• महाराष्ट्र शासनाच्या शिक्षणविभागामध्ये विविध जबाबदाऱ्यांच्या पदांवर काम.
• शिक्षणविषयक ५० पुस्तकांचे लेखन.
• ‘शैक्षणिक मूल्यमापन या पुस्तकाला शिक्षण मंत्रालयातर्फे प्रतिष्ठेचा पुरस्कार प्राप्त.
• निवृत्तीनंतर शिष्यवृत्ती परीक्षा, प्रज्ञाशोध परीक्षा, इत्यादी बाबतीत विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन-पुस्तकरूपाने व व्याख्यान कृतिसत्रे यांच्या माध्यमातून तसेच महाराष्ट्र लोकसेवा आयोगामार्फत होणाऱ्या विविध स्पर्धा परीक्षांचे मार्गदर्शन

शिक्षण हे एक दुधारी शस्त्र आहे. अयोग्य प्रकारचे शिक्षण समाजामध्ये सामाजिक दृष्ट्या विघटन घडवून आणील तर सुयोग्य असे शिक्षण समाजाचा योग्य प्रकारे विकास साधील. भारताचे उद्याचे चित्र कसे असेल? सामाजिक परिवर्तनामुळे समाजात आधुनिकीकरणाची प्रक्रिया वृद्धिंगत होईल. तेथे दैववादाला थारा मिळणार नाही. अंधश्रद्धेला स्थान राहणार नाही. वैज्ञानिक दृष्टिकोण आमच्या जीवनाचे एक अविभाज्य अंग बनावे. यासाठी शिक्षणामध्येच एक प्रकारची क्रांती घडवून आणली पाहिजे.

हे सर्व कोण करणार? हे परिवर्तन कोण घडवून आणू शकेल? शिक्षक, विद्यार्थी व प्रशासकीय यंत्रणा या सर्वांनी आवश्यक नेतृत्व दिले पाहिजे. हा बदल घडवून आणण्यासाठी शिक्षकाची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची आहे. आयोगाने व्यक्त केलेल्या अपेक्षा आणि शिक्षकांनी वठविलेली भूमिका यांचा कितपत मेळ बसतो त्याचा आढावा मी माझ्या आजच्या विवेचनात घेणार आहे.

हजारो शाळांतून काम करणा-या शिक्षकांकडे पाहिले तर विविध भूमिका वठविणारे शिक्षक आपल्याला आढळतील. यापैकी कोणत्या भूमिकेतील शिक्षक परिवर्तनाचे काम प्रभावीपणे करू शकतील ते आपण पाहू.

सध्याच्या शिक्षणपद्धतीबद्दल बरीच टीका केली जाते. ‘शिक्षणाचा दर्जा खालावला आहे’ ही टीका तर सतत ऐकू येते. एका टीकाकाराने सध्याच्या शिक्षणप्रक्रियेचे फार मार्मिक वर्णन केले आहे. ‘वर्गामध्ये कोणती प्रक्रिया चालू असते?’ असा प्रश्न विचारून तो टीकाकार म्हणतो, “एक पोपट दुसऱ्या असंख्य पोपटांना शिकवतो.” त्यापैकी एक ज्येष्ठ पोपट फळ्याजवळ उभा असतो, तर सर्व लहान पोपट फळयाकडे तोंड करून बसलेले असतात. शिक्षकाने पोपटाची भूमिका स्वीकारली तर वर्गातील अध्यापन पद्धतीचे स्वरूप कसे असेल? ‘पोपटपंची किंवा रटन करणे’ हेच त्या पद्धतीचे स्वरूप असणार. ज्येष्ठ पोपट काही टिपणे लिहून देतो आणि लहान पोपट हे सर्व न समजता पाठ करतात. परीक्षा जवळ आली की हे लहान पोपट ‘अपेक्षित प्रश्न द्या’ अशी विनंती करतात आणि ज्येष्ठ पोपट अपेक्षित प्रश्न लिहून देतात. एवढ्यानेही भागत नाही म्हणून मग ‘निवडक अपेक्षित प्रश्न’ द्या अशी मागणी सुरू होते आणि बाजारात अशा निवडक अपेक्षित प्रश्नांचे उदंड पीक आलेले आपल्याला दिसते. काही पोपटांचे एवढ्याने भागत नाही म्हणून प्रत्यक्ष प्रश्रपत्रिका मिळविण्याचे प्रयत्न असे पोपट करू लागतात आणि त्या त्यांच्या प्रयत्नामध्ये काही ज्येष्ठ पोपट सहभागी होतात. अशा बातम्या आपल्याला दरवर्षी वाचावयास मिळतात.

थोडा वेळ अंतर्मुख होऊन आपण विचार करू या. पोपटाची भूमिका बजावणारे हे शिक्षक भारताचे भवितव्य कसे काय घडविणार? दुर्दैवाने ही भूमिका बजावणाऱ्या शिक्षकांची संख्या दिवसेंदिवस वाढत आहे. अशा शिक्षकांच्या हाताखाली तयार झालेले विद्यार्थी आपल्या पुढील जीवनात दैववाद, अंधश्रद्धा यांच्याशी कसा काय मुकाबला करणार?

यापेक्षा थोडी निराळी भूमिका वठविणारे काही शिक्षक सर्कशीतील प्रशिक्षकाची (रिंगमास्टरची) भूमिका बजावतात. रिंगमास्टर सर्कशीतल्या प्राण्यांना विविध प्रकारच्या कसरती शिकवतो. सर्कशीतील प्राणी विशिष्ट संकेतानुसार उडी मारणे, पाय वर घेणे, विरुद्ध बाजूला वळणे अशा विविध कृती करतो. या प्रक्रियेला आपण शिक्षण (Education) असे म्हणत नाही. ती कसरत होय. घोड्याला जर मैदानात सोडले तर प्रशिक्षकाने शिकवलेल्या कृतींचा सराव आपण होऊन घोडा करीत आहे असे दृश्य आपल्याला कधी दिसते का? आपण होऊन शिकण्याची क्षमता घोड्यामध्ये नाही. दरवेळी प्रशिक्षक समोर असावा लागतो आणि प्रशिक्षकाने संकेत दिल्यानंतर घोडा कसरत करू लागतो. प्रत्येक कृतीनंतर त्याला शाबासकी द्यावी लागते. घोडा या कसरतीमध्ये स्वत:ची भर घालून त्यामध्ये सुधारणा करू शकत नाही. या कसरतीला आपण शिक्षण (Education) ही संज्ञा देत नाही.

‘Education is a self-generating process’ शिक्षण या प्रक्रियेचे वैशिष्टय असे आहे की, शिकणा-याला आणखी शिकण्याची इच्छा होते. शिकणारा स्वत: होऊन आपल्या कौशल्यात भर घालू शकतो. ही क्षमता माणसांमध्ये आहे. परंतु काही शिक्षकांनी सांगितलेले तंत्र आत्मसात करण्यावर त्याचा भर असतो. विद्यार्थी गृहपाठ का करतात? रिंगमास्टरची भीती असते म्हणून. हा रिंगमास्टर घरीदेखील आईवडिलांच्या रूपात मुलांना दिसत असतो. प्राण्यांची सर्कशीतील कसरती शिकण्याची जी पातळी (Level) असते त्याच पातळीवर आम्ही मुलांची वर्गातील शिकण्याची क्रिया आणून ठेवली आहे. काही खुब्या, काही तंत्र शिकवून परीक्षेत उत्तीर्ण होण्याचे कौशल्य या भूमिकेतील शिक्षक करीत असतात. या भूमिकेमुळे भारताचे भवितव्य शाळेतील वर्गखोलीमध्ये कसे घडविले जाणार? सामाजिक परिवर्तनासाठी शिक्षकाची भूमिका कोणती आहे याचा विचार सातत्याने होणे आवश्यक आहे.
या दोन्ही भूमिकांपेक्षा भिन्न आणि अतिशय महत्त्वाची अशी एक भूमिका काही थोडे शिक्षक बजावताना दिसतात. विद्यार्थ्यांना शिकवायला प्रवृत्त करणारी शक्ती म्हणजे शिक्षक ही ती भूमिकात्व होय. विद्यार्थ्यांवर योग्य संस्कार झाले, योग्य वेळी प्रेरणा दिली तर विद्यार्थी आपण होऊन शिकतील. प्रेरणादायी अशी शक्ती मुलांना शाळेत भेटली तर मुलांच्या वर्तनाला योग्य ती दिशा मिळेल. त्यांच्यामध्ये काही प्रमाणात परिवर्तन घडू शकेल.

अनेक ठिकाणी सेवांतर्गत प्रशिक्षण वर्गामध्ये शिक्षकांशी हितगुज करताना दोन-तीन प्रश्न मी शिक्षकाला विचारतो, ते असे –
“तुमच्या किती शिक्षकांनी तुम्हाला शिकण्याची प्रेरणा दिली?”
“तुमच्या किती शिक्षकांनी तुम्हाला खऱ्या अर्थाने घडविले? तुमचे व्यक्तिमत्त्व समृद्ध करण्यात शिक्षकांचा वाटा किती?”

फक्त १० ते १५% शिक्षकांनी आपल्या काही शिक्षकांबद्दल अनुकूल अभिप्राय व्यक्त केला. तुमच्या इतर शिक्षकांनी काय केले असे विचारले असता, त्यांनी आम्हाला पोपटपंची करावयाला शिकवले, असे उत्तर मिळाले.

महात्मा गांधी हे एक महान शिक्षकच होते. त्यांच्या सान्निध्यातील एक प्रसंग एका आश्रमवासीयाने आपल्या आत्मचरित्रात वर्णन केला आहे. आप्पासाहेब पटवर्धन हे कोकणातील गांधीवादी कार्यकर्ते १९३०-३५ या कालावधीमध्ये महात्माजींच्या वर्धा येथील आश्रमात राहावयास गेले. प्रत्येक आश्रमवासीयाने आश्रमातील कोणते तरी काम रोज करावयाचेच अशी प्रथा त्यावेळी होती. “मी कोणते काम करू?” असे श्री. पटवर्धन यांनी विचारल्यावर “संडास सफाई कर” असे बापूजींनी सुचविले. ३-४ दिवसांनंतर श्री. पटवर्धन यांनी “आता अन्य कोणते काम करू?” असे बापूजींना विचारले. त्यावेळी महात्माजी म्हणाले, ‘संडास सफाईचे काम ३-४ दिवस केल्यावर तुला या कामाची शिसारी आली. वर्षानुवर्षे डोक्यावरून मैला वाहून नेणाऱ्या लोकांना काय वाटत असेल याचा जरा तरी विचार तू केलास का?”गांधीजींच्या या उद्गारांनी मी आमूलाग्र बदलून गेलो. असा उल्लेख श्री. आप्पासाहेब पटवर्धन यांनी आपल्या आत्मचरित्रात केला आहे. याला म्हणतात परिवर्तन किंवा मनुष्य घडवणे. या अर्थाने महात्माजी एक महान शिक्षक होते. शिक्षकाच्या जीवनात विद्यार्थ्यांचे परिवर्तन घडवून आणणारे अनेक प्रसंग येत असतात. परंतु शिक्षकाजवळ ती दृष्टी पाहिजे, ही भूमिका वठविणारा शिक्षक खऱ्या अर्थाने परिवर्तन करू शकतो. ‘शिक्षण हे परिवर्तनाचे प्रमुख साधन आहे.’ याचा प्रत्यय अशा शिक्षकामुळे येतो. दुर्दैवाने ही भूमिका बजावणा-या शिक्षकांचे प्रमाण फार कमी आहे. पोपट किंवा रिंगमास्टर या भूमिका करणाऱ्यांचे प्रमाण तुलनेने जास्त आहे.

आणखी एक महत्त्वाची भूमिका शिक्षक करू शकतो ती म्हणजे समाजसुधारकाची भुमिका होय. दुर्दैवाने शिक्षणक्षेत्रातील आम्हा बहुतेक सर्व मंडळींना या भूमिकेचा विसर पडला आहे आपल्या समाजाला वर्षानुवर्षे काही सामाजिक समस्या भेडसावीत आहेत. हुंडापद्धती, अंधश्रद्धा, दैववाद, परित्यक्ता स्त्रिया, मुलगा व मुलगी यांमध्ये केला जाणारा भेदभाव, विधवा स्त्रियांना दिली जाणारी वागणूक इत्यादी असंख्य समस्या वर्षानुवर्षे भेडसावीत आहेत. स्वातंत्र्यपूर्व काळात नेहमी असे सांगितले जाई की, आपण परतंत्र आहोत आणि लोक अडाणी आहेत त्यामुळे या समस्या दिसत आहेत. आपल्याला स्वातंत्र्य मिळू दे आणि शिक्षणाचा प्रसार होऊ दे म्हणजे बऱ्याचशा समस्या सहजासहजी दूर होतील. स्वातंत्र्यानंतरच्या गेल्या ५० वर्षांतील अनुभव काय दर्शवितो? या समस्या अजूनही आपणाला भेडसावीत आहेत. शिक्षणाने जी मानसिकता बदलावयाला पाहिजे ती आम्ही बदलू शकलो नाही असा याचा अर्थ आहे. वर्तमानपत्रांत आलेल्या काही बातम्या आपण पाहू या.

(अ) हुंडाबळी
१) हुंड्यासाठी सुनेचा छळ केल्याने माजी महापौराला अटक (सकाळ १५-२-१९९६) माहेरहून हुंडा आणावा यासाठी सुनेचा छळ केल्याच्या आरोपावरून एक माजी उपमहापौर… त्यांच्या पत्नी… मुलगा व मुलगी या चौघांना अटक करण्यात आली.
२) सासरच्या छळाला कंटाळून विवाहितेची आत्महत्या. (सकाळ १५-८-१९९८)

माहेराहून पैसे आणावेत या कारणासाठी सासरी वारंवार होणाऱ्या छळाला कंटाळून एका विवाहितेने राहत्या घरी विषारी औषध घेऊन आत्महत्या केली. या प्रकरणी प्राध्यापिका असलेली तिची सासू आणि कृषी खात्यात अधिकारी असणारा तिचा सासरा व बांधकाम व्यावसायिक असलेला तिचा पती यांना पोलिसांनी अटक केली आहे.

हुंडाबळीच्या अशा बातम्या बहुधा रोज वाचनात येतात. यामध्ये गुंतलेली मंडळी चांगली सुशिक्षित असतात. उच्चशिक्षण घेऊनही या लोकांची मानसिकता बदलत नाही. याचा शिक्षणप्रक्रियेशी काही संबंध पोहोचतो का?

(आ) अंधश्रद्धा
आता अंधश्रद्धेसंबंधीच्या वार्ता पाहू या –
३) वडांगळी (ता. सिन्नर) येथील देवीच्या यात्रेत सुमारे तीन हजार बोकडांचे बळी देण्यात आले. नवस फेडण्यासाठी बोकडांचा बळी देण्यात येतो. (सकाळ ६-२-१९९६)
४) चांदा (ता. नेवासे) येथील दीपक वावरे या आठ वर्षे वयाच्या मुलाचा गुप्तधनाच्या लालसेपोटी बळी देण्यात आला, असे पोलीस तपासात निष्पन्न झाले आहे. (सकाळ ९-३-१९९५)
५) कलकत्त्यातील सनातन दल या पंथाचे बालक ब्रह्मचारी हे ईश्वराचा अवतार असल्यामुळे. त्यांना मृत्यू येणे शक्यच नाही, असा अनुयायांचा ठाम विश्वास. त्यांचा पार्थिव देह आश्रमात २१ दिवसांपर्यंत ठेवण्यात आला, कारण ते जिवंत होणार अशी श्रद्धा. शेवटी ते जिवंत होत नाहीत हे पाहिल्यावर अंत्यसंस्कार करण्यात आले.

हुंडापद्धती, अंधश्रद्धा यासंबंधी शाळेत फक्त निबंध लिहून घेतले जातात. पण ते एक कर्मकांड असते. जोपर्यंत शिक्षणप्रक्रियेमध्ये यासंबंधी काही संस्कार होत नाहीत तोपर्यंत मुलांची मानसिकता जुन्या पिढीसारखीच राहील. नवीन पिढीने जर या बाबतीत खंबीर भूमिका स्वीकारली तर समाजात परिवर्तन होऊ शकेल. पण नवीन पिढीवर या दृष्टीने शिक्षणप्रक्रियेत संस्कार फारसे केले जात नाहीत.

(इ)लिंगभेद
अद्यापही आपल्या समाजात मुलगा आणि मुलगी यामध्ये भेद केला जातो. एखाद्या घरी मुलगा जन्माला आला तर दिवाळी साजरी केली जाते. पण मुलगी जन्माला आली तर तेवढा आनंद दिसत नाही. जिला दिवस गेले आहेत अशा नववधूला सर्व नातेवाईक मंडळी व मैत्रिणी सांगत असतात, “बाई गं, मुलगा होऊ दे तुला.” मुलगा म्हणजे जणू वंशाचा दिवा! मुंबई व दिल्ली येथील हॉस्पिटलमध्ये जे गर्भपात केले जातात त्यांचे सर्वेक्षण केले असता असे आढळले की, बहुतांश गर्भ हे मुलींचे होते. याचा अर्थ आम्ही मुलींना जन्मालाच येऊ देणार नाही, जन्माला येण्याचा हक्कच जणू आम्ही हिरावून घेत आहोत. याचे दूरगामी परिणाम काय होतील याचे भानही आम्हाला राहत नाही. स्त्रिया व पुरुष यांचे लोकसंख्येतील प्रमाण काही वर्षांपूर्वी ९३६:१००० असे होते. गर्भपाताच्या वरील प्रकारामुळे हरयाणा राज्यात हे प्रमाण ८६५ स्त्रिया : १००० पुरुष आणि राजस्थानमध्ये हे प्रमाण ९१६ : १००० याप्रमाणे घटले आहे. इतर राज्यांतही हीच परिस्थिती आहे. हे असेच चालू राहिले तर काही वर्षांमध्ये लोकसंख्येत मोठा असमतोल निर्माण होईल आणि स्त्रियांची सुरक्षितता धोक्यात येईल. आज पर्यावरणाचा तोल आम्ही बिघडविला आहे. आता लोकसंख्येचा तोलही बिघडवीत आहोत. एक काळ असा येईल की ‘मुलींची संख्या वाढवा’ अशी मोहीम हाती घ्यावी लागेल.

(ई) विधवा स्त्रिया
विधवा स्त्रियांना आम्ही सन्मानाने वागवीत नाही. राजस्थानमध्ये विधवांची एक परिषद नुकतीच झाली. त्यामध्ये त्यांनी केलेल्या मागण्या पाहून आपल्याला आश्चर्य वाटेल. त्यांनी केलेल्या तक्रारी अशा होत्या-
१)आम्हाला कुंकुमतिलक लावू दिला जात नाही.
२) छान छान कपडे व दागिने घालावयाला मिळत नाहीत.
३) केसांमध्ये गजरा घालता येत नाही.
४) हाताला मेंदी लावता येत नाही.

त्यांच्या मागण्या पगारवाढ, बोनस अशा प्रकारच्या नाहीत. केवळ सामाजिक जीवनात आम्हाला इतरांसारखे वागवा एवढी त्यांची मागणी. याचा शिक्षणाशी काही संबंध आहे की नाही? हा संबंध कोणी उलगडून दाखवायचा? पोपटाची भूमिका करणारा शिक्षक हे करणार नाही, पण ज्याला आपल्या खऱ्या भूमिकेची जाणीव आहे असा शिक्षकच हे करू शकेल.

गेली काही वर्षे आपण २१व्या शतकाकडे जाण्याची भाषा करीत आहोत. परंतु,सामाजिक जीवनातील ही बांडगुळे आपल्या मानगुटीवर बसलेली आहेत, त्यांना घेऊनच आपण २१ व्या शतकात प्रवेश करणार असलो तर केवळ २१वे शतक कोणतीही किमया करू शकणार नाही. ही किमया शिक्षणाद्वारे जर आपण परिवर्तन करू शकलो तरच होऊ शकेल. अन्यथा २१ वे शतक येईल आणि जाईलही! आम्ही मात्र सामाजिक समस्यांमध्ये जास्तीतजास्त गुंतूनच जाऊ, त्यासाठी समाजसुधारकाची भूमिका आपल्याला वठवावी लागेल. सामाजिक परिवर्तनामधील आपला खारीचा वाटा आपण सर्वांनी मिळून उचलू या.