• मराठी, हिंदी आणि इंग्रजी या भाषांतील २५ ग्रंथांचे लेखन .
• १०० हून अधिक लेख प्रसिद्ध.
• पीएच.डी. चे मार्गदर्शक.
• महाराष्ट्र शासनाचा ‘संस्कृत पंडित’ किताब.
• अखिल भारतीय भाषा साहित्य संम्मेलनातर्फे ‘भारत भाषा भूषण’ म्हणून गौरवण्यात आले.

वाणीचे म्हणजेच भाषेचे महत्त्व भारतातील प्राचीन वैदिक ऋषींनी ओळखले होते. अंभृण ऋषीची कन्या वाक् म्हणजेच वाग्देवीने ‘मी वाऱ्याप्रमाणे सर्व भुवने व्यापून वाहात असते’, असे म्हणून आपला महिमा सांगितला. अथर्ववेदातल्या ऋषीने तर ‘जो आमचे अन्न, रस आणि वाणी बिघडवू पाहतो त्याच्यावर अस्त्र चालवा’ अशी प्रार्थना केली. अशा प्राचीन भारतात स्वातंत्र्याची चोपन्न वर्षे उलटून गेल्यानंतर ही भाषा-समस्या निर्माण व्हावी आणि भारताचे प्रतिनिधित्व करणारी भारती निश्चित होऊ नये हा दैवाचा दुर्विलास नसून मध्यवर्ती सरकारासह राज्यीय शासनकर्त्यांच्या इच्छाशक्तीच्या अभावाचा अपरिहार्य परिणाम आहे. स्वतंत्र भारताचे शैक्षणिक धोरण आखणाऱ्या शिक्षण मंत्र्यांचे, वस्तुतः पहिल्या पंतप्रधानांचे भारतीय भाषांपेक्षा इंग्रजीवरच प्रभुत्व होते. त्यांना तर स्वप्नेही इंग्रजीत पडत असत अशी त्यांच्या विद्वान सहका-यांची साक्ष आहे. भारतात ‘बहुसंख्य लोकांना इंग्रजीच समजते’ अशा आशयाचे धाष्टांचे उद्गार काढणारे माजी पंतप्रधान इंद्रकुमार गुजराल हे याच पठडीतले. महात्मा गांधींना राष्ट्रपिता म्हणून त्यांचे गांधी- जयंतीच्या उत्सवात गोडवे गाणारे आमचे बहुसंख्य नेते ‘कह दो अंग्रेजों से की गांधी अंग्रेजी भूल गया’ या त्यांच्या उद्गारांकडे सोयीस्करपणाने दुर्लक्ष करतात. ही खरे म्हणजे यांच्या मनाच्या गुलामीचीच साक्ष आहे. भारताचे आजचे पंतप्रधान अटलबिहारी वाजपेयी मूलतः भारतीय संस्कृती आणि भारतीय भाषांचे म्हणजेच भारतीयत्वाचे जबरदस्त पुरस्कर्ते, त्यांनी आपल्या परराष्ट्रमंत्रित्वाच्या अत्यल्प मुदतीतही परदेशात हिंदीत म्हणजे भारताच्या भारतीत भाषण करून परदेशीयांबरोबरच भारतीनांना सुखद धक्का दिला होता. ते स्वतः हिंदीत म्हणजे आपल्या जन्मभाषेत उत्तम बोलतात, प्रभावी कविता करतात, त्या कवितांचा हिंदी अनुवाद झाला व अनुवादिकेला ‘पद्मश्री ‘ही मिळाली ही सर्व शुभशंसी लक्षणे; परंतु मतभीतांच्या राजकारणात ते भारतीय भाषांबाबत ठाम राहतील आणि त्यांचे हात बळकट करण्यासाठी अप्रियता पत्करूनही परिणामी जनतेला हितकर असणारे सत्य सांगणारे अनुयायी लाभतील का हा यक्षप्रश्रच आहे. महर्षी वाल्मीकींनी मात्र रामायणांत तपोनिधी वसिष्ठांकरवी रामाला ‘राजन अप्रियस्यापि पथ्यस्य वक्ता श्रोता च दुर्लभः’ असे बजावण्यास कमी केले नव्हते.

भाषेकडे निव्वळ अभिव्यक्तीचे साधन म्हणून पाहणे हेही मूलत: अन्याय करणारे आहे. स्वातंत्र्यवीर सावरकरांनी सन १९२४ ते १९३७ या रत्नागिरीतील स्थानबद्धतेच्या काळात भाषा ही राष्ट्राच्या पूर्वेतिहासाशीच नव्हे तर अस्मितेशी संबंद्ध असते हे लक्षात घेऊन भाषा व लिपी यांच्या शुद्धतेकडे लक्ष पुरवले होते. जिनांच्या भाषेचे किंवा भाषांचे उच्चाटण करणे या जेत्यांच्या नेहमीच्या उद्देशाला अनुसरून मेकालेने परतंत्र भारताचे शैक्षणिक धोरण आखले आणि शरीराबरोबर मनानेही इंग्रजाळलेल्या शिक्षित नव्हे उपाधिधारी व्यक्तींची कौशल्याने जोपासना केली. त्यामुळे आज शिक्षितांच्या स्तरात Mummy-Daddy ही भाषा रूढ झाली हे नाकारता येणार नाही. ‘पिठलं’ आणि ‘पोळी’सारख्या खोट्या शब्दांना खरे इंग्रजी शब्द कोणते, अशी ऑक्सफर्डला पृच्छा करणाऱ्या सन दोन हजारमधील एका इंग्रजी विद्वानाने तिकडून Pithale & Polly हे शब्द इंग्रजीच समजा असे लिहून येईपर्यंत आपल्या घरात हे दोन्ही पदार्थ वर्ज्य ठरवले ! (पाहा डॉ. नी. र. व-हाडपांडे यांचा ‘सन दोन हजारमधील एक विद्वान’ हा लेख – ‘वसंत’ जून १९९८)हे आज सुदैवाने अतिशयोक्त वाटते परंतु इंग्रजीच्या अतिरिक्त वर्चस्वाला संघटित विरोध करण्याचे धोरण भारतातील शैक्षणिक विचारवंतांनी आखले नाही तर हेच शब्द कालांतराने खरे ठरण्याचा संभव अमान्य करता येणार नाही. इंग्रजी भाषेचा आधार घेतल्यावाचून भारतीयांच्या भाषा पंगू आहेत असे समजून दैनंदिन व्यवहारही करण्याची पाळी आज शिक्षितांवर आलेली दिसते. त्यांचा स्वभाषेबद्दलचा विश्वास कमी झालेला आहे. त्यांचा स्वभाषेबद्दलचा विश्वास शिथित झाला. इंग्रजीवर हुकमी प्रभुत्व मिळवणे पहिल्यापासूनच जड होते, त्यात बदल होण्याचे कारण नव्हते आणि राष्ट्रभाषा मानल्या गेलेल्या हिन्दीबद्दलच्या अज्ञातजन्य आकसामुळे तिचीही उपेक्षा झाली. यामुळे महाराष्ट्रात मराठी भाषिकांची कुठलीच भाषा धड राहिली नाही. तुलनेने उत्तरेकडच्या राज्यांच्या भाषा हिन्दीला जवळच्या आणि महाराष्ट्राच्या दक्षिणेकडील राज्यांनी स्वातंत्र्याच्या आंदोलनाच्या काळात इंग्रजीवर जे प्रभुत्व मिळवले ते कायम राखल्यामुळे त्या राज्यांतील रहिवाशांना हे नुकसान सध्या तरी जाणवत नाही. आज ना उद्या ते जाणवेलही, परंतु तोपर्यंत हिन्दीला विरोध करीत करीत ते उद्योगाच्या जोरावर हिन्दीवरही प्रभुत्व मिळवतील यात शंका नाही. दक्षिणेत हिन्दीला विरोध नसून हिन्दीच्या राज्यीय भाषांवरील वर्चस्वाला आहे; हिंदी भाषिकांच्या अतिरेकाला आहे. तसे पाहिले तर दक्षिण भारत हिन्दी प्रचार सभेने दक्षिणेकडील चारही राज्यांत हिन्दीच्या प्रचार-प्रसाराचे जे बहुमोल कार्य स्वातंत्र्याच्या आंदोलनात केले त्याच्या जोरावर या संस्थेला प्रयागच्या हिन्दी साहित्य संमेलनाच्या जोडीने राष्ट्रीय दर्जा मिळाला व इतर मान्य विद्यापीठांप्रमाणे ही संस्था हिंदीच्या बी.ए.एम्.ए.सारख्या पदव्या देते आणि पीएचडीपर्यंतचे मार्गदर्शनही करते. ‘हमारी हिंदी… अब राष्ट्रभाषा बनी है’ या अनुचित अहंकाराची प्रतिक्रिया ‘तो समझ लीजिए अब हिंदी ससुराल में आ गई’सारखी तीव्र व्हावी हे दक्षिणेकडच्या प्रचारकांच्या स्वभाषेबद्दलच्या अभिमानाचे द्योतक आहे. महाराष्ट्रात राष्ट्रभाषा म्हणून हिंदीचे अवास्तव स्तोम माजवून सर्व शैक्षणिक पातळ्यांवर तिला अनिवार्य स्थान देण्याचा प्रमाद होतो असे माझ्यासारख्या पाच दशके हिंदीचा प्रचार करणा-यालाही वाटते. इतके करूनही बोलण्यातल्या हिंदीवर हुकमी प्रभुत्व मिळवणाऱ्याच्या बाबतीत लिपीची व संस्कृत भाषेच्या पाठबळाची सोय असूनही महाराष्ट्रीय मागेच राहिलेला दिसतो. याचे कारण अभ्यासक्रमामुळे ग्रांथिक किंवा साहित्यिक हिंदीवर अनावश्यक भर देणारे शैक्षणिक धोरण. यामुळे आज मराठीतही ‘समारंभ साजरा झाला’ऐवजी ‘समारोह संपन्न झाला’चे सूर अधिक ऐकू येतात. हिंदीच्या इतके आहारी जाण्याचे कारण नाही. मराठी ही महाराष्ट्राच्या साहित्याची भाषा. तिची जोपासना करूनही हिंदीचा वापर भारताच्या इतर भाषा बोलणाऱ्यांशी होणाऱ्या व्यवहारात जाणीवपूर्वक करायला हवा. यासाठीही महाराष्ट्रीयांनी हिंदीवर प्रभुत्व मिळवले पाहिजे.

मूळ प्रश्न माध्यमाचा नसून चिंतनाला अनुकूल मनोभूमी निर्माण करण्याचा आहे. तो स्वभाषेच्या माध्यमातूनच सुटू शकतो. स्वातंत्र्यवीर सावरकरांना वयाच्या पंधराव्या वर्षापासूनच स्वभाषेतील शब्दांची उणीव जाणवू लागलेली होती. इंग्लंडमध्ये मॅझिनीचे चरित्र लिहिताना Meartyer या शब्दाला त्यांना ‘देशवीर’ हा शब्द सुचला होता. परंतु तो इंग्रजी शब्दाइतका व्यापक नसल्याचे लक्षात आल्यामुळे पुढे अंदमानात हुतात्मा हा अन्वर्थक शब्द त्यांना सापडला. परकीय शब्दांना स्वभाषेतील म्हणजे मराठीतील प्रतिशब्द देताना त्यांनी दिलेले स्पष्टीकरण आजही अभ्यसनीयच नव्हे तर अनुकरणीय आहे. ‘जबाबदारी’ ‘जबानी’चे मूळ जिव्हा’ किंवा ‘जीभ’ या शब्दांच्या धातूपासून असल्यामुळे त्यांची तशी हरकत नव्हती, परंतु उत्तरेकडील भाषात ‘दायित्व’ किंवा ‘उत्तरदायी’ हे शब्द वापरले जातात व ते शोभिवंत असल्यामुळे त्यांची प्रशस्ती करण्यातले औचित्य भारताच्या भविष्यातील भाषैक्यालाच पोषक आहे हे उल्लेखनीय. त्यांचा मराठीचा अभिमान ‘अभिभावक’, ‘मानचित्र’, ‘प्रतिवाद’, ‘तालिका’, ‘अनुरोध’ या शब्दांच्या आड ते कठीण म्हणून आला नाही हे लक्षात ठेवण्यासारखे. भारताची संपर्कभाषा म्हणजे सर्वत्र बोलली जाते ती हिंदी किंवा खडी बोली. ती नवीन पदसिद्धी करताना संस्कृतप्रचुर केली पाहिजे हे त्यांचे म्हणणेही सर्वजनसुलभतेशी सुसंगत आहे. संविधानात स्पष्ट शब्दात तसे म्हटलेले नाही हे खरे परंतु कन्याकुमारीकडच्या लोकसभेच्या सदस्याला ‘जनाब, आपने देरी क्यों की ऐवजी ‘महाशय, आप विलम्ब से क्यों आये?’ हे अधिक समजते अशी ग्वाही कविवर्य मैथिलीशरण गुप्त (हिंदीत ‘दद्दा’ या संबोधनाने परिचित) यांनी एका प्रसंगी प्रस्तुत लेखकाला दिली हे विसरून कसे चालेल?

सोपेपणा हा लोकभाषेचा निकष हे खरे परंतु ‘संसृति के सब विज्ञान ज्ञान’ सामावून घेऊ इच्छिणाऱ्या भाषेला हा निकष लावताना ही मर्यादा लक्षात घेणे आवश्यक. ‘टेलिफोन’ किंवा ‘फोन’ सर्वांना समजण्याच्या दृष्टीने दैनंदिन व्यवहारात अपरिहार्य परंतु या विषयावर ग्रंथ लिहावयाचा झाला तर ‘दूरध्वनी’ हा अधिक उपयोगी, कारण यापासून ‘दूरध्वनित, ‘दूरध्वनक’, ‘दूरध्वनना’ हे शब्द तयार होऊ शकतात आणि त्यांचा सर्रास वापर करता येतो. मुळात ‘कठीण’ आणि ‘सोपा’ हे शब्द सापेक्षच आहेत. ‘धनादेश’ हा शब्द मनात ‘चेक’ असणाऱ्याला कठीण परंतु शिकणा-या भारतीयाला धनाचा आदेश म्हणजे हुकूम हा सांस्कृतिक आशयामुळे अधिक अन्वर्थक. म्हणजे ‘सोपा’ असे म्हणणे योग्य. या बाबतीत इंग्रजीतल्या Grandson on the maternal side च्या तुलनेने ‘दौहित्त’ अधिक चांगला. रूढिसिद्ध शब्दापेक्षा व्युत्पत्तिसिद्ध शब्द सोपे, शुद्ध अक्षरातील शब्द जोडाक्षरातील शब्दापेक्षा आणि लहान शब्द मोठ्या शब्दापेक्षा सोपे हेही सावरकरांचे म्हणणे. Livelihood चा पर्यायी ‘जीविका’ हा शब्द सहज समजणारा तर आहेच; शिवाय ध्वनिसंख्येच्या दृष्टीने उच्चारणालाही सोपा. Desire to canceal या इंग्रजी शब्दांचे काम ‘जगुप्सा’ या एका संस्कृत शब्दाने भागते. Bath या रसायनशास्त्रातील शब्दाला संस्कृतच्या सहाय्याने ‘मज्जनी’ हा शब्द तयार केला की, ‘उष्णमज्जनी’, ‘शीतमज्जनी’, ‘वालुमज्जनी’ असे अनेक अर्थवाहक शब्द रसायनशास्त्राच्या विद्यार्थ्याला सोपे होऊन जातात. या दृष्टीनेही स्वातंत्र्यवीरांनी संस्कृतचा महिमा पटवताना लिहिले की, संस्कृतात मूलभूत धातू २०००, त्यांना २० उपसर्ग लावून आणि ८० प्रत्यय लावून संस्कृतच्या प्राथमिक शब्दांची २००० x २० x ८० म्हणजे ३२००००० होते. या जोडीला सामासिक शब्द आहेतच. शाळेतच या संस्कृतीची संवाहिका असणाऱ्या संस्कृत भाषेची ओळख करून न देणे म्हणजे ‘आधान’, ‘विधान’, ‘निधान’,’प्रधान’,’निरोधान’,’समाधान’ यासारख्यांचे मर्म लक्षात येईल आणि मग Constitution, Law, Legislation, Code, Act या शब्दांसाठी ‘कानून’ आणि ‘कायदा’ या दोन शब्दांवरच समाधान मानण्याचे प्रयोजन राहणार नाही.

स्वभाषा समृद्ध करू इच्छिणाऱ्या भारतीय व्यक्तींनी ‘इंग्रजी हटाओ’ अशा अतिरेकी चळवळीला पाठिंबा देऊ नये हे उघड आहे. सावरकर ‘भाषाशुद्धी’ त म्हणतात, ‘आम्ही विदेशी शब्द निष्कारण घेऊ नयेत म्हणून जरी म्हणत असलो तरी त्यामुळे विदेशी भाषेतील सुरेख वाक्प्रचार किंवा उदात कल्पना किंवा त्या भाषेचे अगाध ज्ञानही आम्ही त्याज्य समजतो असे मानणे म्हणजे वस्तुस्थितीचा विपर्यास होय.” ‘जे उत्तम, अनुकरणीय आणि लोकहितवर्धक असेल ते कोणाहीपासून शिकावे.’ इंग्रजीतून ज्ञान घेणे, ग्रंथालयाची भाषा म्हणून सतत संबंध ठेवणे हे आम्हाला सोयीचे आणि हिताचे. परंतु आज आमच्याकडील शिक्षित व्यक्तींना ही सौभाग्यवती आगरकर किंवा श्रीमती आगरकर म्हणून आपल्या सहधर्मचारिणीचा परिचय करून द्यावासा वाटतो, नव्हे त्यांत प्रतिष्ठा वाटते हे बघितल्यानंतर मात्र सन १९२७ साली महाराष्ट्र साहित्य संमेलनाच्या व्यासपीठावरून श्री. कृ. कोल्हटकर यांनी ‘इंग्रजीवर पूर्ण बहिष्कार घाला’ असा जो आदेश मराठीच्या रक्षणासाठी दिला, याचे मर्म लक्षात येते. आज आम्ही मराठीत आणि हिंदीतही बेधडकपणे इंग्रजीचा वापर करू लागलेलो आहोत ही दु:खाची गोष्ट आहे.

तसे पाहिले तर आम्ही आमच्या भारतीय भाषांत निरनिराळे कोश निर्माण केले; मराठीत तर नुकताच ‘विश्वचरित्रकोश’ (खंड १) गोव्यात नुकताच प्रकाशित झाला, स्वातंत्र्यानंतरच्या गेल्या तीन दशकांत केंद्रीय आणि राज्यीत स्तरावर अनेक कोश निर्माण झाले. हिंदीचा प्रचार- प्रसार करणाऱ्या संस्थांबरोबर, नागरी प्रचारिणी सभा, बिहार राष्ट्रभाषा परिषदसारख्या संस्थांनी आणि निरनिराळ्या केंद्रीय मंत्रालयांनी आपापल्या क्षेत्रांतील कार्यासाठी आणि हिंदीला राजभाषेचा दर्जा मिळाल्यामुळे सल्लागार समित्या निर्माण करून त्यात हिंदी-प्रचार संस्थांच्या प्रतिनिधींचा सहभाग घेतला व भारताच्या भारतीत आपापल्या मंत्रालयांचे काम अधिकाधिक व्हावे यासाठी भरपूर खर्च केला. आणि आजही करीत आहेत हे एकात्मतेच्या दृष्टीने प्रशंसनीय आहे. परंतु तयार केलेले शब्द त्या त्या विज्ञानाच्या शाखांतील उच्च शिक्षणात रुळवण्याचे काम इच्छाशक्तीच्या अभावामुळे गतिमान होऊ शकलेले नाही किंबहुना त्या बाबतीत काल्पनिक अडचणींचा बागुलबुवा उभा करून खीळ घालण्याचा उद्योगही प्रस्थापितांकडून सतत होत राहिला हे मान्य केले पाहिजे. राज्यात राज्यीय भाषा म्हणजे मराठी, गुजराती, तामिळ, तेलगू, बंगाली या पूर्णपणे सुस्थिर झाल्याशिवाय, भारतात संपर्क भाषा म्हणजे भारताची भारती सुस्थिर झाल्याशिवाय आमच्या लोकशाहीत खऱ्या अर्थाने सामान्य जनता आपला वाटा उचलू शकणार नाही. हैद्राबादमधल्या उस्मानिया विद्यापीठाने सन १९५८ पासून ‘मराठी विद्यालयात’ मराठीतूनच सर्व शिक्षण देण्याचे काम केलेले आहे. भारतीय भाषांतल्या संघर्षाचे पर्यवसान इंग्रजीच्या अतिरिक्त वर्चस्वाला पोषक ठरते. अप्रिय वाटणारा परंतु हितकारक निर्णय घेण्याच्या इस्राएलसारख्या लहान देशाच्या व्यवहाराची व प्रशासनाची भाषा हिब्रू होऊ शकते आणि भारतासारख्या देशाची भारती कचखाऊपणाच्या धोरणामुळे ‘एका राज्याने जरी हिंदीला म्हणजे संपर्क भाषेला विरोध केला तरी ती लादली जाणार नाही’ असा इतर स्वतंत्र देशांच्या दृष्टीने उपहासास्पद निर्णय घेतला जातो यासारखे दुर्दैव नाही.

थोडक्यात स्वतंत्र भारताची भाषा-समस्या कायम राहण्याचे मूळ स्वतंत्र भारताच्या इंग्रजाळलेल्या म्हणजे इंग्रजीच्या अतिरिक वर्चस्वाला संमती देणाऱ्या भारतीयांच्या मनाच्या कमकुवतपणात आहे. यात उत्तर प्रदेश, बिहार, राजस्थान, मध्य प्रदेश या हिंदी-भाषी राज्यांचाही महत्वाचा वाटा आहे. कारण या राज्यात वस्तुतः ‘खडी-बोली’ म्हणजे आप सर्वत्र बोलली जाणारी हिंदी ही बोलभाषा नसूनही त्यांनी तसा आग्रह धरला नाही हे कटुसत्य आहे. तेव्हा राज्यात त्या त्या राज्याची भाषा स्थिरपद करणे केंद्रीय पातळीवर भारताची भारती म्हणजे सर्वजनंसुलभ हिंदीचा आग्रह धरणे आणि ग्रंथालयाची भाषा म्हणून इंग्रजीचे अध्ययन चालू ठेवणेच भारतीयांच्या हिताचे आहे. आमच्या बहुभाषिक देशात प्रत्येक शिक्षिताने या तीन भाषांचे ज्ञान संपादन करण्याचे आपले कर्तव्य करावे आणि त्यासाठी अनुकूल शैक्षणिक धोरण आसेतुहिमाचल आखावे हे उत्तम. हे सोपे नाही. परिश्रमाचे आहे यात शंका नाही. परंतु ‘मिले गम यहां हम को तो क्या गम’ या भावनेने भाषाज्ञानाची उपासना करून ‘प्रब्रवाम शरदः शतम’ ही वैदिकांची आकांक्षा प्रत्यक्षात आणली पाहिजे.