दादांनी मला १९४०च्या सुरुवातीस सांगितले, “बापू, आपण ही माटुंग्याची जागा सोडणार आहोत आणि शिवाजीपार्क येथील जागेत राहायला जाणार आहोत. मी तुला माझ्या नवीन शाळेत घालणार आहे.” मी त्या वेळी ९ वर्षांचा असल्याने मला नवीन जागा आणि नवीन शाळा एवढेच समजले होते. हे ऐकून मला खूप आनंद झाला. आम्ही घरातले सगळे ओसरीवर बसलो असताना दादांनी सांगितले, की शिवाजी पार्कला मी शाळा काढतो आहे. त्या वसाहतीतील दोन प्रतिष्ठित व्यक्ती, श्री. शंकरराव आणि श्री. वामनराव वर्दे या दोन्ही बंधूंनी त्यांच्या घराजवळच्या भाड्याच्या जागेत शाळा काढण्याचा आग्रह धरला असून ते मला सर्व प्रकारची मदत करणार आहेत.

शाळा ३ जून १९४० रोजी सुरू झाली. त्यापूर्वी एकदा शाळेची जागा दाखवायला दादा मला बरोबर घेऊन गेले होते. त्या वेळी शाळेच्या पहिल्या मजल्यावरील दर्शनी गॅलरीच्या बाहेरच्या बाजूला रंगीत अक्षरांची एक पाटी होती. त्यावर ‘अभिनव विद्यामंदिर’ असे नाव लिहिले होते. त्यानंतर शाळा सुरू झाली तेव्हा ‘बालमोहन विद्यामंदिर’ असे शाळेचे नाव झाले. १९४०-४१ साली मी इयत्ता चौथीमध्ये होतो. आमचा वर्ग मैदानाच्या बाजूला असल्यामुळे हवेशीर आणि भरपूर उजेडाचा होता. आमच्या वर्गात फक्त १० बाके होती. दादांनी फक्त २० मुलांची सोय त्या वर्गात केली होती. प्रत्येक बाक फक्त दोन मुलांसाठी होता. समोर टेबल आणि खुर्ची आणि त्याच्या मागे मोठा फळा. पहिले काही दिवस आम्ही थोडी मुले होतो. त्यामध्ये काही मुलीही होत्या. घंटा झाल्यावर एक बाई वर्गात आल्या. त्यांनी आमचे स्वागत केले. त्यांनी स्वतःचे नाव कुसुम नाडकर्णी असे आम्हाला सांगितले. प्रार्थनेला आम्ही हात जोडून उभे राहिलो. मला आठवते, की कुसुमताईंनी आम्हाला हात कसे जोडावेत हे प्रत्यक्ष दाखवले होते. नंतर त्यांनी आम्हाला प्रार्थना सांगितली. ‘सृष्टी तुला पाहुनि धन्य माते…’ ही ती प्रार्थना. आम्ही प्रार्थना कुसुमताईंच्या मागोमाग म्हणालो. नंतर दादा वर्गात आले. दादांनी आम्हाला सांगितले, “तुम्ही नव्या शाळेत आला आहात. चांगला अभ्यास करा. तुम्ही चांगले विद्यार्थी होणार.’ नंतर त्यांनी आम्हाला शाळेविषयी माहिती सांगितली. तसेच शाळेच्या माहितीचे एक पत्रकही कुसुमताईंनी आम्हा प्रत्येकाला दिले. ते पत्रक अजून मी जपून ठेवले आहे. शाळा संपल्यावर आम्ही मित्रांनी सर्व शाळा पाहिली. प्रत्येक वर्गात चित्रे, तक्ते लावले होते. शाळा दोन ब्लॉकमध्ये भरली होती. मध्यभागी एक मोठा आरसा लावला होता. मी आरशासमोर उभा राहिलो. स्वत:ला पाहिले. मला गंमत वाटली. नंतर मी मित्रांबरोबर बाहेर खेळायला गेलो.

मुले शाळेत यावीत यासाठी दादा आजूबाजूच्या घराघरांत जाऊन पालकांना भेटत असत. मुलांना बसने शाळेत यायला आवडेल म्हणून दादांनी ५०० रुपयांना श्री. पंथकी नावाच्या व्यक्तीकडून शाळेसाठी एक बस विकत घेतली. त्यासाठी लागणारा ड्रायव्हर दादांनी कोचरे गावाहून आणला होता. त्याचे नाव महादेव होते. दादा दररोज ड्रायव्हरच्या शेजारीबसून, परळ ते वांद्रे या परिसरातील मुलांना आणण्यासाठी स्वतः जात आणि ११च्या सुमारास शाळेत आले की स्वतः शाळेची घंटा देत असत. माझ्या बालवयात मोटार, बस ह्या गोष्टींचे मला विशेष आकर्षण होते. मी दादांच्या बरोबर बसने मुलांना आणण्यासाठी जात असे. मला मजा वाटायची. काही वेळा महादेवच्या शेजारी बसून तो मोटार चालवतो कशी? पेट्रोल कुठे असते? बसला टायर असतात म्हणजे काय? बस एकदम थांबते कशी? असे अनेक प्रश्न मी त्याला विचारत असे. महादेव तितक्याच आवडीने मला माहिती देत असे. जिज्ञासू वृत्तीतून, कुतूहलातून मिळालेली माहिती माझ्या चांगली लक्षात राहायची.

माझे ते वर्ष मजा करण्यात गेले. मला कुसुमताई आवडायच्या. त्या छान अक्षरात फळ्यावर लिहीत असत. कुसुमताई आम्हाला अगदी हळू आवाजात, पण प्रत्येकाला ऐकू जाईल असे शिकवीत असत. मराठी शिकवताना, त्या कविता गाऊन शिकवीत. आम्हाला केशव शंकर प्रभू नावाचे एक शिक्षक होते. ते इंग्रजी शिकवीत असत. ते इंग्रजी भाषेतील मोठी अक्षरे व लहान अक्षरे कशी असतात ते सांगत व ती ओळखायला सांगत. मधूनमधून ते इंग्रजी वर्तमानपत्र प्रत्येकाच्या हातात देत असत. प्रत्येकाला त्यातील इंग्रजी अक्षरे ओळखायला व मोठ्याने म्हणायला लावत असत. त्यानंतर काही दिवसांनी त्यांनी आम्हाला ती अक्षरे वहीत कशी काढावीत हेही सांगितले. तीन ओळींची वही त्यांनी आम्हाला प्रत्येकाला दिली होती.

दादांना ज्यांनी शाळा काढायला मदत केली ते, शंकरभाऊ वर्दे, दर शनिवारी आमच्या वर्गात यायचे. प्रथम प्रश्न विचारायचे, “What day is today?’ नंतर तेच म्हणत, ‘Today is Saturday.’ ‘Today is Saturday’ हे वाक्य ते प्रथम सर्वांकडून एकदम व नंतर प्रत्येकाकडून म्हणवून घ्यायचे व नंतर जायचे. काही आठवडे “Today is Saturday’ ची सवय झाली की त्यानंतरचे काही आठवडे ‘Yesterday was Friday’ आणि त्यानंतर ‘Tomorrow will be Sunday’ ही वाक्ये ते आमच्याकडून म्हणवून घेत असत.

एकदा दादा वर्गात आले आणि त्यांनी आम्हाला सांगितले, की बाळांनो, तुम्ही चौथीत आहात ना! चौथीच्या एका वर्षात तुम्ही दोन इयत्तांचा अभ्यास करणार आहात. इयत्ता चौथीचा आणि इयत्ता इंग्रजी पहिलीचा. तुम्ही पुढच्या वर्षी एकदम इंग्रजी २रीत जाणार आहात. तेव्हा दोन वर्षांचा अभ्यास या वर्षी चांगला करा. आमच्या मनात त्या वेळी, ‘एकदम दुसरीत जाणार म्हणजे काय?’ असा प्रश्न घोळत राहिला. आम्ही तो प्रश्न कुसुमताईंना विचारला. त्या म्हणाल्या, “तुम्ही इंग्रजी पहिलीत जाण्याऐवजी एकदम दुसरीत जाणार. तेव्हा तुम्ही अभ्यास चांगला करा.” आम्हाला वत्सलाताई नाडकर्णी गाणी शिकवायच्या. चालीवर गाणी म्हणताना आम्हाला खूप मजा यायची.

काही दिवस गेल्यावर पगडी आणि लांब कोट घातलेले एक पाहुणे आमच्या वर्गात आले. दादा त्यांना घेऊन आले होते. दादांनी आम्हाला सांगितले, “हे फार मोठे आहेत. हे परुळेकरसाहेब. उठून उभे राहा आणि टाळ्या वाजवा.” आम्ही तसे केले.

काही दिवसांनी आम्हाला समजले, की ते पाहुणे शाळा चांगली सुरू झाली आहे असे सांगायला आले होते. त्यांनी १६ जून १९४० रोजी आमच्या बालमोहन शाळेचे उद्घाटन केले. त्यांचे नाव रा. वि. परुळेकर होते. बॉम्बे म्युनिसिपल स्कूल कमिटीचे ते सेक्रेटरी होते. त्यांनी शाळेला चांगला शेरा दिला होता. त्यातील काही वाक्ये मला येथे उघृत करावीशी वाटतात.
“ही संस्था लवकरच जनतेचे प्रेम, आदर संपादून नावारूपास चढेल, याबद्दल माझी खात्री आहे. कारण ह्या संस्थेच्या चालकांच्या कर्तबगारीची मला पूर्ण ओळख आहे. मुंबईचे नागरिक ह्या बालमोहन विद्यामंदिराचा भरपूर फायदा घेतील अशी मी आशा करतो. ही संस्था जनतेच्या आदरास पात्र होवो व तिची उत्तरोत्तर भरभराट होवो अशी मी परमेश्वरचरणी प्रार्थना करतो.”

दादांनी १० ऑक्टोबर १९४० रोजी दसरा संमेलनाला मुंबई इलाख्याचे मुख्यमंत्री नामदार श्री. बा. गं. खेर ह्यांना आमंत्रित केले होते. त्यांच्याकडे शिक्षणखाते असल्यामुळे त्यांनी शाळेच्या संमेलनाला येणे अत्यंत महत्त्वाचे होते.

त्या दसरा संमेलनाची शाळेत जोरदार पूर्वतयारी सुरू झाली. दसरा संमेलन शिवाजी पार्कच्या मैदानात होणार होते. त्यासाठी वत्सलाताई नाडकर्णी ह्या गायनाच्या बाईंनी आमचे निरनिराळे कार्यक्रम बसवले. त्यामध्ये नृत्य, हावभावयुक्त गाणी, शारीरिक शिक्षणाची कवायत, इत्यादी कार्यक्रम होते. ह्या कार्यक्रमांची तयारी शाळेच्या पहिल्या मजल्यावरील जागेत होत असे. मला आठवते, की शाळेतील प्रत्येक मुलाला ह्या कार्यक्रमात वत्सलाताईंनी घेतले होते. कार्यक्रम छान झाला.
तो ज्या मंडपात झाला, तो मंडप रिफॉर्मेटरी स्कूलमधील दादांचा विद्यार्थी आप्पा शेलार नावाच्या मुलाने घातला होता. त्याच्या रेगेमास्टरां’च्या शाळेचा कार्यक्रम होता ना! अतिशय उत्साहाने त्याने तो सजवला होता.
दसरा संमेलनाला अनेक प्रतिष्ठित नागरिक आले होते. आम्ही त्यांच्यासमोर मनोरंजक कार्यक्रम सादर केले. मुख्यमंत्री खेरसाहेबांनी शेरेबुकात लिहिलेला शेरा शाळेचे वैशिष्ट्य सांगणारा आहे. तो असा :
“अगोदर शाळा फिरून पाहिली. कार्यक्रमात मुलामुलींची कामे पाहिली. शिस्त, दक्षता, कळकळ या गुणांनी शाळेचे चालक उत्तम शिक्षण देण्याची तजवीज करीत आहेत.”

आमच्या शाळेने १५ जानेवारी १९४१ रोजी ‘बालदिन उत्साहात साजरा करायचे ठरवले. मकरसंक्रांतीचा दुसरा दिवस ‘मुलांचा सामुदायिक वाढदिवस’ म्हणून साजरा करावा व मुलांना आनंद द्यावा ही कल्पना दादांच्या मनात आली आणि त्यांनी अगोदर दोनतीन दिवस शिक्षकांना आपली कल्पना सांगून, त्यामध्ये त्यांचा सहभाग घेण्याचे ठरविले.

कुसुमताईंनी आमच्या वर्गाला सांगितले, की आपली शाळा १५ जानेवारीला तुम्हा सर्वांचा वाढदिवस एकत्रित साजरा करणार आहे. त्या दिवशी तुम्ही शाळेत छान छान कपडे घालून यायचे. ह्या दिवशी आपले दादा तुमची सर्वांची एक सुंदर मिरवणूक काढणार आहेत. दोन मुलांची एक रांग अशा पद्धतीने तुम्ही रस्त्यावरून जाणार आहात. तुमचे आई-वडील आणि इतर लोक तुमच्याकडे कौतुकाने पाहतील. अत्यंत शिस्तीने तुम्ही चाला. तुम्हाला काही घोषणा मोठ्याने म्हणायला सांगितल्या जातील. त्या मोठ्या आवाजात म्हणायच्या.

आम्ही १५ जानेवारीला छान कपडे घालून शाळेत आलो. दादांनी आम्हाला एकत्र बसवले. दादांनी आम्हाला ‘बाळांनो’ असे प्रेमाने संबोधून आम्हाला बालदिनासंबंधी सांगितले. ते म्हणाले, की “तुम्ही खूप मोठे आहात. तुम्हाला खूप महत्त्व आहे. तुम्ही घराचे बहुमोल अलंकार आहात, तुम्ही राष्ट्राची खरी संपत्ती आहात, तुम्ही राष्ट्राचे भावी आधारस्तंभ आहात,” असे सांगून आम्हाला चांगले वागण्यासंबंधी, वडीलमाणसे आणि शिक्षक यांना मान देण्यासंबंधी, त्यांच्या आज्ञा पाळण्यासंबंधी, प्राणिमात्रांवर दया करण्यासंबंधी, गरीब असलेल्या लोकांकडे सहानुभूतीने पाहण्यासंबंधी सांगितले आणि हा दिवस तुमचा आहे, तुमचा सर्वांचा वाढदिवस आहे; म्हणून तो सणासारखा पाळा व आनंदात घालवा असे कळकळीने सांगितले. नंतर आमची छान मिरवणूक निघाली. ‘मुले हे घराचे बहुमोल अलंकार, मुले हीच राष्ट्राची खरी संपत्ती, मुले हेच राष्ट्राचे भावी आधारस्तंभ’ अशा घोषणा आम्ही मोठ्या आवाजात देत होतो. मिरवणुकीच्या सर्वांत पुढे आमचे दादा होते. रस्त्याच्या दोन्ही बाजूंना मुलांचे आई-वडील, आजूबाजूचे लोक आमच्याकडे कौतुकाने पाहत होते. मिरवणूक त्यांच्याजवळ आली की ते टाळ्या वाजवीत असत. आम्हाला खूप आनंद होत होता. ही मिरवणूक मागच्या रस्त्यावरून पुन्हा शाळेच्या रस्त्यावरून शाळेत परत आली. आम्ही आपापल्या वर्गात बसलो. कुसुमताईंनी आम्हाला ‘तिळगूळ’ वाटला. त्यानंतर आम्ही आईवडिलांबरोबर घरी गेलो. अशा रीतीने शाळेचा पहिला बालदिन आम्ही अत्यंत आनंदात आणि मजेत घालवला.