• ‘दादा’ या नावाने परिचित असलेले पाडुरंगशास्त्री आठवले हे जागतिक कीर्तीचे समाजसेवक आहेत. त्यांच्या कार्यामुळे ते
बहुपुरस्कृत झाले आहेत.
• दादांचे प्रवचनाच्या स्वरूपातील प्रेरक विचार ऐकण्यासाठी दर रविवारी हजारो स्वाध्यायी एकत्रित जमतात. स्वाध्यायी असणे हा समाजात बहुमान समजला जातो.
• दादांचा सन्मान भारतात आणि परदेशातही नेहमी होत असतो.

भगवंताचे रूप आपल्या डोळ्यात बसत नाही. पण आपले रूप भगवंताच्या डोळयात स्थिर होऊन त्याच्यासारखे जीवन बनवायचे आहे. त्याच्यासाठी काही लोक जगाचा संबंध तोडून तो भगवंताशी बांधतात. याला ते ज्ञानमार्ग म्हणतात. त्यांच्या दृष्टीने जगाचा संबंध तुटताच भगवंताशी संबंध बांधला जातो. अशा प्रकारचे ज्ञानमार्गी लोक प्रभूला भेटण्यासाठी जग सोडतात. हा एक रस्ता आहे. दुसरा रस्ता असा की, त्यात मला कोणी व्हायचे असते, तशी आशा असते. ते आपले जीवन असे सुंदर बनवतात की, भगवान स्वतः आकर्षिला जाऊन धावत यावा. म्हणजे, ते त्याला सुंदर वाटतात. आपल्यामध्ये झालेला विकास आणि ‘कोणी व्हायचे आहे’ Becoming, असा विचार, ही आपल्या जीवनाची पहिली पायरी आहे. ही गोष्ट देखील ज्यांनी खलास करून टाकली, ते लोक ज्ञानमार्गी आहेत. भगवंतात एकरूप होण्यासाठी जग सोडायचे व आपले जीवन इतके सुंदर बनवायचे की, भगवानच आपल्याला उचलून घेईल. असे हे दोन रस्ते आहेत. या दोन्ही मार्गांना लोक भक्तिमार्ग म्हणतात. वास्तविक, भगवंताकडे जाण्याचे हे दोन्ही रस्ते कठीण आहेत. ज्ञानमार्गात घसरण्याचा संभव असतो. त्यातील कोरडेपणामुळे घसरले जातो. दुसऱ्या रस्त्यातही घसरण्याचा संभव असतो. पण तेथे आर्द्रतेमुळे घसरावे लागते.

जीवनसौंदर्य फुलविण्यासाठी काय काय पाहिजे त्याची चर्चा आपली चाललेली आहे. सुखाचे कारण बनते ती वस्तू सुंदर. Anything is beautiful which causes pleasure. ती वस्तू सुंदर जी सुखाचे कारण बनते. व्यावहारिक सुख, सौंदर्य, चित्रकला, साहित्य वगैरे कोणाला? सुंदरच आहेत म्हणून ती सुखकारक वाटतात.पण कोणाला? डोळे, कान, नाक यांना सुंदर वाटतात त्या वस्तू सुंदर नव्हेत. कारण, व्यवहारात स्पर्शसुखात सुंदरता असतेच असे काही नाही. थंडीत कुडकुडणाऱ्या माणसाच्या हातात कोणाचाही हात आला तरी तो चांगला वाटतो. त्याने ऊब मिळते. पण ही सुंदरता नाही, आवश्यकता आहे. मग काय, ज्याची भाषा कानांना आवडते तो सुंदर? नाही. असेल तर ज्याच्याशी आपला संबंध असतो, थोडा स्वार्थ असतो तो वाटेल तसे गायला तरी आपणाला सुंदर वाटते. ज्याच्याशी कोणत्याही प्रकारचा भौतिक संबध नाही, थोडाही स्वार्थ नाही, तरीही त्या माणसाची भाषा सुंदर वाटते. त्याला पाहताच हृद्य सागराला भरती येते, असे असले तर समजून चाला की, तो विकसित (Developed) जीव आहे, सुंदर आहे. लोकांना सुखकारक वाटते ते जसे सुंदर आहे तसे भगवानासही आपण सुंदर वाटलो पाहिजे.

भगवंताला आपण केव्हा सुंदर वाटतो? जेव्हा आपल्या भाषेमधून लाचारी, दैन्य, मागणी, उद्धटता आणि मूर्खपणा जातो तेव्हा आपण भगवंताला सुंदर वाटतो. समजा, कदाचित लाचारी, मागणी, दैन्य व उद्धटता आपल्या भाषेतून गेलेली असेल, पण आपण म्हणतो :’भगवान ! तुझ्या जगात अन्याय का? माझ्याकडेच तुझी नजर का नाही? मीच कसा तुझ्या नजरेतून सुटलो? माझे ठीक आहे, पण दुसरेही कित्येक निर्दोष लोकही दुःखी आहेत!’ याला मुर्खता म्हणतात. भगवंताबद्दल आपल्या मनात प्रेम आहे, तरी देखील आपली भाषा मूर्खपणाची आहे. तेव्हा हा मूर्खपणाही गेला पाहिजे. या पाचही गोष्टींनी विशुद्ध झालेली भाषा असेल तरच ती दिव्य वाणी. तशी भाषा ऐकायला भगवान आतुर असतो. अशी भाषा बनवायची असेल तर जीवन आतून बदलले पाहिजे. पण याज्ञवल्क्य, शंकराचार्य, वल्लभाचार्य जी भाषा बोलले तीच भाषा आपण बोलू लागलो तर त्यात माधुर्य नाही. भगवान पाहातच असतो. ही भाषा कोण बोलतो आहे, किती खोल अंत:करणातून आलेली आहे, पाठीमागचे जीवन कसे आहे? या गोष्टी महत्त्वाच्या आहेत. केवळ कंठमाधुर्य आहे म्हणून भगवंताला भाषा सुंदर वाटत नाही.

जीवन आतून बदललेले असेल तरच अशी भाषा येऊ शकते. नामदेव महाराज कीर्तन करीत तेव्हा त्यांच्यापुढे साक्षात भगवान पांडुरंग नाचत असत. नामदेव महाराजांचा कंठ मधुर होता किंवा ते तंबोरा उत्तम वाजवीत होते, म्हणून भगवान त्यांच्या कीर्तनात नाचत नव्हता. त्यांच्या वाणीत सुंदरता होती.

आपली दया, करुणा, कृपा व्यावहारिक असते, दैवी असत नाही, नि:स्वार्थ असत नाही. समजा, कोणाबद्दल आपल्या हृदयात दया, करुणा, कृपा जागृत झाली तरी आत, सातव्या पडद्यात स्वार्थ असतोच. स्वार्थ नसेल तर भित्रेपणा असेल. ‘यावेळी जर मी याला मदत केली नाही आणि देवाने मला शिक्षा केली तर?’ ही एक प्रकारची भीती आहे. अनेक गोष्टींचे विश्लेषण करून आपले सत्कर्म निश्चित होते. आपली कृपा, दया व्यावहारिक असते तर ऋषींची दया, करुणा, कृपा दैवी असते. कर्माचा परीक्षक, साक्षी भगवान आहे. तोच फक्त आपली सत्कर्मे ओळखू शकतो, गीतेमध्ये भगवंतांनी हेच सांगितले आहे.

गतिर्भता प्रभुः साक्षी: निवासः शरण सुहृत।

आपले सर्वच भाव व्यावहारिक असतात आणि स्वार्थ, भित्रेपणा, असहनशीलता वगैरेनी मिश्रित असतात. विशुद्ध किंवा नि:स्वार्थ असत नाहीत. सत्कर्मे कोणत्या भावाने होतात त्याच्यावरून सत्कर्माचे मूल्य ठरविले जाते. खरोखर आपल्या भावनांचे विश्लेषण भगवानच करू शकतो. आपण करू लागलो तर त्याला अर्थ नाही. या दृष्टीने आपली सत्कर्मे व्यावहारिकच असतात. भगवान जर न्यायाधीश बनून आपली सत्कर्मे पाहू लागला तर किती बाकी राहतील? एखादी बाई जर कोबीचा कांदा घेऊन चांगली वाईट पाने शोधू लागली तर तिला प्रत्येक पानात काही ना काही खराबी दिसलेच. एखादे सुकलेले असेल, एखाद्याला भोक असेल, एखाद्यात कीड असेल, एखादे काळे पडलेले असेल, असे करता करता शेवटी एक पान देखील चांगले राहणार नाही अथवा कसेबसे एखादे चांगले निघेल. असेच काहीसे आपल्या सत्कर्माचे प्रभूजवळ होते. म्हणून ख्रिस्ती धर्मात प्रभूला न्यायाधीन न म्हणता दयाळू प्रभू म्हटले आहे.

जीवनात विशुद्ध भाव असला पाहिजे. तो उभा केला पाहिजे. असे स्वतःचे व दुसऱ्याचे जीवन बनवणारा सुंदर प्रभू आपल्या वसंत-ऋषीच्या सत्कर्मातील फरक जाणून सुगंध घेऊ शकतो. तेव्हा विशुद्ध भाव स्वतःमध्ये व दुसऱ्यामध्ये उभा करतो तो सुंदर. तसाच भगवंताची भावना जागृत करतो तो सुंदर. आपली भावना सहजपणे जागृत होते. कारण आपण विकारी आहोत. आपल्याजवळ आपले विकार असतात. दुसऱ्याची दुःखे पाहून आपल्यावर ओढवलेली दुःखे आठवतात आणि भावना जागृत होते. पण प्रभूला तसे काहीच नाही. तो निर्गुण, निराकार, निरंजन आहे तरी त्याच्यात भावजागृती करायची आहे आणि त्याला आवडणारे जीवन बनवायचे आहे.

नंतर, ते सुंदर, जे विशिष्ट भावना जागृत करते. जगातील प्रत्येक वस्तू कोणत्या तरी भावनेनेच होते. जगाकडे पाहिल्यावर आपल्या मनात नश्वर भावना उभी होते. कारण, जग सतत बदलत असते, तशी आपली भावनाही बदलत असते. आतला भाव बदलत असतो. एखाद्या सकाळी आपण उठतो तेव्हा ऐकतो:’मगनभाई गेले!’ त्यावेळी आपल्याला वाटते, ‘अरे! काल रात्री तर आम्ही भेटलो, बोललो. आणि आता असे एकाएकी काय झाले?’ही भावना नश्वर आहे. तसेच आपले सुख-दुःखही नश्वर आहे. आपली भक्तीही नश्वर आहे. जोपर्यंत काही मिळालेले नसते तोपर्यंत मंदिराकडे धावत असतो. थोडी अडचण निर्माण होताच भक्ती सोडून देतो. सर्वच नश्वर वाटते. या नश्वरतेत देखील सुंदरता असते. ती पाहण्याची दृष्टी जोपासली पाहिजे.

जे नश्वर नाही ते सुंदर नाही. नश्वर आहे ते सुंदर आहे. प्लास्टिकची फुले रंगने सुंदर दिसतात. पण त्यांच्यात सुगंध, मृदुलता, कोमलता असत नाही. म्हणून ती सुंदर नाहीत. पारिजातकाच्या फुलात सुगंध, रंग, मृदुलता आहे. म्हणून ती थोड्याच तासांत कोमेजून जातात, तरीही सुंदर वाटतात. तेव्हा जे नश्वर नाही ते सुंदरही नाही, ही जाणीव आली पाहिजे. तरच प्रभूने नश्वरता का ठेवली आहे ते समजेल. या नश्वर-भावनेच्या जागेवर सौंदर्य-भावना बसविली पाहिजे.

प्रत्येकात भावना ही आहेच, त्या भावनेला विशिष्ट बनविले पाहिजे. वस्तू पाहिली की भावना उत्पन्न होतेच. जीवनात दोन भावना असतात. भोग-भावना व भाव-भावना मुलाबद्दल भोग-भावना असते. तिचे रूपांतर भाव-भावनेत झाले पाहिजे. भोग-भावनेत मालकीभाव असतो. पार्थक्य असते. तर भाव-भावनेत विशिष्टता असते. भोग-भावनेत एखादे फूल पाहून आनंद होतो, पण त्याच्याबरोबर मालकी-भावनेची इच्छा होते. ती राखावी असे वाटते. भाव- भावनेत फूल पाहून आनंद होतो, पण कदर करावी असे मनाला वाटते. भाव-भावनेत ऐक्य असते, एकरूप व्हायचे असते. समोरच्यामध्ये मिसळून जाण्याची वृत्ती ही भक्ती आहे. तर समोरच्याला स्वत:मध्ये मिसळवून टाकण्याची वृत्ती हा भोग आहे. ऐक्य दोघांतही आहे ऐक्याशिवाय भोगही शक्य नाही. ऐक्य तर पाहिजेच. पण मिसळून जाणे हा एक मोठा अभ्यास आहे. मिसळवणे हा भोग आहे. म्हणून जे भक्तिभावना जागृत करते ते सुंदर.

बकरी व वाघ समोरासमोर उभे असले तर भोग-भावनेने वाघ बकरीला खातो. तेव्हा दोघांचे ऐक्यच होते. बकरी वाघाच्या पोटात जाते आणि ऐक्य होते. पण दोघेही भावदृष्टीने परस्परांना पाहतील तेव्हा, ‘मी त्याच्यात सामावून जातो, विशिष्ट भावनेने मिसळून जातो’ असे वाटेल. ते ऐक्य भावनेचे आहे. याच्यात ऐक्य-वृत्ती आहे. भोगात ‘चावणे, खाणे’ ही वृत्ती आहे. भावात समर्पण आहे. ही भक्ती आहे. ‘समोरच्याने माझ्यात मिसळून जावे’ हा भोग आहे. ‘मी कोणात मिसळून जातो’ हा भाव आहे. भगिनीमध्ये ही वृत्ती विशेष असते. म्हणून त्यांना मुक्ती मिळविणे सोपे आहे. ‘आहेच’ असे मी म्हणत नाही. पण हा अभ्यास जन्मोजन्मी अवश्य उपयोगी आहे.

मी ‘तुझ्यात विलीत व्हावे, मिसळून जावे’ हा भाव आहे. ‘तुला माझ्यात मिसळवून घेतो, चावून खातो हा भोग आहे. दोहोत ऐक्य आहेच आणि कृतीही आहे; परंतु वृत्तीत फरक आहे. ‘प्रभू! मी तुझ्यात मिसळून जावे असे वाटत असेल तर आपले जीवन सुंदर आहेच; पण भगवंताच्या मनात जेव्हा आपल्यामध्ये मिसळून जाण्याची भावना उत्पन्न होते तेव्हा ते जीवन ‘उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः’ असते. श्री शंकराचार्य, वल्लभाचार्य, याज्ञवल्क्य वगैरेंची जीवने अशी होती. अशा जीवनात मिसळून जाण्याची भगवंताला इच्छा होते. भगवंतात भक्तीची भावना जागृत करील असे सुंदर जीवन आपण बनवले पाहिजे.

वास्तविक याच्याबद्दल चर्चा करू नये. पण असे ऐकाल तर मनात तशी वासना दृढ होत जाईल. वासना दृढ झाली तर तसे होण्याचा प्रयत्न कराल. प्रयत्न केलात तर प्रभू अवश्य मदत करील. तुमचे प्रयत्न व भगवंताची मदत एकत्र येतील तर एखाद्या जन्मात अवश्य असे सुंदर जीवन बनले जाईल. तेव्हा वाटेल; माझ्या जीवनाची गती प्रभूच आहे. “गतिस्त्वं गतिस्त्व त्वमेका भवानी।’

प्रथम आपल्यामध्ये भगवंतात मिसळून जाण्याची भावना दृढ झाली पाहिजे. तसेच भगवंताला स्वत:मध्ये मिसळवून घेण्याची इच्छा होईल असे जीवन बनवले पाहिजे. पती-पत्नीच्या प्रेमातही ‘तुझ्यात एकरूप होऊन जावे’ असे वाटले तर ते सात्त्विक आहे. आपल्यातही प्रभूमध्ये एकरूप होण्याची भावना जागृत झाली पाहिजे आणि त्यानंतर आपले जीवन असे बनवावे की, भगवंताला आपल्यात मिसळून जावे असे वाटावे. भगवंताने स्वत: भक्त बनावे. भगवंतात भोगाची भावना व भक्तीची भावना जागृत करील असे आपले जीवन बनले तर ते सुंदर जीवन. जीवनात गीत- सौंदर्य, गती-सौंदर्य व विचार-सौंदर्य फुलले तर ते जीवन भगवंताला सुंदर वाटते.

गीत-सौंदर्य : आपले बोलणे सुंदर असले पाहिजे. आपण संगीताला मधुर भाषा मानतो. हे संगीत ही आपल्या भाषेची एक अभिव्यक्ती आहे. त्यात जर समाधान असले, प्रसन्नता असली तर ते गीत आहे. जे ऐकून प्रभूही नाचतो. आपली प्रत्येक कृती संगीत होते. सध्या साहित्यात एक मुक्तछंद निघालेला आहे. ज्याला कोणतेच बंधन नाही. तो देखील अति उच्च भाषेतील संगीत आहे. एखाद्या जातीच्या किंवा क्लबच्या सभेत एखादा सभासद आक्रमक बोलतो, तर दुसरा सभासद समाधानकारक बोलतो. या दोघांत फरक आहे. भाषा बोलतो त्यात प्रेम किती? हेतू काय? याच्यावर भाषा-सौंदर्य आधारित असते. आत्मिक, ऐक्य, समाधान व प्रसन्नता यांनी भरलेली भाषा सुंदर असते. आपण भगवंताला दोष देतो आणि संतही भगवंताला दोष देतात. त्यात फरक आहे. संत सांगतात, ‘तुझे पतितपावन नाव ऐकून तुझ्या दारात आलो. आत तू पतिताला पावन केले नाहीस तर परत जाईन. तुला उदार समजत होतो, पण तू प्रथम कर्मांची पुंजी मागतोस आणि नंतर फळ देतोस. मग तू उदार कसला?’ असे भक्त भगवंताला सांगतात. त्यात प्रभूवर आरोप किंवा स्वत:बद्दलचे असमाधान नाही. त्याची अशी ही वाणी प्रसन्नतेने भरलेली, आत्मीय ऐक्यातून, आतील समाधानातून निघालेली दिव्य वाणी असते. बोलणाऱ्याचे व ऐकणाऱ्याचे ठीक आहे, पण आपल्यासारख्यांनाही ऐकून राग येत नाही. हीच तर दिव्य वाणीची सुंदरता आहे. ही ऐकून प्रभूला देखील गुदगुल्या होतात. अशी भाषा नामदेव महाराज बोलतात. त्यात भगवंताला आणि नामदेव महाराजांनाही आनंद आहे. हे गीत-सौंदर्य आहे.

गती-सौंदर्य : गती म्हणजे जीवन, सकाळी डोळे उघडताच गती सुरू होते. अणूतही गती आहे आणि झोपेतही गती आहे. आपल्या जीवनात स्वार्थासाठी, विकासासाठी, उपकारासाची, आनंदासाठी गती असते. शेवटी समर्पणासाठी गती असते. या सगळया गती भगवंताकडे वळवल्या पाहिजेत. गती पाहण्याचा फार मोठा अभ्यास आहे. विशेषतः गतीमध्ये असलेला फरक कळला पाहिजे. स्वार्थार्थ, विकासार्थ, उपकारार्थ गती सुंदर नाही. आनंदार्थ गती सुंदर असते, पण समर्पणात्मक गती अतिशय सुंदर असते. आपल्यात गती ही आहेच. म्हणूनच माणूस ‘एक रूम’ जागेमधून ब्लॉकमध्ये राहायला जातो. आपली सर्व गती स्वार्थात वापरली जाते. तशीच भौतिक विकासासाठी, किंवा उपकारासाठी वापरली जाते. ती देखील सुंदर नाही. ही गती हळूहळू आनंदार्थ बनली पाहिजे. ती उत्तरोत्तर फुलवीत फुलवीत समर्पणासाठी वापरली तर ती सुंदर. गंगा धावत धावत समुद्राकडे जाते. तिला वाटते, आपण समुद्रात मिसळून जावे, ओतून जावे, हरवून जावे आणि आपले जीवन व अस्तित्व एकरूप करावे. ही तिची समर्पणासाठीची गती आहे. म्हणून त्यात गती-सौंदर्य आहे. गंगामाई धावत धावत जात असताना ज्यांना तिचा लाभ घ्यायचा असेल त्यांनी घ्यावा. ती कोणाची पर्वा करीत नाही. तिच्यात ही समर्पण गती आहे. गतिसौंदर्य आहे.

एखाद्या मुलाने चूक केली तर शिक्षक त्याला आचार्यांकडे घेऊन जातो. अशा वेळी दोघांच्या गतीत फरक असतो. दोन तरुणी एकाच गावात जात असतात. पण ते गाव एकीचे माहेर असते आणि दुसरीचे सासर. त्यामुळे त्या दोघींच्याही गतीत फरक असतो. ऋषी चालतात व आपणही चालतो, याच्यात फरक आहे. हा फरक भगवान जाणू शकतो. आपली गती रूढीनुसार असते तर ऋषी जन्मोजन्मी गुण फुलवून, तेजस्वी जीवन बनवून, प्रभूमध्ये एकरूप होण्याच्या भावनेने धावतात. म्हणून त्यांना समर्पणाची गती असते. यात गती-सौंदर्य आहे. प्रभू हे पाहतो म्हणून उत्तरोत्तर आपल्या जीवनाची गती फुलविली पाहिजे. तरच जीवन सुंदर बनते.

विचार-सौंदर्य : विचार भव्य-दिव्य पाहिजेत. निर्णय महान असला पाहिजे. संकल्प सुंदर असले पाहिजेत. भाषेत लाचारी नको, उद्धटता नको, स्वार्थ नको, तर ऐक्यभावना निर्माण करणारी भाषा पाहिजे. अशा भाषेतील विचार सुंदर. भोगभावना गेली पाहिजे व भक्तिभावना वाढली पाहिजे. ‘प्रभूमध्ये मी मिसळून जावे’ ही भक्ती आहे. ‘दुसरा माझ्यात मिसळून जावा’ हा भोग आहे. भगवान जोपर्यंत म्हणतो की, ‘तू माझा’ तोपर्यंत जीवन पूर्ण नाही. जीवन इतके सुंदर बनले पाहिजे की, प्रभूला वाटावे, आपणच मिसळून जावे. भावना असते तोपर्यंत जीव भगवंताचा भोग बनलेला आहे, असे मानावे. पण जेव्हा भगवंताला वाटते, ‘मी तुझा’ तेव्हा ती भक्तिभावना होते. ‘तू माझा’ म्हणतो त्यात पूर्णविराम नाही तर ‘मी तुझा’ म्हणतो त्यात पूर्णविराम आहे.