर्ण तत्त्वज्ञान समाविष्ट झालेले आहे. पंचतंत्र व हितोपदेश सांगणारा पंडित विष्णू शर्मा आणि जीवनाचे सारे तत्त्वज्ञान गोष्टीरूपाने शिकविणारा इसाप ह्यांच्यापेक्षा अधिक सोपे, सुबोध आणि सुंदर लिहिणारे जगामध्ये कोण साहित्यिक किंवा तत्त्वज्ञ झाले आहेत? गीतारहस्य लिहिणारे एवढे मोठे तत्त्वज्ञानी लोकमान्य टिळक. पण त्यांनी स्वराज्याची मागणी एका वाक्यामध्ये केली की, “स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे व तो मी मिळविणारच!” महात्मा गांधी हे तर बायबलच्या भाषेमध्येच आपले लेख लिहीत. “गाय ही एक दयेचे काव्य आहे.” (cow is a poem of pity) ह्यापेक्षा गाईचे कारुण्यपूर्ण वर्णन भवभूतीला तरी करता आले असते काय? दीडशे वर्षाचे इंग्रजांचे साम्राज्य या देशामधून नेस्तनाबूत करण्याचे जे घटनात्मक व हिंसात्मक प्रयत्न झालें या सर्व प्रयत्नांचा सारांश Quit India छोडो भारत – या दोन शब्दांमध्ये महात्मा गांधींनी बोलका केला आणि त्याच वेळी पूर्व आशियामध्ये आझाद हिंद फौज उभारणारे नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांनीही ‘चलो दिल्ली’ ह्या दोनच शब्दांमध्ये आझाद सैनिकांच्या भावना प्रक्षुब्ध केल्या. सारांश, वाडमय काय, तत्त्वज्ञान काय किंवा राजकारण काय, सोप्या, सार्थ आणि सुंदर भाषेत जे व्यक्त करता येत नाही, त्याचा जनमानसावर काही परिणाम होत नाही.

भारतीय संस्कृतीचे व तत्त्वज्ञानाचे ज्यांना महासागर म्हणता येईल, असे रामायण आणि महाभारत हे भारतीयांचे दोन अमर ग्रंथ संपूर्ण कथास्वरूप आहेत. मानवी जीवनामधल्या सर्व समस्या, सर्व संघर्ष, सर्व ज्ञान व सर्व उपदेश जास्तीत जास्त किती सोप्या शब्दांत सांगता येईल, याची व्यास व वाल्मिकी यांनी जणू काय पराकाष्ठा केली आहे. कोणताही विषय कितीही – अवघड असो तो सोप्या आणि सुबोध शब्दांत शिक्षकांना व साहित्यिकांना सांगता आला पाहिजे. भाषा हा शिक्षणाचा पाया आहे. भाषेच्या माध्यमातून मुलांना ज्ञान द्यावयाचे आहे. त्यांची मने विकसित करावयाची आहेत. म्हणून भाषेवर ज्यांचे प्रभुत्व नाही आणि वाङ्मयाचे रहस्य ज्यांना समजले नाही अशा शिक्षकांना योजनेमधून कटाक्षाने वगळले पाहिजे. भाषा शिक्षणात वाङ्मयाला अग्रस्थान मिळाले पाहिजे. त्याशिवाय भाषाशिक्षण मनोरंजक होणार नाही. शिक्षण कुठलेही असो, ते जास्तीत जास्त मनोरंजक व चित्तवेधक कसे करता येईल, याचा शिक्षकाने विचार केला पाहिजे. पण दुर्दैवाची गोष्ट अशी की, ज्यांचा वाङ्मयाशी सुतराम संबंध नाही अशा शिक्षकांनी तयार केलेली क्रमिक पुस्तके सरकारी शिक्षण खाती प्रसिद्ध करतात. ही सर्व पुस्तके बालकांच्या मानसशास्त्रांतून लिहिली जात नाहीत, तर ती प्रौढांच्या तर्कशास्त्रांतून तयार केली जातात. म्हणून अशा पुस्तकांतून भाषेकडे व वाङ्मयाकडे कमालीचे दुर्लक्ष केले जाते. भाषेच्या शिक्षणातून ही ‘शालेय’ दृष्टी अजिबात नष्ट व्हावयास पाहिजे. अवाङ्मयीन शिक्षकांनी केलेल्या काव्यांत किंवा गोष्टींना क्रमिक पुस्तकांत प्रतिबंध केला पाहिजे. “प्रफुल्ल होऊनि सुपुष्प ठेले” हा ‘ठेले’ नावाचा शब्द जो कवी आपल्या काव्यात वापरतो त्याला क्रमिक पुस्तकांच्या क्षेत्रांतून तडीपार करायला नको काय?
“कज्जेक – फावती होऊन रस्त्यांत । असावी घरात शांति सदा।।”

हे काय काव्य आहे? एवढ्यासाठी मला वाङ्मयीन दृष्टीमधून ‘नवयुग वाचनमाला’ लिहावी लागली. चिपळूणकर, शिवरामपंत परांजपे, सावरकर, अच्युतराव कोल्हटकर, गडकरी, विनोबा आणि साने गुरुजी असे मराठी साहित्यातील जे सूर्य-चंद्र आहेत त्यांच्या प्रकाशाखाली व किरणाखाली महाराष्ट्राची तरुण पिढी वाढली पाहिजे, ज्ञानोबा, तुकोबा, एकनाथ आणि समर्थ अशा संतांनी अमृताशी पैजा जिंकणारी मराठी वाणी निर्माण केली. या अमृताच्या पाणपोया सर्व शिक्षण क्षेत्रांमध्ये ठायी ठायी उघडल्या पाहिजेत, तर महाराष्ट्राचे ‘आनंदवनभुवन’ करण्याचे सामर्थ्य आपल्या तरुण पिढीत येईल.