मला दादांनी, माझ्या वडिलांनी माझ्या जन्माविषयीची एक गोष्ट सांगितलेली आठवते. आईच्या पोटात दुखते म्हणून दादा आईला घेऊन वाडिया हॉस्पिटलमध्ये तपासण्यासाठी घेऊन गेले. तेथील डॉक्टरांनी सांगितले, की बाळंत व्हायला अजून काही दिवस जावे लागतील. दादा घरी आले. आईच्या बाबतीत ते निश्चिंत होते आणि आश्चर्य म्हणजे दुसऱ्याच दिवशी आईच्या पोटात जास्त दुखू लागले आणि ती घरीच बाळंत झाली! तिच्या बाळंतपणाच्या वेळी माझी एक आत्या, ‘बायामामी’ हिने आईचे बाळंतपण केले (जुन्या काळी बाळंतपण करण्यात काही स्त्रिया प्रवीण असत.) आणि मी जन्माला आलो. त्या वेळी दादांची कशी धावपळ झाली असेल ह्याची कल्पना करवत नाही. पण मुलगा जन्माला आला याचा त्यांना आनंद निश्चितच झाला असावा.

माझ्या आजोबांनी मला ‘बापू’ म्हणायला सुरुवात केली. आजोबांची आई लहानपणीच वारली. तेव्हापासून त्यांचा सांभाळ व पालनपोषण त्यांच्या चुलत चुलत्यांनी केले. त्या चुलत्यांना ‘बापू’ म्हणत. मी जन्मल्यावर आजोबांनी त्या बापूंच्या नावानेच मला हाक मारायला सुरुवात केली आणि मग मला सगळेच बापू म्हणू लागले.

माझे ठेवलेले नाव मोरेश्वर. माझ्या आजोबांची गणपतीवर खूप भक्ती होती. त्यामुळे त्यांनी मोरेश्वर हे नाव मला आवडीने ठेवले होते.

आमच्या घरात आजी-आजोबा, आई-वडील, माझे तीन काका (यशवंत तथा दाजीकाका, नारायण तथा भाऊकाका, गणपती तथा गंपूकाका), दाजीकाकांच्या पत्नी मामीबाई, भाऊकाकांच्या पत्नी सुशीलाकाकी, माझी सर्वांत धाकटी आत्या यशवंती, माझा धाकटा भाऊ श्रीपाद तथा बाळ, माझ्या दोन बहिणी सुधा आणि सिंधू, दोन चुलत बहिणी कमल आणि सुमन, अशा १५ व्यक्ती एकत्र राहत होत्या. मधूनमधून आजी-आजोबा आमच्या कोचरे गावी जात असत. इतकी नाती जरी त्या घरात वावरत असली, तरी नात्यांच्या पलीकडे असलेली जवळीक व प्रेम आमच्या कुटुंबात नेहमी असायचे. माझे वडील (मी त्यांना ‘दादा’ म्हणत असे) घरातील कर्तापुरुष होते. ते व माझे थोरले काका दाजी हे दोघेच घरात मिळवते होते. दाजी म्युनिसिपल शाळेत शिक्षक होते, तर दादा माटुंग्याच्या डेव्हिड ससून इंडस्ट्रियल अॅण्ड रिफॉर्मेटरी स्कूल’मध्ये बालगुन्हेगारांच्या शाळेत १९२३ पासून शिक्षकाचे काम करीत. ह्या मुलांची फार मोठी जबाबदारी शिक्षकवर्गावर असे.

बालगुन्हेगार मुलांच्या शाळेत काम करणाऱ्या शिक्षकांसाठी राहण्याकरिता शाळेजवळच १८ बिहाडे राहतील अशी एकमजली सिमेंटची चाळ सरकारने विनामूल्य दिली होती. त्या जागेतील एक बिहाड होते रेगे मास्तरांचे ह्न आम्हा रेगे कुटुंबीयांचे. तळमजल्यावरील या जागेत १२’ह्न १५’च्या दोन खोल्या आणि एक छोटेसे स्वयंपाकघर आणि दर्शनी भागात ओसरीवजा एक मोकळी जागा, आणि घराच्या मागे छोटेसे अंगण होते. त्यात काही फुलझाडे आणि तुळशीवृंदावन होते.

घरची अतिशय गरिबी होती. माझ्या वडिलांना आठ बहिणी. या बहिणींच्या लग्नात झालेला खर्च सुमारे २० हजार रुपयांपर्यंत गेलेला होता. परंतु आजोबांनी ती कर्जाऊ रक्कम कोणाकडून आणली याचे व्यवस्थित टिपण करून ठेवले होते.

दादांच्या, केवळ रिफॉर्मेटरी स्कूलमध्ये शिकवून मिळालेल्या पगारावर कुटुंबाचा खर्च चालत नसे. म्हणून दादा, पंचेडेपोच्या दुकानातून पंचे, धोतरजोड्या, लुगडी आणीत आणि रविवारी फावल्या वेळेत निरनिराळ्या कॉलनीमध्ये विकायला जात. हा त्यांचा नित्यक्रमच होता. आमच्या गरिबीच्या काळात अनेक लोकांनी आम्हाला मदत केली आहे. त्यामुळे आमची गरिबी असली, तरी आम्हाला कधी काही कमी पडले नाही.
आमचे कुटुंब धार्मिक प्रवृत्तीचे. वर्षभराचे धार्मिक सण मोठ्या उत्साहाने साजरे होत असत. सारेच माणसांचे भुकेले असल्यामुळे आमच्या घरी पाहुण्यांची वर्दळ नेहमीच असायची. त्यामुळे गप्पागोष्टी, चर्चा या गोष्टी ओसरीवर कायम चालायच्या.

मला आठवते, की आमच्या ओसरीवर दादा रात्री १२ वाजेपर्यंत शिक्षक मित्रांबरोबर पुस्तके-वह्या-कागद घेऊन चर्चा करीत बसायचे.
माझी आई घरातील एक महत्त्वाची व्यक्ती होती. ती स्वयंपाक तर करीत असेच; शिवाय घरातील प्रत्येकाला काय हवे-नको ते ती स्वतः पाहायची. तिने केलेले जेवण आम्हाला चांगले लागायचे. काही वेळेला ती आम्हा मुलांना जेवणासाठी पाटपाणी घ्यायला सांगायची, खोल्यांतील केरही काढायला सांगायची. कधीकधी सतरंज्या आणि बिछानेसुद्धा घालायला सांगायची. तिने आमच्या कोणामध्ये दुजाभाव केला नाही. सर्वांना तिने आपले मानले आणि सर्वांनी तिला ‘काकीबाई’ म्हणून संबोधले.
घराच्या ओसरीवर एक कपाट होते. त्या कपाटावर ठेवण्यासाठी आई थोडे तांदूळ डब्यात घालून आजोबांकडे देत असे. कुणी भिकारी आला, की आजोबा त्यातील मूठभर तांदूळ त्याच्या झोळीत टाकत. हा आजोबांचा रोजचाच कार्यक्रम असे. मी एकदा आजोबांना विचारले, “आजोबा, तुम्ही दररोज सकाळी हे तांदूळ तुमच्याकडे येणाऱ्या लोकांना का देता?” ते म्हणाले, “बापू, आपण खातो जेवतो. या गरीब लोकांना खायला-जेवायला मिळत नाही. त्यांना भूक लागते म्हणून ते झोळी घेऊन अन्नासाठी घराघरात जातात व अन्न मिळवतात. ती आपल्यासारखीच माणसे आहेत. अशा लोकांना आपण थोडी मदत केली पाहिजे.” आजोबांनी हे जे मला सगळे सांगितले, त्यातले मला, ८ वर्षांच्या मुलाला त्या वेळी थोडेसे समजले होते. त्या वेळी मी आजोबांना आणखी काही न विचारता खेळायला गेलो. आजोबांनी गरिबाकडे आपण कसे पाहावे याचे प्रत्यक्ष उदाहरणच दिले होते.

मला खेळायला खूप आवडे. मित्र आले की त्यांच्याबरोबर गेलोच खेळायला. मित्र आमच्याच चाळीतले असायचे. आम्ही गोट्या, लंगडी, पकडापकडी, लपंडाव, इत्यादी खेळ खेळत असू. एकदा चाळीतील एका मुलाने आम्हाला गच्चीवर नेले. तो पतंग चांगला उडवत असे. त्याने आम्हाला पतंग कसा उडवायचा हेसुद्धा सांगितले. पतंगाच्या बारीक दोऱ्याला ‘मांजा’ म्हणतात हे मला त्यावेळी समजले. मांजा गुंडाळायचे मोठे रीळही त्याने आम्हाला दाखवले. हा हा म्हणता पतंग आकाशात उंच उंच जाऊ लागला. त्याने मला जवळ बोलावले व उडवलेल्या पतंगाचा मांजा माझ्या हातात दिला. तो मांजा मी हातात घेतल्यावर मला पतंग जड भासू लागलेला आठवतो. पतंग उडवण्यातली गंमत मला खूप आनंद देऊन गेली.

मला रेल्वेगाडीचे फार आकर्षण वाटत असे. माटुंगा स्टेशन आमच्या घरापासून दोन मिनिटांच्या अंतरावर होते. आमच्या ओसरीतून रेल्वेचे फाटक दिसायचे. गाडीचा आवाज ऐकला, की वाटे धावतधावत त्या फाटकाकडे जावे आणि गाडी धावताना पाहावी. माझी चुलत बहीण, कमा हिला मी एकदा सांगितले, की आपण रेल्वे फाटकाकडे जाऊ या ना! तिचे माझ्यावर खूप प्रेम होते. ती लगेच ‘चल’ म्हणाली आणि आम्ही दोघे रेल्वेच्या फाटकाच्या जवळ गेलो. थोडा वेळ थांबलो; पण गाडी आली नाही. इतक्यात गाडीच्या शिटीचा आवाज झाला. थोड्या वेळाने स्टेशनवरून गाडी सुटली आणि आमच्या समोरून गेली. मी तर टाळ्या वाजवून कमाचा हात धरून नाचत होतो. त्यानंतर मधूनमधून ती आणि मी तिकीट ऑफिसच्या कठड्याकडे जात असू. कमा मला कठड्यावर बसवायची. तेथून जाणाऱ्यायेणाऱ्या गाड्या मला व्यवस्थित पाहायला मिळायच्या. गाडीचा तो आवाज आणि गाडीची शिटी मला अजूनही आठवते. ते दिवस पुन्हा यावेत असे कधीतरी मला अजूनही वाटते.