• महाराष्ट्र माध्यमिक आणि उच्च माध्यमिक शिक्षण मंडळावर सदस्य (१९६६ ते १९७२)
• महाराष्ट्र पाठ्यपुस्तक निर्मिती व संशोधन मंडळ.२२ अंकगणित
• पुस्तकाचे लेखन
• विविध शैक्षणिक समित्यांवर सदस्य.
• राष्ट्रीय आदर्श शिक्षक गौरव पुरस्काराचे मानकरी.

मानवी जीवनात शिस्तीला महत्त्वाचे स्थान आहे. बालक आपला विकास साधीत असताना नकळत स्वत:ला शिस्त लावून घेत असते. त्याच्या वाढीला ज्या प्रमाणात निरोगी वातावरण मिळेल त्या प्रमाणात ते उत्तम माणूस बनत जाते. माणुसकी निर्माण होण्यासाठी शिस्तीची आवश्यकता आहे. ही शिस्त सवयीने साध्य होते. घरी व शाळेत बालकाच्या विकासास पोषक असे वातावरण ज्या प्रमाणात मिळेल त्या प्रमाणात चांगल्या सवयी त्याच्या अंगी बाणतील; बालकांच्या हृदयात शिस्तीचे मूळ धरेल व त्यांची वाढ आणि शिस्तविषयक शक्ती आपोआप मजबूत होत जाईल. अशा रीतीचे शिस्तीला पोषक असे वातावरण निर्माण करण्याचा प्रयत्न करणे ही गोष्ट आपणास साधावयाची आहे. याकरिता आई-वडिलांनी घरात व शिक्षकांनी शाळेत बालकाच्या व्यक्तित्वाच्या विकासास मदत होईल, अशा सवयी लावणे व त्याकरिता योग्य वातावरण निर्माण करणे अत्यंत आवश्यक आहे. शिक्षणाने घर आणि शाळा यांमधील वातावरणातील परकेपणा भासणार नाही अशी योजनाबद्ध आखणी केली पाहिजे. घरी आई वडिलांना आणि शाळेत शिक्षकांना मुलांचे खरे दर्शन जर घडले तर कोणतेही मूल आपापल्या घरी शिस्तीने वागत असते असे आढळून येईल. मूल शिस्तीने वागते का गैरशिस्त वागते याबद्दल खात्री करून घेण्यापूर्षीच स्वतःच्या शिस्तीच्या कल्पना मुलावर लादल्या जातात. पालकाच्या व शिक्षकाच्या मनात संशयाने गोंधळ निर्माण केलेला असतो. अशा मनस्थितीत अलीकडच्या मुलांना शिस्तच नाही, असा आण शिक्षक व पालक यांचा ग्रह झालेला आहे. बहुसंख्य सुशिक्षित पालकही मूल जन्मल्यापासून त्याच्याकडून शिस्तीची अपेक्षा करतात. मुलाच्या भवितव्याविषयी त्याच्या महत्त्वाकांक्षा मुलाच्या विकासास अडथळा निर्माण करण्यास पुष्कळ अंशी कारणीभूत होतात. शिक्षणक्षेत्रात शिस्तीचा विचार करताना वस्तुस्थितीची निश्चित जाणीव करून घेतली पाहिजे व नंतर त्यावर उपाय झाले पाहिजेत. नाहीतर मुलांना शिस्त लागण्याऐवजी नकळत त्यांच्यामध्ये गैरशिस्तच निर्माण होणे संभवनीय आहे. आई-वडील आणि शिक्षक यांची अशा रीतीची मनोभूमिका तयार झाली म्हणजे त्यांच्याकडून सहसा अयोग्य रीतीचे वळण मुलांना लागले जाणार नाही.

वास्तविक शिस्तीचा बाऊ करण्याचे कारण नाही. शिक्षकाने आपल्या वर्गातील काही मुलांच्या विकासाचे निरीक्षण करावे. त्याच्या घरची परिस्थिती जाणून घ्यावी. काही मुले आपल्या घरी प्रेमळ वातावरणात शिस्तीचे धडे आपोआप मिळवीत असतात. या मुलांना शाळेतही प्रेमळ वातावरण मिळाले तर त्या मुलांची निरोगी मनस्थिती कुठेही सहज सहकार्य देऊ शकेल. सहकार्य देणे-घेणे साधण्यास आवश्यक ते आत्मसंयमनही त्यांच्याकडून होईल. अशा मुलांची संख्या जेथे जास्त आहे तेथे शिस्तीचा प्रश्न आपोआप सुटतो, असा अनुभव आहे. उलट घरी मुलाच्या मानसिक आरोग्यात बिघाड होण्यासारखी परिस्थिती असेल व शिक्षकही मातृहदयाचा नसेल तर मूल नेहमी असमाधानी राहील. त्यामुळे मुलांमध्ये एक प्रकारची विकृती निर्माण होऊन त्या मुलाची बंडखोर वृत्तीत प्रतिक्रिया झाल्याशिवाय राहात नाही. अशा गोंधळलेल्या मनस्थितीतील मुलांची संख्या वर्गात पाच-दहा जरी असली तरी वर्गाची शिस्त बिघडण्यास वेळ लागणार नाही. त्यामुळे शिक्षकाचे मनस्वास्थ्य बिघडते, त्याची शांत वृत्ती दुरावते व मुलांना धाकात ठेवून कृत्रिम शिस्त लावण्यासाठी तो जे कडक उपाय योजतो त्या उपायांनी तात्पुरती शिस्त साधली तरी ती खरी शिस्त नसते. शिक्षकाच्या गैरहजेरीत अगर दुसरा शिक्षक त्या वर्गावर गेला असता त्याचा अशा वृत्तीची मुले असलेल्या वर्गावर ताबा राहात नाही, याचे प्रत्यंतर आज सर्वत्र येत आहे आणि म्हणूनच शिस्तीचा शोध शिक्षकांना व पालकांना लागत नाही. त्यामुळे शिस्तीसाठी काय करावे, याची चिंताच ते करीत असतात.

मुलांना उत्तम सवयी लागण्यासाठी घरी व शाळेत निरोगी वातावरण कसे निर्माण होईल, याचा आधी विचार करणे जरूर वाटते. आज आपल्या समाजात परिस्थितीप्रमाणे कुटुंबाचे पुष्कळ गट झालेले आहेत. खेड्यात, शहरात, कोठेही पाहा. एकजिनसी परिस्थिती सापडणे कठीण आहे. खेड्यातील एका वाडीत अगर शहरातील एका आळीत भिन्न विचारसरणीची कुटुंबे आढळतात. सध्या एकत्र कुटुंब पद्धती क्वचित अस्तित्वात असली तरी कुटुंबातील व्यक्ती कुटुंबप्रमुखाच्या विचारांशी सहमत असतातच असे नाही. त्यामुळे लहान-मोठ्या कुटुंबात मतभेद फार काय आईबाप व मुले यांच्यातसुद्धा स्वतंत्र विचारसरणी वाढत आहे. ही गोष्ट चांगली असली तरी समाजाचा लहान व प्राथमिक घटक जे कुटुंब तेथेही सहकार्य, आत्मसंयमन व्हावे तितके होत नाही. अशी वातावरणात मुले मोठी होत असताना, त्यांना योग्य आदर्श लाभत नाही. चांगल्या सवयी लागण्याला तीच तीच गोष्ट मुलांच्या नजरेसमोर असली पाहिजे. तशी परिस्थिती अशा घरात नसते. आई, वडील, भाऊ, बहीण एवढे बेताचे कुटुंब असले तरी आई सांगेल त्यापेक्षा वडिलांच्या सूचना निराळ्या असतात. बहीण सांगेल त्याविरुद्ध भावाचे वागणे असते. अशा वेळी बिचारे मूल गोंधळते. त्याच्या मानसिक वाढीला योग्य प्रेरणा मिळत नाही व आवश्यक ते संस्कार ते मूल धारण करू शकत नाही. ही झाली घरची परिस्थिती.

शाळेत मुख्याध्यापक, वरिष्ठ आणि कनिष्ठ शिक्षक यांच्यात आवश्यक तो एकोपा आढळून येत नाही. कित्येक शिक्षक दूरवर विचार न करता स्वत:चे दैन्य अगर मानसिक अस्वास्थ्य अगर शिक्षका-शिक्षकांमधील आपले मतभेद विद्यार्थ्यांसमोर वेळी-अवेळी प्रकट करीत असतात. शहरातही प्राथमिक व माध्यमिक शाळांत मुलांना मार्गदर्शन मिळत नाही. त्यामुळे मुलांची वृत्ती निर्दोष न बनता ती शिक्षकांविषयी साशंक असतात. ज्या वयात अनुकरणशक्ती दांडगी असते त्या वयात कोणत्या व्यक्तींच्या कोणत्या आदर्श गोष्टींचे अनुकरण करावे हे त्या बिचाऱ्या लहान बालकास समजत नाही. त्यामुळे त्यांचा व्हावा तसा संस्कृतिविकास होऊ शकत नाही.

आता घर, शाळा याप्रमाणेच ती मुले ज्या भागात राहतात त्या त्यांच्या आसपासच्या समाजातील राजकीय पक्षांची झुंज त्यांच्या नजरेत असते. काही राजकीय पक्ष आपल्या पथकात व्यायाम, शिस्त, शिबिरे, बौद्धिके या नावांखाली छोटी-मोठी मुले ओढतात. काही गटांत थोर माणसांसंबंधी असणारी मुलांची श्रद्धा कमी केली जाते. त्यात व्यायाम, शिस्त, सवयी यांचे स्थान दुय्यम असते. वयोमानाचा विचार करून बालकांच्या त्या पथकातील कार्यक्रम नसतो. ही पथके मुलांची बौद्धिक व सांस्कृतिक वाढ खुरटवितात व एक प्रकारे या कोवळ्या मुलांची मानसिक हानी होत असते. ही गोष्ट पालक, शिक्षक व समाज यांनी दृष्टिआड करून चालणार नाही.

‘सध्याचे निधर्मी. राज्य आहे’ या कल्पनेचा सर्वत्र दुर्दैवाने विपर्यास झालेला दिसतो. शीलसंवर्धनाला आवश्यक त्या भारतीय संस्कृतीचे मुलांना जे दर्शन झाले पाहिजे तिकडे दुर्लक्ष केले जात आहे. निधर्मी राज्य याचा खरा अर्थ पुष्कळांनी विचारात घेतलेला नाही. राष्ट्रपती डॉ. राधाकृष्णन यांच्या मते, ‘निधर्मी राज्य याचा अर्थ एका धर्माने दुसया धर्माची निंदा करू नये.’ भारतीय संस्कृतीतील मानवता-धर्माची सोपी तत्त्वे मुलांच्या मनावर बिंबविण्यास सरकारने कधीच हरकत घेतलेली नाही. उलट इयत्ता पहिली ते शालान्त परीक्षेसाठी असलेल्या मराठी पाठ्यपुस्तकांतील धड्यांत ही तत्त्वे उत्तम रीतीने सामावलेली आहेत. ही गोष्ट लक्षात घेऊन अध्यापनात नैतिक मूल्यांवर व जीवनमूल्यांवर शिक्षकाने भर दिला पाहिजे म्हणजे मुलांत चांगली शिस्त बाणण्यास मदत होईल.

शिस्तीचा प्रश्न थोडा दुर्घट होण्याला सर्वत्र पसरू पाहणारा एक गैरसमण कारण आहे, असे मला वाटते. ‘शाळेत आज बहुसंख्येने येणारी समाजाच्या सर्व थरांतील मुले ही बेशिस्तीला कारणीभूत झालेली आहेत’ हा तो गैरसमज होय. अल्पसंख्य सुशिक्षितवर्ग व बहुसंख्य अशिक्षितवर्ग यांच्यामध्ये चालीरीती थोड्या भिन्न असतील; पण संस्कृती सर्वत्र एकच आहे. उलट अशिक्षित समाजातच संस्कृती अधिक शुद्ध प्रमाणात असते. ती तशी नसते हा घातक गैरसमज बेशिस्तीला थोडाफार कारणीभूत झालेला आहे. कारण या गैरसमजामुळे शिक्षकांची दृष्टी सहानुभूतिशून्य होण्याचा संभव आहे. हा गैरसमज लवकर दूर होईल, तितका बरा.

समाजातील प्रत्येक व्यक्तीबद्दल शिक्षकाने आदराची भावना ठेवावी; उत्तम समाजरचना करण्याची ताकद आपल्यात आहे, हा आत्मविश्वास शिक्षकाने सदैव मनात बाळगावा. वेदकालीन शिक्षकाला ‘शक्तिशाली गुरू’ म्हणत. आजच्या काळातील खरा शिक्षकही आजच्या समाजात शक्तिशाली आहे. याबद्दल त्याच्याजवळ आत्मविश्वास पाहिजे आणि म्हणून मला म्हणावयाचे आहे की, शिक्षकवर्ग जितका थोर व्यक्तिमत्त्वाचा, सामर्थ्यवान, तेजवान असेल तितका तो हे शिस्तीचे प्रश्न हळुवारपणे हाताळून आपल्या विद्यार्थ्यांस संस्कारमय करू शकेल. तुझे आहे तुजपाशी परि तू जागा चुकलासी’ ही अभंगवाणी शिक्षकांनी लक्षात ठेवली पाहिजे. लोकांची निरनिराळी विरोधी मते ऐकून शिक्षकाने स्वतः गोंधळून जाऊ नये. आपल्यासमोरील मुल ही राष्ट्राची खरी संपत्ती आहे हे लक्षात ठेवून त्याने वागले पाहिजे. आपला वर्ग, आपली शाळा हा समाजाचा एक भाग आहे. हवा तसा समाज बनविण्याचे सामर्थ्य आपल्यात आहे याची सदैव जाणीव शिक्षकाजवळ असली पाहिजे, म्हणजे सर्व प्रश्न त्याचा तो सोडवू शकेल.

वास्तविक पाहता शालेय शिक्षणातील हा शिस्तीचा प्रश्न शिक्षक फार पूर्वीपासून सोडवीत आले आहेत. हल्ली शाळांत शिस्त नाही, असे समाजाने म्हटले म्हणजे शिक्षकालाही आपल्या शाळेत गैरशिस्त दिसते.

मनुष्यावर आजपर्यंत हजारो वर्षे झालेले संस्कार तो पुढील पिढीला देऊन सुसंस्कृत करीत असतो. जन्मत: मूल काही संस्कार घेऊन येत असते. ती कोरी पाटी नसते याची जाणीव सर्वांना आहेच; तरी पण ते जन्मले त्या भोवतालच्या वातावरणाशी, वाढत्या सामाजिक वर्तुळाशी व त्यात समाविष्ट असलेल्या साधनांशी आपल्या जीवनाचा समन्वय साधण्यासाठीच जन्मतःच बाळाला असलेली शिस्तीची आवश्यकता पालकांनी समजून घेतली पाहिजे. या दृष्टीने पहिल्या पाच वर्षात पालकांवर फार मोठी जबाबदारी असते. बालकाच्या शैक्षणिक विकासाला घरचे वातावरण कमी पडते म्हणून मुलाला शाळेत घातले जाते. बालकाची नैसर्गिक वाढ पाहिली तर त्याला न शिकविता त्याच्यावर मुद्दाम संस्कार न करतासुद्धा ते एक प्रकारची शिस्तच पाळीत असते. त्याच्या या शिस्तमय नैसर्गिक वागणुकीची कल्पना पुष्कळ पालकांना नसते. त्यामुळे पालक शिस्तीचे धडे त्याला सारखे देत असतात. या कत्रिम शिस्तपाठांचे सुपरिणाम न होता बालकांचे मानसिक आरोग्य केव्हा केव्हा बिघडते. ही गोष्ट शिस्त लावणाऱ्यांनी लक्षात घेतली पाहिजे. शाळेतसुद्धा मुलांचे उत्तम सहकार्य मिळत असले, मुले आपली प्रगती करीत असली तरी या गोष्टीकडे लक्ष न देता आपण उगीचच शिस्तीचे कृत्रिम नियम त्यांच्यावर लादीत असतो. त्यांच्या चांगल्या वागणुकीत अडथळे निर्माण करतो. ही गोष्ट विचार करण्यासारखी आहे.

शिस्तीचा हा प्रश्न खेड्यात मागासलेल्या वस्तीतील मुलांच्या शाळेत अथवा शहरांत वेगवेगळा असतो असे नाही. प्रस्तुत लेखकाला गेल्या ४५ वर्षांच्या शिक्षकीपेशाच्या अनुभवात सर्वप्रकारच्या परिस्थितीत सर्वसाधारण मुले सारखीच असतात, असा अनुभव आला आहे. प्रस्तुत लेखकाला आरंभीच्या काळात सह्याद्रीजवळील डोंगराळ भागातील खेड्यात, समुद्रकिना-याजवळ शेतकरी समाजाच्या खेड्यात शिक्षक म्हणून २-३ वर्षे काही अनुभव मिळाला. तसाच गुन्हेगार मुलांच्या शाळेत (रिफर्मेटरीत) १७ वर्षे भारतामधील सर्व प्रांतांतील, सर्व समाजांतील विविध प्रकारच्या मुलांचे दर्शन घेण्याची संधी मिळाली आणि गेली अनेक वर्षे मुंबईत, शिवाजी पार्क येथे स्वत:च्या शाळेत हजारो मुलांचा सहवास लाभला. समाजाचे विविध टप्पे व समाजाचा एक विशिष्ट सुसंस्कृत समजला जाणारा भाग ही सर्व नजरेखालून गेली. पण मूल गुन्हेगार असो वा सुसंस्कृत, सुखी समाजातील असो, शिस्तीचा बाऊ मला कधीच वाटला नाही. काही गोष्टी मनाशी बाळगून मुलांच्या मानसिक आरोग्याची खबरदारी घेऊन शाळेत निर्माण केलेले वातावरण माझ्या जीवनात यशदायी झालेले आहे. शिक्षकांनी एक गोष्ट लक्षात ठेवली पाहिजे. वर्गातील शिस्त बिघडविणारी मुले कोणते गुन्हे करतात हे पाहिले पाहिजे. असे करताना आपले बालजीवन त्याने आठवले पाहिजे. म्हणजे बारीकसारीक चुका करणा-या विद्यार्थ्याला दुर्वर्तनी व बेशिस्त असे त्यांच्याकडून म्हणवले जाणार नाही. त्रासदायक मुले व दुर्वर्तनी मुले शिस्त बिघडवितात; पण त्रासदायक मुलांकडून जो शिक्षकाला त्रास होतो त्याला पुष्कळसा शिक्षकच जबाबदार असतो. वर्गात मुलाला योग्य ते काम मिळाले नाही म्हणजे काही मुलांकडून त्रास होतो याचा विचार शिक्षकांनी केला पाहिजे. दुर्वर्तनी मुलांचे वर्तन घरच्या परिस्थितीने विकृत स्वरूप धारण करते. घरी दबलेल्या गोष्टींची प्रतिक्रिया शाळेत घडते, याचा विचार होणे जरूर आहे. या गोष्टींत मात्र शिक्षकाने सारखे डोके घालू नये. विकृती, प्रतिक्रिया शोधीत बसून नसत्या गोष्टी केव्हा केव्हा उत्पन्न केल्या जातात, तेव्हा शिस्तीचे मोजमाप आपल्यापुरते तरी शिक्षकाने ठरवून ठेवावे. शिस्त बिघडते म्हणजे काय? मुले वर्गात वेळी येत नाहीत, शांत बसत नाहीत, आज्ञा पाळीत नाहीत, दुसऱ्याच्या वस्तू चोरतात, मध्ये-मध्ये बोलतात, घरचा अभ्यास करीत नाहीत. अशा प्रकारचे जे काही शिस्तबाह्य असते त्यात शिक्षकाने त्रासून जाऊ नये. वैयक्तिक, मार्गदर्शनाने, क्षमावृत्तीने, प्रेमळ वागणुकीने व मुलांना कामात गुंतवण्याने, प्रसंगी दुर्लक्षाने आपल्यास आवश्यक ती शिस्त मुलांकडून मिळू शकते. निर्बंध थोडे ढिले ठेवण्यानेच आपल्यास शिस्तीचे चंगले वातावरण निर्माण करता येते, असा अनुभव आहे.

मुलांना शिस्तच नसते, असे शिक्षक, पालक पूर्वापार म्हणत आले आहेत. बालजीवन मारून टाकणारी पूर्वीची शिस्त किती कठोर होती ! मूल हे आनंदाने नेहमी उड्या मारीत, खेळत, निर्मितीचा आनंद मिळविण्याचे व्यवसाय करीत मजेत जीवन जगले पाहिजे. वडिलांच्या अंगाखांद्यावर बागडले पाहिजे. त्याने लाड करून घेतले पाहिजेत. वडिलांशी मोकळे वागलेच पाहिजे. जुन्या कल्पना अजून काही शिक्षकांच्या व पालकांच्या हाडीमासी भिनलेल्या आहेत. त्यामुळे शिस्त व बेशिस्त या कल्पना थोड्या अंशी निर्माण झालेल्या आहेत.

मूल बालसुलभ वृत्तीने घरी तसेच शाळेत वागले पाहिजे. मनमोकळी वागणूक मानसिक आरोग्य राखण्यास मदत करते व मुलांची प्रसन्नता वाढवते. वर्गात अशा प्रशस्त व प्रसन्न वातावरणाचा शिस्त ठेवण्यास फार मोठा उपयोग होतो. केव्हा केव्हा वर्गातील शिस्त उत्तम असताना ती बिघडविण्याचा प्रसंग घडतो. बारीकसारीक गोष्टींपैकी एखादी त्रासदायक गोष्ट नजरेत घेऊन शिक्षक मुलांना नीतीचे धडे देत असतो. कधी कधी शिक्षेच्या काही प्रकारांचा तो अवलंब करतो. हे आपले शिक्षक असे का करीत आहेत, ते त्या वर्गातील मुलांना कळत नसते. त्रासदायक समजल्या जाणाऱ्या मुलालाही या प्रकारचा बोध होत नाही. अशा परिस्थितीत चांगल्या वातावरणाचा विचका उडण्यास शिक्षकच कारणीभूत होतो.

शिस्त बिघडवतो कोण? मोठा प्रश्न आहे. शिक्षक, पालक याबाबतीत जबाबदार आहेत मुले नाहीत, असे नाईलाजाने म्हणावे लागते. शिस्त ही तात्पुरती असून चालत नाही. एनसीसी एसीसीच्या पथकात दोन दोन, तीन तीन तास उत्कृष्ट शिस्तीत काम चालताना दिसते; पण एकदा का त्यांची परेड संपली की पाहावे. त्यांचा आराडाओरडा, गोंधळ, रस्त्यातील धिंगाणा चालू होतो व ती सर्व मुले अत्यंत विरुद्ध शिस्तीत दिसतात; पण बालवीर पथकातील मुले पथकाच्या कार्यक्रमात शिक्षकांच्या समवेत मोकळ्या वातावरणात निर्भयतेने शिकत असताना दिसतात. पथकाचा कार्यक्रम संपला तरी ती गोड शिस्तीतून घरी जाताना दिसतील. त्यांच्या वागणुकीत फरक दिसत नाही. बालवीर चळवळीच्या अभ्यासक्रमात, पथकाच्या कार्यक्रमात जी शिस्त असते ती मुलांनी स्वत: घेतलेली असते. त्यामुळे उत्पन्न झालेली शिस्त शीलसंवर्धनाला पोषक असते. या शिस्तीने माणुसकीची बीजे बालमनात रुजतात. आत्मसंयमन आपोआप साधते आणि याच प्रकारच्या शिस्तीची आपल्यास जास्त आवश्यकता आहे. बालवीर चळवळीतील शैक्षणिक मूल्ये जेव्हा निष्ठेने अमलात येतील तेव्हाच मानवतेला पोषक अशी शिस्त आपल्यात निर्माण होईल. त्या दृष्टीने प्रयत्न होणे अत्यंत आवश्यक आहे.

वर्गात शिस्तीचे वातावरण निर्माण करण्याकरिता योजनाबद्ध कामाचा फार मोठा उपयोग होतो. तसेच मुलांमध्ये आज्ञाधारकपणाची सवय लागणे, आत्मसंयमनाची सवय लागणे, सहकार्याची वृत्ती निर्माण होणे, सहृदयता सतत मनात असणे या गोष्टी मुलांच्या जीवनात शिस्त आपोआप आणीत असतात.

मुलांचा छंद शिक्षकाने शोधला पाहिजे. विकासाचे केंद्र ओळखले पाहिजे. ही दृष्टी शिक्षकाला आली म्हणजे शिक्षक मुलांची प्रगती साधू शकतो व त्यायोगे तो शीलसंवर्धनही करू शकतो. या गोष्टी साधताना शिक्षक स्वत:चे व्यक्तित्व विकसित करीत असतो. स्वत: मनाने निर्मळ बनतो. त्याच्या मनाची प्रसन्नता वाढते व आपोआप मुलांविषयी त्याच्यात जिव्हाळा निर्माण होतो. त्यामुळे मुलांना मानसिक सुख मिळण्याच्या योजना तयार होतात. मुलांकडून निर्माण झालेल्या उत्तम कृती त्याच्या नजरेस येतात. यामुळे जे गुरू-शिष्य सहकार्याचे वातावरण तयार होते, त्याने शिक्षकाचा आत्मविश्वास साधला जातो आणि शिक्षकीपेशा पत्करल्याचे त्याला खरे समाधान मिळते. त्यामुळे तो शिक्षण व सेवाव्रत पाळण्यास लायक बनतो. हीच त्याच्या जीवनाची फलश्रुती हीच शिक्षणाने साधलेली शिस्त.