• प्राध्यापक ज्ञानसाधना महाविद्यालय, ठाणे
• सुप्रसिद्ध साहित्यिक, कवी. अष्टपैलू गीत रचनाकार
• सर्वोत्कृष्ट वाङमयाच्या ३ राज्य पुरस्काराचे मानकरी
• रंगभूमी व चित्रपट सेन्सॉर बोर्डावर सदस्य.
• वृत्तपत्रातील लोकप्रिय ‘सावर रे’ सदराचे लेखक.

आपल्या अंतरीचा बहर किंवा शिशिर जाणवतो तो भाषेद्वारे. आपण बोलू लागलो की अंतरीचे लाघव प्रगटते. ते नसेल तर जे आहे तेही प्रगटते. निसर्गदृष्ट्या पशू असलेला माणूस मानव्याच्या पातळीवर माणूस आहे की नाही- हे जाणून येते भाषेद्वारे. जेव्हा जेव्हा समाज अभिरुचीच्या दृष्टीने नेमक्या कोणत्या स्थितीत आहे, ते जाणून घ्यायचे असेल तर त्या त्या वेळची समाजातली भाषेद्वारे होणारी निर्मिती पाहा. समाजातली सहिष्णुता किंवा असहिष्णुता त्या भाषेतील ‘निर्मिती’द्वारे सहज व्यक्त झालेली दिसेल.

सुमारे साडेसातशे वर्षांपूर्वी ‘भावार्थदीपिके’सारखा काव्य आणि तत्त्वज्ञानाने ओथंबलेला अपार ग्रंथ प्रगटला. तो ग्रंथही साक्षात जनगंगेच्या साक्षीनं निर्माण झाला. ज्ञानदेवांना असे श्रोते लाभले की, ज्या श्रोत्यांपुढे भावार्थदीपिका अर्थात ज्ञानदेवी निर्माण होऊ शकली. सर्वसामान्य समाजाची बोली मऱ्हाटी असेल, त्या काळात त्या बोलीला तथाकथित धर्ममार्तंडापुढे स्थान नसेल, पण ‘ज्ञानदेवी’तील आशय व्यक्त करण्याची प्रेरणा ज्या सामान्य समाजाने ज्ञानदेवांना दिली, त्या समाजाची आंतरिक अभिरुची, उत्कटता ही सखोल आणि सहृदय आहे, हेही त्यातून दिसून येते.

आज निर्मिती होते, झेंडूचे रान वाढावे, ते फुलल्यासारखे वाटावे, पण ते चिरकाल नसावे, अशीच ‘निर्मिती’ भाषेद्वारे होते आहे. भाषेतून लीलाचरित्रं, ज्ञानदेवी, दासबोध, गाथा असे कल्पवृक्ष निर्माण होताना दिसत नाहीत. सर्वत्र झेंडू-लहान झेंडू, मोठे झेंडू-बस्स! कारण काय? भाषेद्वारे समाजहृदयाने जे आत्मिक उड्डाण व्यक्त करायला हवे ते उड्डाणच करण्याची कुवत भाषा-कलावंतांची व रसिकांची हरवली आहे.

महत्त्व दिले आहे ते तात्कालिकाला. तेवढ्यापुरते लिहायचे, तेवढ्यापुरते वाचायचे, सोडडून द्यायचे. समाजाचा अंतर्यामी उद्धार कसा होईल, याची भाषा कलावंतांना तळमळ नाही. ना समाजाला तो करून घेण्याची तडफड. प्रसारमाध्यमांच्या जत्रेमुळे कचरासुद्धा सोने म्हणून मिरवला जात आहे. त्यामुळे तसा कचराच पसरवण्याची वृत्ती संवेदनाक्षम मनांकडून जोपासली जात आहे. अशा क्षणभंगूर लेखनाला पारितोषिके मिळतात; त्याची जाहिरात होते. एखाद-दोन महिने काही अजरामर आले बरं का, मराठीत-असा आभास निर्माण होतो, परंतु पुन्हा ती हवा निघून गेली की सारे शांत शांत…

हे असे का?
भाषेकडे आपण गांभीर्याने तर जाऊच द्या, पाहणेच सोडून दिले आहे. भाषा म्हणजे पोटार्थी व्यवहार भागवण्याचे एक साधन एवढेच महत्त्व सध्या समाजाने भाषेला दिले आहे. ‘भूक लागली, जेवण दे’,’पाणी हवंय – तहान लागली’ इतक्याच महत्त्वापुरती भाषा उरली. पण भाषेची तहान-भूक नाही. भाषेद्वारे आपले माणूसपण समृद्ध करण्याची ओढच नाही. माणूसपण ओळखले जात आहे ते तुम्ही किती बाह्यश्रीमंत आहात त्याद्वारे. तुमचे लौकिक पद, लौकिक पैसा, लौकिक वास्तू, लौकिक रूप यांनाच महत्त्व देण्याची स्पर्धा सुरू होते. एका सुंदर मुखड्याच्या तरुणीला महाराष्ट्र सुंदरी, भारत सुंदरी, विश्वसुंदरी म्हणून जेवढा गौरव मिळतो, तेवढा गौरव ऋतूचक्र लिहिणाऱ्या दुर्गाबाई भागवतांचा समाज करतो का? पॉप संगीताच्या कडकडाटात – मंगल प्रार्थनेची निरांजनं विझू पाहात आहेत. डोळे दिपवून टाकणारी रोषणाई काजळी मात्र काळोखात ठेवते आहे.

शिक्षण पद्धतीत भाषेचा पाया भक्कम आणि पुढे विद्यार्थ्याची जीवन-इमारत योग्य त्या सुडौल पद्धतीत उभी करण्याची शक्ती असायला हवी. भाषेद्वारे समाजाचे माणूस म्हणून जे चिंतन होते ते व्हायला. अभिजात कलाकृतीचा आस्वाद घेताना व्यक्ती म्हणून निर्माण होणारी करुणाच समाजाला प्राण्यांचा कळप होण्यापासून वाचवते, याचे भान ना राजकीय नेतृत्वाला ना शैक्षणिक विचारवंतांना.

पाठ्यपुस्तक म्हणजे विद्यार्थ्याचे गीता-भागवत असते. ते नित्य त्याच्या हाती असते, उघडले जाते, वाचले जाते. पण ही पाठ्यपुस्तकेही राजकारणाची खरूज लागून जर्जर झाली आहेत. मंत्रिमंडळात सर्व जिल्हा-तालुक्यांच्या आमदारांचा समावेश करावा त्याप्रमाणे सर्व धर्म-जात- जिल्हा-प्रदेश यांना पाठ्यपुस्तकातही स्थान मिळावे हा प्रयल दिसतो. लिहिणारा लेखक-कवी राहतो कुठे याला किती महत्त्व न लिहितो काय, याला किती महत्त्व याचे तारतम्यच उरलेले नाही. त्यामुळे अनुक्रमणिकेत चार-पाच नावे सोडली तर इतर अनेक भाषेतले बलदंड दीपस्तंभ असतात का? तपासून पाहावे लागेल.

भाषा शिकवणारी मंडळी ही फक्त बोलणारे कारकून होत आहेत. हातातली फाईल उरकून साहेबाला खूश करावे तशा आनंदात अभ्यासक्रम पूर्ण करून आदर्श असण्याची बक्षिसे मिळवणारा शिक्षकवर्ग- स्वत: भाषेने किती समृद्ध आहे हे साक्षेपाने तपासण्याची वेळ आली आहे. मोजकेच अपवाद सोडले तर शिक्षकांचे वाचन हे चिंतेच्या स्थितीतले आहे. न वाचता शिकवता येणारी शिक्षण पद्धती आणि न वाचता उत्तीर्ण करणारी शिक्षण पद्धती यामुळेच भाषेचा ऱ्हास अधिकाधिक होत आहे. हे कटु असेल पण सत्य आहे.

गुण मिळतात ते माहितीच्या पाठांतराला. तुमची माहिती किती पाठ त्यावर विद्यार्थ्याची गुणवत्ता ठरते. त्यात जीवनाची रसवत्ता किती आहे, हे जाणून घेण्याची फिकीर ना शिक्षणक्षेत्राला ना पालकांना. आपला पाल्य घोकंपट्टी किती करतो याकडे विजेरी घेऊन डोळयात तेल घालून पालक पाहतो, मात्र आपला पाल्य मनन किती करतो, तो किती अभिरूचीसंपन्न आस्वादक आहे, जीवनात आवश्यक असणारी निर्णयशक्ती त्याच्यात किती आहे याचा विचार करण्याची कुवत आजच्या बहुसंख्य पालकांकडे नाही; कारण हे नव्या पिढीला जन्म देणारे पालकही न वाचन करता उत्तीर्ण करणा-या रसायनातूनच जन्माला आले आहेत. त्यांना फक्त हवे आहेत ‘मार्कांनी’ धष्टपुष्ट असलेले बैल; त्यांना कुठे हवी आहेत तरल-संवेदनाक्षम मन असलेली माणसे!

तंत्रज्ञान – विज्ञान यांचे आजच्या काळात महत्त्व कुणीच नाकारणार नाही. भौतिक प्रगत जगाच्या बरोबरीने राहण्यासाठी विज्ञान-तंत्रज्ञानाचे अपरंपार महत्त्व आहे. पण हे तंत्रज्ञान ज्याच्या हाती आपण सोपवतो आहोत, तो माणूस आहे की माणसासारखा दिसणारा रानटी पशू याचा परखड विचार करण्याची हीच वेळ आहे. या मुद्यावर वादशाळेतील जिंकणे – हरणे असा प्रतिष्ठेचा प्रश्न करण्यापेक्षा प्रामाणिक अंतर्मुख होणे गरजेचे आहे. ज्या अणु विघटनामुळे विश्वशांती व्हावी हे स्वप्न आईन्स्टाईन यांनी पाहिले; त्याच आईनस्टाईन यांना आपल्या संशोधनाने विश्व विनाशाच्या उंबरठ्यावर आणले की काय, याची काळजी वाटू लागली; यातच सारे आले. औषधासाठी विषाचीही गरज असते; पण ते धन्वंतरीच्या हाती यायला हवे; नाहीतरी समाजाचा जीवच जायचा. विज्ञानाला अर्थपूर्ण विकासाच्या दिशा देणा-या महत्वाच्या दोन गोष्टी आहेत -आध्यात्म आणि भाषा. पाया आत्मिक शुद्धतेचा असेल आणि भाषेमुळे तरल झालेले माणूसपण असेल तरच विश्वाला ते वरदान ठरेल. म्हणून विज्ञानाची पिछेहाट करा असे नकारात्मक धोरण नको तर भाषेद्वारे ते विज्ञान सुयोग्य, करुणाकर हाती सोपवा एवढेच कळकळीचे सांगणे आहे.

म्हणूनच याच क्षणी सामाजिक, शैक्षणिक नेतृत्वाने हतबल, उदास किंकर्तव्यमूढतेने हाताची घडी-तोंडावर बोट न ठेवता; ही घडी सोडून, हे तोंडावरले बोट काढून झडझडून कामाला लागणे तीव्र गरजेचे आहे.

अभिजात साहित्याच्या निर्मितीचे, आस्वादाचे एक मोहोळ उठायला हवे आहे. जन्मलेल्या मुलाच्या पोषणासाठी दुधाची व्यवस्था निसर्ग करतो; जागृत पालकाने मातेच्या दुधाबरोबर सुंदर, आशयघन भाषा त्याला मिळेल अशी व्यवस्था करायला हवी. भाषेद्वारे प्रगटलेले ललित – वैचारिक – वैज्ञानिक चिंतन त्याने भाषेद्वारेच मुलांच्या अंतर्यामी पोहोचवायला हवे. कथा, चरित्रातून, कादंबरीतून समाजाचे नाना रंग वेळीच दाखवायला हवेत, तर कविता, गीतातून जगण्यातील अनेक रंगी लयतालांचा महोत्सव आपल्या पाल्याला मिळेल असा ध्यास पालकांना लागायला हवा. शिक्षकाने – आपला व्यवसाय केवळ आर्थिक उपजीविका म्हणून न करता; तो एका पिढीला योग्य दिशेने नेणारा व संवेदनांतून जगवणारा व्यवसाय आहे या दृष्टीने, या श्रद्धेने करायला हवा. त्यासाठी शिक्षक केवळ कागदावर पदवीधर असून चालणार नाही, तो विद्याधर हवा. ज्ञानधर हवा. शिक्षकाची नोकरी करतो तो शिक्षक नसून पिढीला जीवनशिक्षण देतो तो शिक्षक हे सर्वच शिक्षकांनी समजून घ्यायला हवे आहे. आणि हे जीवनशिक्षण देणारे सर्वात समर्थ साधन भाषेद्वारे आपल्या हाती आहे हा आनंद आधी शिक्षकाला, पालकांना उमजायला हवा. नव्या पिढीत दिसत आहे तो केवळ परिणाम – पण त्या परिणामाची बीजे आहेत ती प्रौढ पिढीतच. आमची कृती, आमचे गाफीलपण नव्या पिढीला भोगावे लागणार आहे.

म्हणूनच या क्षणीची अंतर्जाग ही भाषेच्या विकासाची, निर्मितीची, समाजाच्या सर्वांगीण जडणघडणीची मूलभूत गरज आहे. ती गरज परखडपणे जाणवणे आणि नव्या धिराने, जिद्दीने, दृष्टीने पुढे चालणे यातूनच नव्या समाजाचे माणूस म्हणून भवितव्य ठरणार आहे.