पूर्वी निरनिराळ्या प्रकारची माहिती दर्शनी फलकांवर मुलांना समजेल अशा भाषेत, सुंदर हस्ताक्षरात लिहिली जात असे. तसेच स्वप्रयत्नाने माहिती मुलांनी मिळवावी म्हणून काही प्रश्नही फळ्यावर लिहून ठेवले जात असत.

परंतु या प्रकारच्या पद्धतीने मुले माहिती मिळवून स्वत:च्या ज्ञानात भर घालतात का याचा पडताळा घेण्याची पद्धतशीर योजना आखण्याची आवश्यकता मला वाटली, म्हणून पूर्वीच्या योजनेत बदल करावा असे वाटले. सहामाही आणि वार्षिक परीक्षेत इयत्ता आठवी ते शालान्त परीक्षा वर्गापर्यंतच्या वर्गांसाठी सामान्यज्ञानाची एकच समान प्रश्नपत्रिका असावी असे मला वाटले आणि मी त्याचे नियोजन करण्यास सुरुवात केली. त्याचा तपशील पुढीलप्रमाणे तयार केला :

१. सामान्यज्ञान’ हा जादा विषय म्हणून प्रगतिपत्रकात समाविष्ट केला जाईल.
२. परीक्षा ५० गुणांची असेल आणि ५० प्रश्न निश्चित उत्तराचे असतील.
३. कालावधी १ तासांचा असेल.
४. ह्या विषयासाठी अभ्यासक्रम’ असणार नाही.

सामान्यज्ञानाच्या परीक्षेची संकल्पना माझी असल्यामुळे त्याची प्रश्नपत्रिका अनेक वर्षे मी स्वत:च काढीत असे. त्या प्रश्नपत्रिकेत सुरुवातीला ५० निश्चित उत्तराचे वस्तुनिष्ठ प्रश्न विचारत होतो. मग हळूहळू २५ गुणांचे निश्चित उत्तराचे प्रश्न यासाठी पहिला विभाग आणि टीपा लिहिण्यासाठी २५ गुणांचा दुसरा विभाग असा बदल केला. त्या प्रश्नपत्रिकेच्या पहिल्या विभागातील प्रश्न-प्रकारांमध्ये वेळोवेळी बदल होत गेले. उदाहरणार्थ, पहिल्या विभागात जुळणी करा हा प्रश्न घातला. गीतांची नावे देऊन गीतकार विचारणे, वर्तमानपत्रांतील सदरे विचारून वृत्तपत्रांची नावे विचारणे, नाटके, कादंबरी, लघुकथा ह्यांचे मथळे देऊन लेखकांची नावे विचारणे, शोधक देऊन शोध कोणते ते विचारणे. देश देऊन राजधान्या विचारणे, प्राचीन कवी आणि विचार अभिव्यक्त करण्याचे त्यांचे माध्यम (अभंग, ओवी, श्लोक, आर्या, इत्यादी) ह्यांची जुळणी करायला सांगणे, वगैरे.

दुसऱ्या विभागातील टीपा लिहा ह्या प्रश्नात विचारलेले काही नमुन्यादाखल विषय – दैनंदिन जीवनातील विज्ञान, जाहिराताची महती, विजयादशमीचे सामाजिक महत्त्व, ध्वनिप्रदूषण, माझी समाजसेवा, मराठी भाषादिन, मला आवडलेला दूरदर्शनवरील एक कार्यक्रम, दुष्काळग्रस्तांसाठी ‘खरी कमाई निधी’ गोळा करताना, आजचे युग- संगणकयुग, ‘खेळ’ हा आमचा आनंद आहे आणि गरजही आहे.

ही सामान्यज्ञानाची प्रश्नपत्रिका प्रश्नांच्या उत्तरासह मी तयार करत होतो आणि शिक्षकांना तपासण्यासाठी देत होतो.
पुढे, १५ वर्षांनंतर मला वाटले, की आपण शिक्षकांना सांगावे की तुम्ही प्रत्येकाने पाच प्रश्न उत्तरांसह तयार करून माझ्याकडे द्या. शिक्षकांना खूप बरे वाटले. या योजनेमुळे सामान्यज्ञानाची प्रश्नपत्रिका काढण्यासाठी शिक्षक स्वतः आपले सामान्यज्ञान वाढवू लागले आणि त्याचा उपयोग मुलांच्या सामान्यज्ञानाचा संस्कार देण्यात हळूहळू होऊ लागला.

ह्या योजनेचा आणखी एक फायदा झाला. या निमित्ताने मुले स्वतंत्र वहीत फलकावरील मजकूर लिहून घ्यायला लागले. हा फलकलेखनाचा मजकूर मी स्वत: लिहून देत असे आणि शाळेतील सुंदर हस्ताक्षर असलेल्या निरनिराळ्या शिक्षकांकडून फलकावर आळीपाळीने लिहिण्यास देत असे. त्यामुळे त्या लेखनात कायमचे सातत्य राहिले. आजही ती प्रथा चालू आहे.
१९९० नंतर फलकलेखनासाठी ‘दिनविशेष’ नावाची एक पुस्तिका तयार केली. ह्या पुस्तिकेत भारतीय सण, राष्ट्रीय उत्सव, जागतिक दिन, थोर पुरुषांच्या जयंत्या आणि पुण्यतिथ्या, गीत गायनांसाठी गीतांचा संग्रहविभाग, इत्यादी विषयांचे विभाग समाविष्ट केले आहेत.

१९६६ च्या सुमारास, दर आठवड्याला दोन तासिका सांस्कृतिक कार्यक्रमासाठी दिल्या जाव्या असे शासनाचे परिपत्रक शाळेत आले. सदर सांस्कृतिक तासिकांमध्ये कोणकोणत्या गोष्टी अंतर्भूत कराव्यात यासंबंधी मार्गदर्शनाचा कोणताच तपशील नव्हता.

सांस्कृतिक कार्यक्रमाच्या तासिका विद्यार्थ्यांना विविध संस्कार देण्याच्या दृष्टीने कशा रीतीने वापरता येतील यासंबंधी मी खुद्द दादांशी आणि काही शिक्षकांशीही बोललो, चर्चा केली. त्यासंबंधी तपशीलवार योजना आखली. त्या योजनेमध्ये प्रत्येक तुकडीतील मुलांचे आठ गट करावेत आणि ती कामे १५ दिवसांनी बदलावीत, यांचा अंतर्भाव केला. तुकडीतील आठ गटांना ‘कुले’ म्हणावे आणि त्यांची नावे ‘गुणदर्शक’ असावीत. उदाहरणार्थ, निर्मल, धवल, परिमल, शीतल, स्नेहल, मंगल, उज्ज्वल आणि वत्सल. तसेच आठ कामे निश्चित केली. उदाहरणार्थ – स्वच्छता, शिस्त, अभ्यास, वाङ्मय, सजावट, वक्तृत्व, समारंभ आणि सेवा. या योजनेमध्ये मुलांना निरनिराळे संस्कार आपोआप मिळावेत हासुद्धा एक उद्देश माझ्या मनात होताच. वर निर्देश केलेली कामे करण्यात आठवडाभर मुलांनी पुढारीपण घ्यावे, तर दुसऱ्या आठवड्यात मुलींनी पुढारीपण घ्यावे. कुलांना दिलेल्या कामांपैकी समारंभ, वक्तृत्व, अभ्यास आणि वाङ्मय हे उपक्रम सांस्कृतिक तासाला ही कामे दिलेल्या कुलांनी सादर करावेत आणि उरलेले चार उपक्रम स्वच्छता, शिस्त, सजावट आणि सेवा हे आठवडाभर दररोज त्या त्या कुलांच्या मुलांनी चालू ठेवावेत. मुलांच्या मार्गदर्शनासाठी कामाचा तपशीलही तयार केला होता. तो असा होता.

स्वच्छता – वर्गातील जमिनीवरील कागदाचे कपटे, केर-कचरा वर्गातील कचरापेटीत टाकणे. खिडक्यांच्या तावदानावरील धूळ काढून ती स्वच्छ ठेवणे, वर्गातील टेबलखुर्ची, बाके, वर्गाचे दरवाजे पुसणे, आवश्यक तर जमिनीवरील केर काढणे, इत्यादी कामे.

शिस्त – दोन तासिकांमधील वेळेत आलटूनपालटून मुलांनी मुले बाकांच्या रांगेसमोर उभे राहून मुलांवर लक्ष ठेवणे. खेळासाठी मैदानात जाताना, विज्ञान प्रयोगशाळेत प्रयोग करण्यासाठी जाताना, सभागृहात एखाद्या कार्यक्रमासाठी जाताना, मुले रांगेचा नियम पाळतील याची दक्षता घेणे, इत्यादी.

सेवा – वर्गातील फळा शिक्षक वर्गात येण्यापूर्वी डस्टरने स्वच्छ पुसणे, शिक्षकांसाठी शिक्षणसाहित्य (नकाशे, तक्ते, भूमितीचे साहित्य, विज्ञानाचे साहित्य, इत्यादी) शिक्षणसाहित्याच्या खोलीतून आणणे, वर्गातील मुलांच्या निबंधाच्या वह्या पर्यवेक्षकांच्या खोलीतून घेऊन येणे, शाळा सुटल्यावर एखादा मुलगा आपली वस्तू घरी नेण्यास विसरला असल्यास ती दुसऱ्या दिवशी आठवणीने त्यास देणे, इत्यादी.

वाङ्मय – अनुपस्थित शिक्षकाच्या तासिकेला एखादी कथा अगर एखादी कविता वाचून अगर गाऊन दाखवणे, वार्ताफलकावर वर्तमानपत्रातील महत्त्वाच्या बातम्या अगर मजकूर निवडून तो लिहिणे, तसेच वाढदिवस असलेल्या दिवशी त्या त्या मुलांना वर्गातर्फे शुभेच्छा देऊन त्याच्याविषयी दोन मिनिटांचे भाषण करणे, इत्यादी.

सांस्कृतिक कार्यक्रमाच्या तासाला मुलांनी करावयाची कामे अशी आखली-
समारंभ – सांस्कृतिक कार्यक्रमाच्या तासिकेच्या कालावधीला समारंभाचे स्वरूप देऊन विविध साहित्य सामुग्रीने वर्गातील वातावरण आनंददायी करणे, सांस्कृतिक कार्यक्रमाचे निवेदन करणे, मुलांचे मनोरंजन करणे, इत्यादी.

सजावट – फळ्यावर सुंदरसा सुविचार लिहिणे, सांस्कृतिक कार्यक्रमाला मुलांचे आणि शिक्षकांचे, रांगोळी काढून स्वागत करणे, टेबलावर विविध प्रकारची रांगोळी काढून सुस्वागतम्, जयहिंद, वन्दे मातरम् यासारखे विविध प्रकारचे शब्द वेलबुट्टीमध्ये काढून मुलांचे स्वागत करणे. त्यासाठी रांगोळीची पावडर, वनस्पतींची पाने, फुले, निरनिराळ्या आकारांचे छोटे दगड, इत्यादी साहित्याचा वापर करणे.

वक्तृत्व – गेल्या शनिवारी वक्तृत्वासाठी दिलेल्या दोन विषयांवर तीन मिनिटे बोलण्याची तयारी करून, निवडलेल्या विषयावर वक्तृत्व करणे आणि कुलातील प्रमुखाने पुढील आठवड्यासाठी दोन विषय घेणे, कुलातील प्रत्येक विद्यार्थ्याने दोन-तीन मिनिटे बोलणे, इत्यादी.

अभ्यास – हे काम ज्या कुलाकडे आहे त्या कुलातील प्रत्येक विद्यार्थ्याने दोन सामान्यज्ञानाचे प्रश्न (उत्तरासह) काढून, सर्व मुलांना पुढील आठवड्यात उत्तरे काढण्यास सांगून, ती उत्तरे पुढील शुक्रवारी त्या कुलातील मुलांना तपासण्यास द्यावीत आणि सांस्कृतिक कार्यक्रमाच्या तासिकांना सामान्यज्ञानाची गेल्या आठवड्यातील प्रश्नांची योग्य उत्तरे मुलांना सांगावीत. हे काम करणाऱ्या कुलातील मुलांनी त्याच शनिवारी सामान्यज्ञानाचे नवीन प्रश्न मुलांना द्यावेत.

या योजनेमध्ये वर्गशिक्षकाचा सहभाग आणि मार्गदर्शन अत्यंत महत्त्वाचे आहे. त्यांनी ही ‘कुलपद्धती’ सतत चालू ठेवण्यासाठी मुलांना शाबासकी देणे, उत्तेजन देणे या गोष्टी वेळोवेळी कराव्यात. ‘कुलपद्धती’ची योजना कार्यरत राहण्यासाठी वर्गशिक्षकांचे लक्ष आठवडाभर निरनिराळी कुले दिलेल्या कामगिरीप्रमाणे कार्य करत राहतात की नाही ह्याकडे असले पाहिजे. तरच शिक्षकाला विद्यार्थ्यांना विविध प्रकारचे संस्कार दिल्याचे समाधान लाभेल. या कुलपद्धतीच्या योजनेमुळे मला ‘बालसेवा’ केल्याचे समाधान लाभले आहे.

शाळेतील कुलपद्धतीसंबंधी महाराष्ट्र शासनाचे वरिष्ठ अधिकारी आणि शिक्षणतज्ज्ञ डॉ. ना.के. उपासनी यांनी १२ नोव्हेंबर १९६९ रोजी दादांना पाठवलेल्या पत्रातील त्यांची प्रतिक्रिया येथे नमूद करावीशी वाटते.

“आपण स्वीकारलेली कुलपद्धती अभिनव वाटली, ती कुलांना सद्गुणांची नावे देण्यात दाखवलेल्या औचित्यामुळे. या कुलांकडे सोपवलेल्या कामातही आपण विद्यार्थी जीवनातील प्रमुख अंगाचा समावेश केला आहे. त्यावरून आपले शैक्षणिक तत्त्वज्ञानातील मूलगामी द्रष्टेपण दिसून येते.”

अभ्यासक्रमाला पूरक अशा रीतीचे, मुलांच्या विकासाला आवश्यक असे निरनिराळे उपक्रम शाळेत चालू असतात. मूल उत्सवाच्या कार्यक्रमाकडे अधिक आकर्षिले जाते. म्हणून काही शैक्षणिक सप्ताह उत्सवाच्या स्वरूपात आयोजित केले, तर त्या सप्ताहाकडे मुलांचे लक्ष जाईल आणि मुले आनंदाने त्या सप्ताहात भाग घेतील असे माझ्या मनात आले. शाळेत ‘मराठी हस्ताक्षर सप्ताह’ साजरा करावा आणि त्याद्वारे मुलांचे लक्ष सुलेखनाकडे कसे जाईल यासंबंधी मी विचार करू लागलो.
बालमोहन विद्यामंदिरातील उत्तम हस्ताक्षर असलेले श्री. लक्ष्मण सखाराम रावले, श्री. लक्ष्मण हरी ठाकूर ह्यांच्याशी मी प्रथम बोललो. श्री. रावले ह्यांनी प्रत्यक्ष अनुभवातून हस्ताक्षर काढण्याचे नकळत शास्त्रच तयार केले होते.