• वैद्यकीय क्षेत्रातील निष्णात बालरोग तज्ज्ञ.
• वैद्यकीय क्षेत्रातील समाजकार्याबद्दल राष्ट्रपती पुरस्कार.
• सोलापूर अश्विनी सहकारी हॉस्पिटलचे संस्थापक, सदस्य.
• फेलो ऑफ इंडियन अॅकॅडमी ऑफ पेडिअॅट्रिक्स आणि फेलो ऑफ इंडियन अॅकॅडमी ऑफ मेडिकल सायन्सचे मानकरी.
• सखोल चिंतन व मनन करणारे विचारवंत, जातिवंत शिक्षक प्राध्यापक.

आपल्या देशातील विद्यार्थ्यांचे वर्गीकरण तीन प्रकारे करता येईल. पहिला प्रकार मृतवत आहे, दुसरा नुसता पोथीपंडित आणि तिसरा नवनिर्मितीची क्षमता असणारा असे तीन प्रकार आहेत. मात्र नवनिर्मितीची आस धरणारे आज फार थोडे आहेत. असे का घडते याच्या कारणांची चर्चा करूया.

मुलांच्या मानसिक, भावनिक आणि शारीरिक विकासाचे वर्णन तीन सिद्धांतांनी सांगता येते. पहिल्या सिद्धांतानुसार माणसाच्या मनाचा विकास एका विशिष्ट पद्धतीने होतो. जन्माला येतानाच त्याचे अनुभवाचे आणि मनाचे विश्व तयार होते.

दुसऱ्या महायुद्धानंतर ज्ञान हे टप्याटप्याने वाढत जाते. मुलाची पहिली दोन वर्ष महत्त्वाची! यात त्याच्या (sensory motor) ची वाढ होते. अनुभवांची साठवण होते. पुढे दोन ते चौदा वर्षापर्यंत संकल्पनांच्या दृष्टीने त्याची वाढ होते.

तिसरा सिद्धांत सिअर्सचा. यानेही माणूस कसा शिकतो याचं वर्णन केलं आहे. हळूहळू मुलाचा ‘स्व’ जागा होतो. घरातील व्यक्ती किंवा इतरांच्या सूचनेतून त्याचे ‘सुपर इगोत’ (महा अहंभावात) रूपांतर होते आणि त्यामुळेच तो शिकत जातो.

एकंदरीत मुलाच्या वाढीसाठी भाषेचं महत्त्व आपल्या ध्यानात येतं. तसेच आईवडिलांकडून, समाजाकडून काही अपेक्षित असतं. परंतु कुटुंबाच्या दैनंदिन गरजा भागल्या, सुरक्षितता मिळाली तर मुलांकडे त्यांच्या वाढीसाठी योग्य लक्ष पुरवलं जातं . मुलांना प्रेमाचा अनुभव मिळतो आणि मग त्याचा ‘स्व’ (ego) तयार होतो. हे बहुधा सुशिक्षित, सुस्थितीतील कुटुंबात घडतं. पण हे फारच थोडे असतात. एक थोडा मोठा गट असा आहे की ज्या पालकांचा केवळ या आधुनिक, सुशिक्षित गटाशी संपर्क आहे. तर दुसरा फार मोठा गट रोजच्या दैनंदिन गरजा भागवण्याच्याच चिंतेत असतो. त्यामुळे या शेवटच्या दोन गटातील मुलं आपल्या शाळेत आली तरी त्यांची ज्ञान ग्रहण करण्याची क्षमता पहिल्या गटातील मुलांएवढी नसते. त्याच्या विकासाच्या टप्प्यात त्याच्या वयातच योग्य ते ते मिळालं पाहिजे. जर असं म्हटलं, ‘ठीक आहे. पहिल्या दोन वर्षांत नाही मिळालं ते आता चौथ्या वर्षी देऊया.’ पण हे आता शक्य होत नाही. मागे राहिलेले सुटून गेलं आहे. ते नंतर मिळत नसते आणि मिळाले तरी ते परिणामकारी नसते. एकदा पडलेली दरी कायम राहते.

आपल्या समाजाचं बौद्धिक वय १२ आहे!
भाषेचं महत्त्व मोठं आहे. प्रत्येक भाषा ही निरनिराळी आहे. आपल्या भाषेतून मनुष्य ज्ञानाचं विश्व उभं करतो. पण जर मूल भाषेद्वारा भावना व्यक्त करण्यास असमर्थ असेल तर हे कोतेपण मुलांचं शिकून घेण्याची क्षमता कमी करते. आपली भाषा भावना जरूर व्यक्त करू शकते. परंतु आधुनिक विज्ञानाच्या संकल्पना व्यक्त करण्यास तिच्या काही मर्यादा आहेत. त्यामुळे आपल्याला इंग्रजी भाषेचा आधार घ्यावा लागतो. यामुळे एक संकरित भाषा आपण निर्माण करतो आहोत. परंतु ज्ञान मात्र या संकरीत भाषेतून व्यक्त होते आहे. आजच्या आपल्या सामाजिक संरचनेत कुटुंबात तसेच शाळेतूनही मुलांची उत्कंठा दडपली जातेय. त्यामुळे वैचारिकदृष्ट्या मृतवत विद्यार्थ्यांची संख्या फार मोठी झाली आहे. एस.एस.सी.ला चमकणारे थोडेबहुत पोथीपंडितही आहेत. परंतु आपल्या ज्ञानाचा, शिक्षणाचा खरा उपयोग करून नवनिर्मिती करणारे खरे विद्यार्थी अगदीच नगण्य होत चालले आहेत. या साऱ्याचा विचार करायची वेळ आज आपल्यावर येऊन ठेपलेली आहे. मुलांच्या उत्कंठा कशा जोपासाव्यात याविषयी चर्चा आवश्यक आहे. जेव्हा जगात कृष्ण विवराच्या मागे काय आहे? किंवा फ्रॉईडनंतर काय? अशा प्रकारचे वाद चालले आहेत; तेव्हा आपल्याकडे ‘चोली के पीछे क्या है?’ अशा प्रकारचा वाद चालू आहे ! आपल्या समाजाचं बौद्धिक वय केवळ १२ वर्षांचं आहे असं सिद्ध केलं गेलं आहे. यातून बाहेर येण्यासाठी काही करण्याची आवश्यकता आहे.

घरातून मुलांशी चर्चा करता का?
पहिल्या दोन वर्षात मुलांची वाढ निरनिराळ्या अनुभवातून होते. डोळे आणि हात, श्रवण आणि शब्द, सामाजिक प्रक्रिया आणि इंद्रिय चैतनांमधील वाढ अशा विविध प्रकारातून त्याची वाढ या काळात होते. परंतु त्यासाठी पोषक असं वातावरण आपल्याकडे बहुतांशी नाही. यानंतरच्या काळात आपल्या किती घरांतून मुलांना बरोबर घेऊन त्यांना समजेल अशा चर्चा केल्या जातात? ‘खेळणी’, गाणी आदींवर चर्चा केली जाते का? आपण विसरतो की, प्रत्येक क्षणाला मूल वाढत असतं. अशा प्रकारच्या त्रुटींमुळे त्याच्या संकल्पनांच्या विकासात बाधा येते. कधी अडचणी येतात. यावर एक उपाय म्हणून दोन वर्षापर्यंतच्या मुलांसाठी किंवा चार वर्षापर्यंतच्या मुलांसाठी शाळा निर्माण केल्या पाहिजेत. त्यांना रंग, आकार, वगैरे अनुभव विश्वाची ओळख करून दिली पाहिजे. यासाठी १०वी पर्यंतच्या मुलांची मदत घेता येईल. त्यांच्या मातांना प्रशिक्षण द्यायचं म्हटलं तरीही ते करता येईल. यावर होणारा खर्च तसा खूप नाही. आज आपण (शासन) कॉलेजच्या मुलांसाठी खर्च करतो. तो तर वाया जातो. कारण त्यातून नवनिर्मिती करणारे, आपल्या शिक्षणाचा समाजाला उपयोग करून देणारे थोडेच निर्माण होतात. त्यापेक्षा जर या छोट्या मुलांवर, त्यांच्या विकासासाठी खर्च केला तर हीच मुले जेव्हा कॉलेजमध्ये जातील तेव्हा नवनिर्मिती करणारी (आजच्यापेक्षा जास्तच) ठरतील. म्हणजे हा खर्च वाया जाणार नाही.

शिक्षण म्हणजे एका विशिष्ट दिशेने होणारी (ज्ञान, कौशल्य आणि प्रवृत्तीतील बदल) प्रक्रिया आहे. अशी एक शिक्षणाची व्याख्या आहे. हे शिक्षण कशा प्रकारे किंवा कसं द्यायचं हे शिक्षकावर अवलंबून आहे. म्हणूनच शिक्षकांची जबाबदारी मोठी. त्यासाठीच शाळेत अध्ययनाबरोबर चांगल्या चांगल्या उपक्रमांची आवश्यकता आहे.

मानदंड ठरवा
समाजाचं प्रतिबिंब त्यातील १४ वर्षाच्या मुलाच्या आचार-विचारातून मिळतं. यामुळे शिक्षणाने समाजावर काय परिणाम केलाय हे सांगता येतं. हा मुलगा तर आता शाळेतून बाहेर पडणार आहे. त्याच्या वागण्यातून शिक्षणाची उद्दिष्टं साध्य झाली आहेत का? आपला एस. एस. सी. झालेला मुलगा कसा असावा? त्याचं ज्ञान, कौशल्य आदी कसे असावे याबाबतची नेमकी रूपरेषा आपण ठरवली आहे का? आणि जर तसं नियोजन करायचं नसेल तर शिक्षण हवं कशाला? उद्या जर सर्व शाळा बंद केल्या तर काहीही घडणार नाही! मग शाळांचे समाजात स्थान काय आहे?

जो आयुष्यभर आपल्या संकल्पनांची चौकट समृद्ध करतो, संपन्न करतो, तो खरा सुशिक्षित! अशा प्रकारचे सुक्षिक्षित आपल्या समाजात किती आहेत? असे किती शिक्षक आपल्याकडे आहेत? शिक्षणाची प्रक्रिया जर यशस्वी करायची असेल तर कदाचित आपल्याला वेगळ्या वाटेने जावं लागेल. पालकांनाही त्या प्रक्रियेत ओढून घ्यावं लागेल. त्यांना प्रशिक्षण द्यावं लागेल.

प्रचलित शिक्षण पद्धतीत स्मरणशक्तीवर जास्त भर दिला जातो. मुलाच्या विश्लेषण, तर्कशक्ती इत्यादी क्षमतांवर भर दिला जात नाही. आपल्याकडे मुलांना त्यांच्या सर्व गरजा भागतील आणि त्यांची बौद्धिक वाढ होईल अशा प्रकारचं वातावरण फारसं नाही. शिवाय पालक त्यांचे अनुभव मुलावर लादतात. एकंदरीत आपल्या देशात ग्रॅज्युएट होणाऱ्यांची संख्या कमी नसली तरी नवनिर्मितीची शक्ती मात्र कमी आहे. त्याचबरोबर आजच्या शिक्षणाचंही उद्दिष्ट ठरविण्याची वेळ आली आहे. उदा. माध्यमिक शालान्त परीक्षा विद्यार्थी उत्तीर्ण असला म्हणजे त्याची एक विशिष्ट कुवत आहेच, अशी ग्वाही देता आली पाहिजे. त्याचं ज्ञान, कौशल्य आणि वृत्ती याबाबत एक निश्चित ठोकताळा देता आला पाहिजे. त्याचबरोबर प्रचलित परीक्षातही आमूलाग्र बदल घडवला पाहिजे.