• बालमोहन विद्यामंदिरामधील ४५ वर्षाचा बालअध्यापनाचा अनुभव
• पूर्वप्राथमिक विभागाचा स्वतंत्र अभ्यासक्रम तयार केला.
• मदाम मॉण्टेसरीकडे अहमदाबाद येथे मॉण्टेसरी शिक्षणाचे १९४४ साली प्रशिक्षण घेतले.

विविध क्षेत्रांप्रमाणे शिक्षण क्षेत्रातही युगप्रवर्तक व्यक्ती होऊन गेल्या. त्यांच्या मते शिक्षण म्हणजे फक्त वाचन-लेखन, गणित यांची ओळख नसून जीवनाचे सर्वांगीण संरक्षण करील ते खरे शिक्षण.

जीवनाच्या सर्वांगीण संरक्षणात व्यक्ती जन्मल्यापासून तिची हळूहळू वाढ होता होता व्यक्तीच्या भोवतालच्या वस्तू, निसर्ग, परिसर म्हणजेच निसर्ग व निसर्गात वावरणारे प्राणी, पशु, पक्षी, भोवतालचे वातावरण (environment) यांचा व्यक्तीच्या जीवनावर परिणाम होतो. जीवनावर होणारा परिणाम व्यक्तीच्या सर्वांगीण विकास होण्यास परिणत झाला तरच ती व्यक्ती समाज व राष्ट्राच्या प्रगतीला, विकासाला कारणीभूत होते.

श्री. रुसोच्या मते, Nature is the best guide and as such the boy or the girl shall be allowed to grow in harmony with the natural impulses. Never punish your pupil, for he does not know what it means to do wrong. Never make him say, “Forgive me”.

भारतातील एकेकाळची ‘गुरुकुल’ पद्धती बाप जीवनाची निदर्शक आहे. स्वावलंबन, सहकार्य, श्रम, सेवा, संयम व सातत्य हा विद्यार्थ्यांच्या जीवनातील गुणधर्म व उत्तम स्वभाव घडणीला आवश्यक अशा सवयी प्रतिदिनी आश्रमात होत असलेल्या कार्यक्रमातून विद्यार्थ्याच्या अंगी बाणत असत. ह्यातील प्रत्येक कार्यक्रमाद्वारे विद्यार्थ्यांना होणाऱ्या संवेदना, शरीर, मन व बुद्धी यांना स्पर्श करून जात आणि त्याचाच परिणाम त्यांच्या शारीरिक हालचालींत होत असल्याने शारीरिक, मानसिक व बौद्धिक आरोग्य विद्यार्थ्यांना सतत प्रसन्न ठेवीत असे.

विद्यार्थ्यांशी, शिक्षकांनी, पालकांनी, समाजाने कसे वागावे. त्यांचे श्रम त्यांच्याच मदतीने त्यांना एक व्यक्ती समजून कसे हाताळावेत हे स्वामी विवेकानंद आपल्या सूत्रमय वाणीत सांगतात.

“The teacher is he who can immediately come to the level as students and transfer his soul to the students sow and see through it and understand his mind. Such a teacher can really teach and none else.”

अशा प्रकारे विद्यार्थी आपले इच्छित पूर्ण करून समाजात वावरू लागतो त्यावेळी त्याच्या शोधक दृष्टीला आणि कल्पनेला खाद्य मिळाल्यानंतर फक्त नोकरी हाच एकमेव मार्ग त्याला न दिसता आपल्या सृजनशीलतेचा उपयोग आपल्यासाठी निर्वाहाचे साधन व समाजाला आपल्या कृतीद्वारे काही देणे, अशा प्रकारचा असू शकतो.

त्याची बैठक मात्र विद्यार्थ्याच्या अगदी लहान वयात (तीन ते सहा) व्हावी लागते. कारण त्याच वेळी त्याची संवेदनक्षमता तीव्र असते. निरीक्षणशक्ती सूक्ष्म असते, भोवतालचे वातावरण त्याला अनुकूल असल्यास त्याची ग्रहणशक्ती त्याला बऱ्याच गोष्टींची ओळख करून देते. कुटुंब, समाज, शिक्षणाधिकारी या सर्वांनी त्याला अनुकूल असे वातावरण निर्माण केल्यास व्यक्तिविकास व त्यातून सामाजिक विकास दूर नाही.

डॉ. माँटेसरी यांनी याबाबतीत सप्रयोग विचार केला आहे. डॉ. या शरीराच्या आरोग्याच्या डॉक्टर, पण ईश्वरी इच्छेप्रमाणे असे म्हणण्याचे कारण त्यांची परमेश्वरावर अत्यंत श्रद्धा होती. त्या परमेश्वराचे चैतन्यच त्या मुलात पाहात असत. मुलांची आपण सेविका आहोत. या भावनेने त्या मुलांच्या कार्यक्रमात भाग घेत. बरोबरीच्या योग्यतेने त्यांच्याशी बोलत. स्वतःला मुलांचा मार्गदर्शक समजत. डॉ. माँटेसरी यांच्या संबंधी थोडे विस्ताराने सांगण्याचे कारण म्हणजे त्यांच्या साधनांपेक्षा त्यांच्या तत्त्वांना समजून घेणे आवश्यक वाटते. कारण त्यांची तत्त्वे बालकांना शिक्षणाचा केंद्रबिंदू तर मानतातच पण त्यांच्या जीवनाला, स्वभावाला वळण देताना त्या बालकांच्या चैतन्याला महत्त्व देतात.

बालकाच्या चैतन्याला जी इंद्रियांची जोड मिळाली आहे. त्या इंद्रियांचा विकास हे त्यांचे पहिले तत्व. नेत्र (आकार) रंग, कर्ण (कारण कानाच्या मदतीशिवाय बालक भाषा आपलीशी करू शकत नाही.) जेवढे आपण मृदू बोलू तेवढी कानाची संवेदना तीव्र होते. नासिका आपले आरोग्य टिकविण्यास मदत करते. स्वच्छता म्हणणे काय हे समजण्यास नाकाएवढी मदत कोणी करीत नाही. जिव्हा किंवा जीभ हे एक इंद्रिय व्यक्तीला आरोग्याची दिशा दाखविते.

नेत्राप्रमाणे निसर्गाचा परिचय करून देते. “पिंडे पिंड मतिर्भिन्नः’ तसेच एकाच्या शरीराला जे मानवेल, पचनीय ठरेल ते दुसऱ्याच्या शरीराला कदाचित त्रासदायक ठरेल. सर्वात महत्त्वाचा म्हणजे स्पर्श, स्पर्श खूप काही अनुभव देतो. त्या अनुभावातून आपल्या बालकाच्या विकासाला वाव मिळतो. असा हा स्पर्श होताच सर्व इंद्रिये जणू जागी होतात. डोळ्यांनी स्पर्श होतो. आणि त्वचेने तर होतोच होतो.

या इंद्रियांचा विकास झाल्यावर साहजिकपणे हालचालीची प्रगती होते. त्यात सहजता येते. रुबाब येतो. आणि योग्यवेळीच हालचाल होते. डॉ. माँटेसरी मॅडमने याच प्रयोगातून ‘शांतीचा खेळ’ निर्माण केला व तो सुद्धा बालकांच्या मदतीने, आपली इंद्रिये ताब्यात ठेवून त्यांना स्तब्ध करणे, आपला श्वासोच्छवास देखील मर्यादित करणे व त्यामुळे निर्माण होणाऱ्या वातावरणाचा अनुभव घेणे या क्रिया बालकांच्या मदतीने त्यांनी मिळविल्या.

इंद्रियांच्या विकासाला आवश्यक व त्या त्या इंद्रियांना संवेदना देऊन त्यांची शक्ती अधिक वाढविण्यासाठी त्या प्रकारची साधने बनविली तरी त्याच साधनांवर अवलंबून न राहता ते गुणधर्म असणारी कोणतीही साधने त्या त्या परिस्थितीत मिळविली तरी तोच हेतू साध्य होतो, असे डॉ. माँटेसरींचे म्हणणे असावे, असे म्हणण्यास हरकत नाही.

ती साधने हाताळतानाच व्यवहार संभाषण, सहकार्य व नियमबद्ध कार्यक्रम आपोआप निर्माण झाल्याने व्यक्तिविकासातून सामाजिक विकास, सेवेच्या भावनेतून आवश्यक तो भावनाविकास साधला जातो. सध्याच्या परिस्थितीत तर आपण जगासाठी काय करू शकतो याचा विचार करण्याची सामाजिक परिस्थिती निर्माण झाली आहे, म्हणूनच डॉ. माँटेसरी मॅडमच्या तत्त्वांचे महत्त्व वाटते व त्यांच्याच शब्दात सांगावेसे वाटते, “we know how to find pearls in the shells of oysters, gold in the mountains, coal in the bowels of the earth. But we are unaware of the spiritual gems, the creative nebula the child hides in himself when he enters this world to renew mankind.”