संस्कार हा शब्द तसा फसवा आहे. संस्कार म्हणजे वडीलधाऱ्यांचे आदेश पाळणे असाही अर्थ होतो. अनेक वेळा आपण पालकांना दोष देतो. उचित संस्कार त्यांनी पाल्यावर केलेले नाहीत. समाजातील मंडळी, शाळा, पालक या सर्वांनाच दोष देतात. पण संस्कारासंबंधी चिंतन फारसे झालेले नाही. आमच्या मनात काही गंड असतात, त्याप्रमाणे घडले नाही की आपण सर्वांना दोष देतो. येथे वैचारिक समतोलाचा अभाव पूर्णपणे जाणवतो. पूर्वी ‘बाबा वाक्यं प्रमाणम्’ ही संकल्पना होती. यातच एक प्रकारचे अपयश होते. पाल्य काही साच्यातून निघालेले नाहीत. हे आपण मान्य करायला तयार नाही, कारण आपल्या वैचारिक बैठकीत आपलीच मुले बसायला तयार नाहीत. कारण ते एक जिवंत व्यक्तिमत्त्व आहे हे स्वीकारल्याशिवाय तरणोपाय नाही.

आपल्यात विविध प्रकारचे दोष आहेत. आपण कोणाबद्दल चांगले बोलायला तयार नसतो. शेजारीपाजारी, शिक्षक, नातेवाईक, आपल्या ऑफिसमधील अधिकारी, आपले सहकारी, राजकीय व सामाजिक क्षेत्रातील कार्यकर्ते या सर्वांना आपण दोष देतो. त्यांच्याबद्दल अपशब्द बोलतो. या सर्वांचा परिणाम आपल्या मुलांवर होतो. यातील वैचारिक स्वैरपणा स्पष्ट होतो. हीच मंडळी किंवा या प्रकारची मंडळी संस्कार, संस्कृती याबद्दल अनावश्यक बोलत असतात. या घरांतील मुलेही थोडी बेताल बोलू लागली तर त्यात मुळीच आश्चर्य नाही.

आपल्या ऐश्वर्याचे दर्शन काही कारण नसताना काहीजण घडवत असतात. एका उपनयन समारंभात मी मुंजामणीच्या गळ्यात सोन्याचे जानवे पाहिले आहे. उपनयन म्हणजे त्यागपूर्ण जीवनाची दीक्षा. येथे त्याचा अभाव तीव्रपणे जाणवला. एका शैक्षणिक संस्काराची संधी पालकांनी गमावली. अशी मुले अहंमन्य आणि गर्विष्ट होतात आणि इतरांकडे स्वाभाविकच तुच्छतेने पाहतात. हा एक मोठा पराभव आहे. अशांना जीवनामध्ये नेमके यश मिळेलच याची हमी देता येत नाही.

अशाच एका घरात एका शनिवारी त्यांची कन्या शाळेतून मध्येच परतली. पालकांनी चौकशी केली. आज स्वेटर घालायचा वार, स्वेटर न घातल्यामुळे शाळेने मुलीला घरी पाठवले. ही इंग्रजी माध्यमाची शाळा होती. आणि चर्चने चालविलेली होती हे सांगणे न लगे. अर्थात त्या मुलीच्या ममीने त्या शाळेच्या शिस्तीचे तोंडभरून कौतुक केले. तसे तर हे गुलामीचे लक्षण आहे. हा मुळीच शैक्षणिक संस्कार नव्हे. ही एक प्रकारची दुरावस्थाच आहे. शाळेची घमेंड आणि पालकांची त्यांची तळी उचलण्याची वृत्ती यातून ‘शिक्षण’ होत नाही. ‘ग’ची बाधा झाली की, शिक्षण संकुचित होते. माझी शाळा-माझी बाळे मानणारे मुख्याध्यापक किती थोर असतील हे सांगणे न लगे. वाणीतील गोडवा, मुलांबद्दल वाटणारा स्नेह आणि आपुलकी यामुळे मुले भारावून जातात. संस्कार हा अप्रत्यक्षपणेच घडत असतो. न्यायपूर्ण वागणूक हे त्याचे व्यवच्छेदक लक्षण आहे.

एकदा काय झाले, शाळेची शैक्षणिक तपासणी होती. एक मुलगा हौदावर पाणी पीत होता. त्याची गणवेशाची चड्डी दोन्ही बाजूंनी फाटली होती. ते मुख्याध्यापकाने पाहिले. त्यांनी त्याला बोलावले. एक हाफ पँट आणि शर्ट-अर्थात गणवेशातले-त्याला दिले. कपडे बदल असेही सांगितले. तो म्हणाला ‘कोठे बदलू’. मुख्याध्यापकांच्या चेंबरमध्ये’ हे उत्तर. तो आश्चर्यचकित झाला. मुख्याध्यापक बाहेर आले. त्या विद्यार्थ्याने त्या चेंबरमध्ये कपडे बदलले. हे शाळा तपासनीसांनीपण पाहिले. त्यांनी त्या मुलाच्या चड्डीची किंमत विचारली आणि ती किंमत त्यांनी तत्क्षणी दिली. आज तो विद्यार्थी चांगला नागरिक झाला आहे. आपल्या मुलालाही त्याने ही हकीकत सांगितली. हा केवढा मोठा शैक्षणिक संस्कार आहे हे सहज समजून येईल. विचाराला वृत्तीची जोड हवी तरच उचित परिणाम दिसून येतील.

शिक्षणाबद्दल अनेक मंडळी अनेक मते मांडत असतात. आपलेच मत महत्त्वाचे असे त्यांना वाटत असते. स्वातंत्र्यपूर्व शिक्षण मोलाचे होते असे मांडणारे अनेक आहेत. स्वातंत्र्योत्तर शिक्षण कमी कसाचे आहे असे मत मानणारेही आहेत. यात एक महत्त्वपूर्ण दोष-वृत्ती आहे. ती लक्षात घ्यायला हवी. त्या वेळी शिकणाऱ्यांची संख्या फारच अल्प होती. इतकेच नव्हे तर आजच्या मानाने ते शिक्षण कमालीचे जुनाट ठरते. ते पुराणप्रिय ठरते.असे शिक्षण आज कालबाह्य आहे. उदाहरण घेऊ-आज पृथ्वी गोल आहे हे सिद्ध करावे लागत नाही. युरी गॅगॅरीनने पृथ्वीच्या कक्षेच्या बाहेर जाऊन ते पाहिले आहे. म्हणून आम्ही पुढे जातो. स्वातंत्र्यानंतर शिकणाऱ्यांची संख्या कितीतरी पट वाढली. ती कोणाची मक्तेदारी राहिली नाही. जन्मतः सर्व समान असतात हे मान्य केले पाहिजे. हे फार मोठे शैक्षणिक सत्य आहे. त्यास्तव सर्वांना समान संधी मिळायला पाहिजे हे स्वीकारलेच पाहिजे. हे स्वीकारूनच शिक्षणासंबंधी चर्चा होऊ शकेल.

आजच्या प्रयोगशाळा-शाळेतल्यापण सुसज्ज करण्याकडे कल आहे. तसेच त्याची उपयुक्ततापण वाढवावी अशी वृत्ती आहे. आमच्या शाळेतील एका मुलाला इसब झाला होता. प्रयोगशाळेत खटपट करून एक औषध तयार केले. त्याचा प्रयोग त्याच्या पायावर करण्यात आला. सुखद आश्चर्य हे की त्याचा इसब पूर्ण बरा झाला आहे. शैक्षणिक संदर्भ कसे बदलतात त्याचे हे प्रत्यक्ष उदाहरण आहे. आमच्या प्रयोगशाळेत अशा प्रकारची काही मलमे तयार करण्यात आली-जखमी मुलांवर त्यांचा उपयोग करण्यात आला. एका मनोवृत्तीचे ते लक्षण. येथील प्रत्येक बाब मुलांसाठीच आहे. ही नवी दृष्टी आहे. शैक्षणिकदृष्ट्या संस्कार म्हणतो तो हाच.

मला आणखी एक उदाहरण देण्याचा मोह होतो. आमची शाळा सुरू झाल्यापासून १४ ऑगस्टला रात्री १२ वाजून एका मिनिटाने स्वातंत्र्यदिनाचे झेंडावंदन होते. पहिला स्वातंत्र्यदिन असाच साजरा झाला होता. रात्री १० ते १२ स्वातंत्र्यसैनिकांची भाषणे होतात. एका स्वातंत्र्यसैनिकाच्या हस्ते ध्वजवंदन होते. ही केवळ परंपरा म्हणून साजरी केली जात नाही. स्वातंत्र्यासाठी कष्टणाऱ्यांच्या कार्याचा परिचय व्हावा, देशावरचे प्रेम वृद्धिंगत व्हावे, या स्वातंत्र्याला कलंक लागेल असे काही कृत्य आपल्या हातून होऊ नये यासाठी हा प्रयत्न आहे.

स्वातंत्र्याला २५ वर्षे झाली. तेव्हा आमची मुले स्वातंत्र्यसैनिकांच्या घरी गेली. त्यांना एक गुलाबाचे फूल दिले. एक प्रश्नावली त्यांना दिली आणि आमच्या मुलांनी त्यांच्या मुलाखती घेतल्या. त्यातून एक प्रकल्प तयार झाला. मुले कितीतरी गोष्टी शिकली. ५० वर्षे झाली तेव्हाही मुले घरोघर गेली. तेथे रांगोळी काढली. पती-पत्नींचा सत्कार केला. काही ठिकाणी त्यांची मनोगते टेप केली. मुलांच्या आयुष्याचे त्यामुळे सोने झाले. कृती मुलांची आणि शिक्षणही त्यांचेच. जीवन समृद्ध असेच होते. शैक्षणिक संस्कार किती जबरदस्त होऊ शकतो त्याचे हे प्रात्यक्षिक आहे. कौटुंबिक संस्कार आणि शैक्षणिक संस्कार यातील फरक हाच आहे.

महात्मा गांधी म्हणाले, सर्वात चांगले पाठ्यपुस्तक म्हणजे शिक्षक होय. शिक्षक वागतो कसा? शिकवतो कसा? तो कोणता आदर्श विद्यार्थ्यांसमोर ठेवतो यावर त्याचे यशापयश अवलंबून असते आणि शिक्षकाचा प्रभाव मुलांवर पडला तर ते झपाट्याने शिकतात आणि आवडीने शिकतात. तेथेच शैक्षणिक संस्काराला सुरुवात होते. तो शिक्षक विद्यार्थ्यांना विविध कार्यात रस घ्यायला शिकवतो. त्यांच्या आवडीनिवडी लक्षात घेऊन त्यांना विविध कामे वाटून देतो. त्यातसुद्धा विद्यार्थी हा केंद्रबिंदू असतो.

शिक्षणाचे नवस्वरूपही आपण लक्षात घ्यावे लागेल. we must keep the-child in such a challenging position that the best should come out of it. मुलाला अशा आव्हानात्मक स्थितीत ठेवावे की, त्याच्यातील उत्कृष्ट ते बाहेर येईल. शैक्षणिक संस्काराचे हे नवे रूप आहे. शिक्षणविषयक चिंतनातून हे तत्त्वज्ञान कार्यान्वित झाले आहे. ते परिस्थितीनिवेश आहे. ही नवीन मानसशास्त्रीय बैठक आहे. जसजसे नवे प्रश्न निर्माण होतील तसतसे नवे उपायही सुचतील. ही एक प्रक्रिया आहे. म्हणून आपली भूमिका स्वागतशील असावयास हवी. तरच आव्हान पेलण्याची शक्ती आपल्यात निर्माण होईल. तेव्हा शिक्षण गंभीरपणे घ्यायला हवे.

शिक्षणाने दारिद्रय, अवहेलना, दु:ख, चिंता यातील तीव्रता कमी करता आली पाहिजे. परिवर्तनाची चिंता शिक्षणाला करावीच लागणार आहे. ही शैक्षणिक चिंतनशील भूमिका देशाला तारील. या देशाचे आपण काही देणे लागतो याची जाणीव शिक्षकाला द्यावीच लागेल. आपल्याकडे बालक हे एकमेव साधन आहे. तो गुणवान व्हावा याची काळजी वाहावी लागेल. इतका समर्थ विचार शिक्षणाला करावा लागेल.

या लेखाचा समारोप करताना मी जाणीवपूर्वक एक उदाहरण देत आहे. पहिल्या सत्राच्या शेवटच्या दिवशी म्हणजे २ नोव्हेंबर १९८५ रोजी मी निवृत्त झालो. निरोप समारंभासाठी मी सभास्थानी निघालो. तेव्हा दहावीत शिकणाऱ्या मुलींनी मला थांबवले. त्यांनी पाच मिनिटे त्यांच्यासाठी देण्याची विनंती केली. अर्थात मी थांबलो. त्या अर्धवर्तुळात उभ्या होत्या. त्यांनी हात वर करून एक प्रतिज्ञा घेतली. त्या म्हणाल्या, ‘सर हुंडा घेणा-या तरुणाबरोबर आम्ही विवाह करणार नाही.’ मी भारावून गेलो. माझ्या शालेय जीवनाच्या शेवटच्या दिवशी मुली गंभीरपणे अशी शपथ घेतात ही माझ्या शैक्षणिक कार्याची पावती आहे. ती जीवनाची सार्थकता आहे. साफल्य आहे अशी माझी भावना आजतागायत आहे. मुलांना मी वैचारिक सामर्थ्य दिले याचे मला समाधान आहे. असे समाधान घेऊन निवृत्त व्हावे ही कृतार्थतेची भावना आहे. किंबहुना ते मोठे यश आहे. शैक्षणिक चिंतनाचे ते फलीत आहे. याचा इतका मोठा पुरस्कार अन्य कोणताही नाही. माझ्या या मुलींनी माझ्या जीवनाला एक नवा अर्थ दिला. मी शैक्षणिक संस्कार जाणीवपूर्वक दिले याचे ते प्रत्यक्ष उदाहरण आहे.