चळवळ हा शब्द वापरण्याचे कारण या संस्थेच्या अभ्यासक्रमात व कार्यक्रमात मुला- मुलींच्या गरजांप्रमाणे व परिस्थितीप्रमाणे फरक केले जातात. इंग्रजी भाषेत ‘it is a movement and not an organisation’ अशी म्हण आहे. अगदी अलिकडेच खुद्द इंग्लंडमध्ये या चळवळीत गणवेष व अभ्यासक्रम यात क्रांतिकारक बदल केले आहेत. कार्यक्रमाच्या बाबतीत बोलायचे तर इंग्लंडमध्ये पहिल्या महायुद्धाच्या वेळी लिहिलेल्या ‘स्काऊट शिक्षण’ या पुस्तकात प्रत्येक स्काऊटला कवायत व नेमबाजीचे शिक्षण आवश्यक आहे असे लिहिलेले आहे.

स्काऊट व गाईड या शब्दांचे अर्थ सर्वांना माहीत झाले आहेत. आघाडीवर निधड्या छातीने जाऊन शत्रूकडील इत्थंभूत बातमी काढणाऱ्या टेहळ्याच्या अंगी धडाडी, स्वावलंबन, काटकपणा, प्रसंगावधान, विश्वासूपणा, राष्ट्रनिष्ठा वगैरे गुणांची आवश्यकता असते. असे काम करणाऱ्या टेहळ्याला इंग्रजीत स्काऊट हा शब्द वापरला आहे. तर हिमालयातील पहाडांतून मार्गदर्शन करणाऱ्या अशाच गुणसमुच्चयांनी युक्त असलेल्या दर्शकांना जो इंग्रजी गाईड शब्द आहे, तोच गाईड शब्द मुलींकरता वापरला आहे. काही देशांत गाईडऐवजी गर्लस् स्काऊट असे म्हणतात.

भगवद्गीतेत दैवी संपत्तीचे वर्णन करताना सोळाव्या अध्यायात अभयं सत्त्वसंशुद्धिर्ज्ञान योग व्यवस्थितिः। दानं दमश्च यज्ञश्च स्वाध्यायस्तप आर्जवम्।।

स्काऊट चळवळीचा उगम
हल्ली जी स्काऊट व गाईड चळवळ ओळखली जाते तिचे संस्थापक परलोकवासी डॉ.बेडन तिचे संस्थापक पॉवेल हे एक मोठे कल्पक, शूर व धाडसी सेनानी होते. त्यांना कुठल्याही विश्वविद्यालयाची पदवी नसली तरी त्यांनी स्काऊट व गाईड चळवळीद्वारे शिक्षणात जी क्रांती घडवून आणली जी त्यामळे निरनिराळ्या देशांतील विश्वविद्यालयांनी त्यांना ‘डॉक्टरेट’ ही पद्वी १९२५ मध्ये झालेल्या एका कॉन्फरन्सच्या वेळी बर्नार्ड शॉ या प्रसिद्ध लेखकांनी ‘विसाव्या शतकात ब्रिटिशांनी बहुमोल विधायक कामगिरी केली असेल तर ती म्हणजे पॉवेल यांनी काढलेली स्काऊट गाईडची चळवळ ही होय.’

लहान मुलांना विशेष काही आवडत असेल तर ते निसर्गाचे सान्निध्य. साधारणपणे मुलगा वयात येईपर्यंत त्याला पशुपक्ष्यांच्या गोष्टी, अद्भुतकथा, राक्षसांशी युद्धे, दऱ्याखोऱ्यातन हिंडणे, धावणे, पळणे, लपणे, पोहणे, चढणे, भांडणे, खोड्या करणे या गोष्टी साहजिकच आवडतात. त्याच त्यांच्या नैसर्गिक आवडीनिवडी लक्षात घेऊन बेडन पॉवेल यांनी आपला कार्यक्रम आखला. बेडन पॉवेलच्या बरोबरच निसर्गाच्या सान्निध्यात शिक्षण देण्याकरिता थॉमसन सेटन व डॉन बीअर्ड यांनीही प्रयत्न केला. पण त्यापेक्षा बेडन पॉवेलच्या संस्थेचा प्रसार होण्याचे कारण बेडन पॉवेल यांनी शीलसंवर्धन, शरीरसंवर्धन, छंदविकास व समाजसेवा असा चतुरंगी कार्यक्रम आखला. त्याचप्रमाणे ७ ते ११, ११ ते १८, १८ ते २१ अशा वयोमानाप्रमाणे गट पाडून त्या त्या वयाच्या मुलांना झेपेल अशी कार्यक्रमाची आखणी केली.

शिक्षणतज्ज्ञांची मते
जगातील, या देशातील व अनेक राष्ट्रांतील पुढाऱ्यांनी, सेनापतींनी, शिक्षणतज्ज्ञांनी या चळवळीबद्दल गौरवोद्गार काढलेले आहेत.

कोणी या संस्थेतील चाचणी पद्धतीचे कौतुक केले आहे. कारण यातील चाचण्या डाल्टन पद्धतीने घेतात. मादाम मांटेसरी यांनी, मुलांकडून जे प्रत्यक्ष कार्य होते त्याबद्दल या चळवळीची थोरवी गायली आहे. म. गांधीजींनी या चळवळीत नागरिकत्वाचे शिक्षण छावणीमध्ये प्रत्यक्ष राहून मिळते असे म्हटले आहे.

आतापर्यंत या चळवळीची महती सांगितली. ही चळवळ आपल्या परंपरेतीलच आता चांगली आहे. तर मग असे का? या चळवळीची बीजे या देशात खोलवर का गेला नाहीत. ही चळवळ फोफावत का नाही? हा प्रश्न साहजिकच उत्पन्न होतो. ही चळवळ भक्कम पायावर उभारली असल्यानेच अनेक आंदोलने होऊनही अनेक वर्षे टिकून राहिली आहे,याचे कारण ही चळवळ चांगली आहे हे सिद्ध होते. तरी पण जास्त का फैलावली नाही, जोमदार का झाली नाही याचाही विचार केला पाहिजे.

स्वातंत्र्यानंतरचा काळ
स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर मुलांमध्ये नवचैतन्य निर्माण करण्याकरिता व त्यांच्या शक्ती विधायक कामास लावण्याकरिता सरकारच्या देखरेखीखाली व मदतीने अनेक संस्था निघाल्या. N.C. C,A.C, C. C., N. D. S. या संस्थांतील कार्यकर्त्यांना व सभासदांना सरकारीरीत्या या ना त्या स्वरूपात मदत मिळू लागली. सरकारने विशेषत: राष्ट्रीय सरकारने पुरस्कृत केलेल्या संस्थांकडे शाळांच्या चालकांचे व अधिकाऱ्यांचे लक्ष वेधले. सरकारी खर्चाने मिळालेल्या पूर्ण अपूर्ण गणवेषामुळे पालकांनाही या चळवळी आकर्षक वाटू लागल्या. इतर संस्थांतील शिक्षकांना काही मदत मिळाल्याने स्वयंस्फूर्तीने काम करणारे लोक नाराज झाले. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर संघटनांवरील निर्बंध नाहीसे झाल्याने राजकीय संघटना थोड्याफार फोफावल्या. या सर्वांच्या जोडीला महागाई व दुर्मिळता यामुळे अशा संस्थांतून कार्य करणारे पुढारी मिळण्यास अडचण पडू लागली व त्यांच्याअभावी कार्याचा प्रभाव न दिसल्याने पालकही मुलांना स्वत:च्या पदरचे गणवेषाचे पैसे देऊन या संस्थेत मुले धाडण्यास उत्सुक होईनासे झाले.

आज काय आहे?
ठिकठिकाणी पथके आहेत. काही ठिकाणी संस्थेच्या इमारती आहेत. वेळोवेळी समारंभ होतात. दर चार वर्षांनी भरणाऱ्या जांबोरी यशस्वी होतात व परदेशात जाणारे आपले स्काऊट गाइड प्रतिनिधी तेथे आपला दर्जा कमी नाही हे सिद्ध करतात.

राष्ट्रीय सरकार आल्यापासून संस्थेला मिळणारी वार्षिक ग्रँटही वाढली आहे. हे सर्व पाहिल्यावर सर्व ठीक आहे असे वरवर वाटते. पण स्काऊट चळवळीचा मुख्य उद्देश ‘अष्टपैलू नागरिक होण्याचा प्रयत्न करणे’ हा जर यशस्वी व्हावयाचा असेल तर याहीपेक्षा जास्त जोराचे प्रयत्न व्हावयास पाहिजेत. शाळा खात्याच्या जोडीला जनतेनेही या चळवळीकडे जास्त लक्ष दिले पाहिजे. गल्लोगल्ली पथके निघाली पाहिजेत व तशी ती निघाली तर कोणत्याही आपत्तीच्या वेळी या संघटनेची उपयुक्तता दिसेल.

या संस्थेची जरुरी
१. स्काऊट शिक्षणातील बऱ्याचशा शिक्षणाचा अंतर्भाव शालेय शिक्षणात झालेला आहे. ‘उदा. सहली, शेकोटी, खेळ वगैरे. तरी पण स्काऊट शिक्षणाची जरूरी आहे याचे कारण या शिक्षणाने मुलाला जबाबदारीचे, स्वावलंबनाचे व सहकार्याचे शिक्षण छावणीत व खेळताना मिळते.
२. स्काऊटची चळवळ ही प्रयोगशाळा आहे. या प्रयोगशाळेत मुलाच्या अंगी असलेल्या नैसर्गिक गुणांचा विकास कसा करता येईल याचे निरीक्षण व परीक्षण करण्यास कल्पक शिक्षकास संधी मिळते.
३. या संस्थेतील खेळ हे ठराविक साच्यातील नसून मुलांच्या धाडसाचा व कल्पकतेचा विकास होईल अशा त-हेचे असतात. रानावनात लूटपुटूचे लडाईचे खेळ खेळत असताना मुलगा कितीतरी लढाईचे व चढाईचे डावपेच शिकत असतो.
४. मुलांना अभ्यासाबरोबरच काहीतरी गोष्टी स्वत: बनवाव्या, मिळवाव्या, संग्रह करावा अशी नेहमीच इच्छा असते. घरी सुतार, गवंडी, छत्री दुरुस्त करणारा आला तर मुले अभ्यास सोडून त्याचे काम पाहात कितीतरी वेळ बसत असतात. त्यांच्या या जिज्ञासेची तृती होण्यासाठी तर राष्ट्रातून छंदोगृहे आहेत. स्काऊट गाईड शिक्षणात या छंदांना (Hobbies) मोठे स्थान आहे. यात प्रत्येक छंदाला प्रावीण्यपदक आहे. अर्थात प्रावीण्यपदक कलाकारच होतो असे नाही. तरी पण त्याचा वेळ चांगला जातो व काहीतरी विधायक केल्याचे समाधान वाटते.
५.आज आपले राष्ट्र हे प्रजासत्ताक आहे. लोकराज्य यशस्वी व्हावयाचे असेल तर थोड्याशा पुढाऱ्यांच्या कार्याने होणार नाही. राष्ट्रातील प्रत्येक व्यक्तीचा दर्जा उंचावला पाहिजे. ‘राष्ट्र पहिले, व्यक्ती मागून’ हे बाळकडू लहानपणापासून पाजले पाहिजे. दैनंदिन होणाऱ्या सत्कृत्त्यातूनच ही भावना निर्माण होत असते.
६. आपले राष्ट्र सेक्युलर म्हटले जाते. याचे शिक्षण या चळवळीत मिळते हा अनुभव आलेला आहे.
७. आपल्या सीमेवरील राष्ट्रे आपल्याकडे कोणत्या दृष्टीने पाहतात हे या राष्ट्रांतील लोक सांगण्याची जरुरी नाही. स्वयंपाक करणे, प्रथमोपचार, नकाशा वाचणे, संदेशन, निरोप पोचवणे, अहवाल देणे, झाडावर चढणे, दोरीवर चढणे, आगी विझवणे, ठराविक अंतरावर चेंड फेकणे शिस्तीत राहणे वगैरे गोष्टी प्रत्येक व्यक्तीस आल्या पाहिजेत. स्काऊट गाईड शिक्षणात यांचा अंतर्भाव झालेला आहे.
८. स्काऊट चळवळ सामुदायिक नाही. प्रत्येक व्यक्तीचा अभ्यास व विकास हे याचे वैशिष्ट्य आहे. मुलांस शिकविण्यापेक्षा मुला-मुलींमध्ये आवड उत्पन्न करणे हे या चळवळीचे मुख्य ध्येय आहे. मुलाच्या अंत:करणात त्याच्या स्वत:च्या विकासाची आवड उत्पन्न करणे हे खरे पण कठीण असे काम आहे व चांगले शिक्षक व थोडी मुले यांच्याच प्रयत्नाने हे कार्य शक्य होईल. ही प्रयोगशाळा आहे असे म्हटले ते याच अर्थाने.

पुढे काय?
१. या चळवळीचे भवितव्य काय असावे याचा राष्ट्रीयदृष्ट्या विचार होणे जरूर आहे. ही चळवळ राष्ट्राची आहे. विशिष्ट पक्षाची नाही. हे जाणुन सर्वांनी एकत्र येऊन हा प्रश्न हाताळला पाहिले.
२.सरकारने संस्थांना देण्यात येणारी मदत ही संख्याबळावर न ठेवता कार्यक्षमतेस महत्व दयावे.
३. वननिवासस्थाने व छंदगृहे यांची सोय व्हावी.
४. शहरातून व खेड्यापाड्यातून काही ठराविक ठिकाणे ठरवून व त्यांच्याकरता सर्व प्रकारची मदत देऊन त्या प्रयोगानंतर आस्ते आस्ते वाढ करावी.
५. काही शाळांतून फक्त एका इयत्तेला स्काऊटिंग ठेवलेले आहे. एका इयत्तला स्काऊटिंग ठेवलेले आहे. शीलसंवर्धनाकरता मुलगा मुलगी ४/५ वर्षे तरी संस्थेत पाहिजे म्हणजे काही संस्कार होतील. शाळांच्या चालकांचा स्काउट चळवळीवर विश्वास पाहिजे. त्यांनी मनात आणले तर तीन वर्षात मुलगा उच्चपद बालवीर होऊ शकतो. शाळेचे चालक हा प्रयोग करतील अशी आशा
बाळगावी काय?