• महाराष्ट्र राज्य आंग्ल भाषा संस्थेचे पहिले संचालक, बृहन्मुंबई महानगरपालिकेच्या भाषा विकास प्रकल्पाचे प्रमुख, महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक मंडळाचे संचालक, इत्यादी विविध जबाबदारीच्या पदावर कार्य. Shri Vidya New Millennium Dictionary या शब्दकोषाचे संपादन.
• काव्य, कादंबरी, अनुवाद या क्षेत्रात विपुल लेखन.

शिक्षण व्यवहारासंबंधी विचार करताना ‘पाठ’ हा शब्द अटळ आहे. गुरु-शिष्य संबंधांच्या संदर्भात कृतज्ञता ही संकल्पना अढळ आहे.

शिक्षणाच्या या दोन्ही बाबींचा मी अभ्यासक आहे आणि या अभ्यासात मला जी मार्गदर्शक पुस्तके मदत करतात, त्यात प्रमुख पुस्तक आहे पूजनीय दादासाहेब रेगे यांचे ‘माझे जीवन : माझी बाळे’. चांगल्या पुस्तकांची टवटवी कधीच कमी होत नाही. त्यापैकीच हे एक पुस्तक आहे. त्यात ध्येयनिष्ठा आहे, श्रमप्रतिष्ठा आहे, सामाजिक जाणीव आहे, जीवन आणि शिक्षण यांचा अतूट संबंध आहे आणि द्रष्टेपण आहे.

मी ‘माझे जीवन : माझी बाळं’ पुस्तक उघडतो आणि पृ.७५ वर येतो. दादासाहेबांच्या हस्ताक्षरात पुढील उतारा येतो.

“बालमोहन विद्यामंदिर ही संस्था मुलांची संख्या मोठी होण्यासाठी झटणारी नाही, तर शाळेत आलेल्या प्रत्येक मुलाची व्यक्तिशः काळजी घेणारी संस्था आहे. या संस्थेचे मुख्य ध्येय, मुले उद्या उत्तम नागरिक बनावी, त्यांनी आपले व इतरांचे जीवन सुखकर करावे, पवित्र व उदात्त भावना त्यांच्या अंगी बाणाव्या, तर्कशुद्ध विचारसरणी व कर्तव्यदक्षता त्यांच्या अंगवळणी
पडाव्या, त्यांचा सर्वतोपरी विकास व्हावा, हे आहे.”

या प्रकरणाचे शीर्षक आहे : ‘स्वतंत्र शाळेची स्थापना.’ “देशाचे थोर देशभक्ती बाळ गंगाधर टिळक आणि महात्मा मोहनदास करमचंद गांधी या दोन आदरणीय व्यक्तींचे आदर्श शाळेपुढे असावेत, म्हणून शाळेच्या नावात ‘बाल’ आणि ‘मोहन’ या शब्दांचा अंतर्भाव केला.” (पृ.७८)

बालमोहन विद्यामंदिराच्या या महान शिल्पकारांनी प्रारंभीच नि:संदिग्धपणे जाहीर केले: “बालमोहन विद्यामंदिर ही संस्था मुलांची संख्या मोठी होण्यासाठी झटणारी नाही.” जाहिरातींचा वर्षाव करून उदंड विद्यार्थी शाळेत कोंबणाऱ्या व्यवस्थापकांना पू. दादासाहेबांनी प्रथमच आपली भूमिका स्पष्ट केली. ही शाळा विद्यार्थी संख्या वाढवण्याकरिता विविध क्लृपत्या वापरणारी शाळा होणार नाही, त्याचप्रमाणे ‘आम्ही टॉपर्स’ तयार करतो, असा डांगोरा पिटणारी ही शाळा नाही. स्वातंत्र्योत्तर काळात घाईघाईने विद्यालये-विद्यामंदिरे-शालेय कारखाने काढून ‘टॉपर्स’ची निर्मिती करण्याचा उद्घोष करणारे अनेक शिक्षण महर्षी आहेत. ‘टॉपर्स’च्या नादात व कैफात विद्यार्थ्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा विकास करण्याचे विद्यादानाचे खरे कार्य या शाळा विसरतात आणि अंगाने फुगतात व रक्तविहीन होत राहतात. पू. दादासाहेब पुढच्याच वाक्यात म्हणतात : “शाळेत आलेल्या प्रत्येक मुलाची व्यक्तिशः काळजी घेणारी संस्था आहे.” रोपांची काळजी घेणारा माळी, प्रत्येक रोपाकडे जातीने लक्ष देतो, आवश्यक ते खतपाणी देतो. उत्तम शिक्षकही तेच करतो. प्रत्येक विद्यार्थ्याचे व्यक्तिमत्त्व विकसित करतो. तथाकथित ‘टॉपर्स’च्या कारखान्यात रमत नाही. अशा कारखान्यात तयार झालेले ‘टॉपर्स’ पुढे जीवनात ‘स्टॉपर्स’ बनतात. गतिमान होत नाहीत, गतानुगतिक होतात.

पू. दादासाहेबांनी लिहिलेल्या या उताऱ्यात ‘उद्या’ हा शब्द आलेला आहे. उगवते फूल सूर्याच्या दिशेकडे वळते. आजची पिढी उद्याकडे बघते, उद्याची भूमिका पार पाडण्याकरिता शालेय जीवनात तयारी करते. शिक्षणात व्यक्तिविकास जसा अंतर्भूत आहे, तसाच व्यक्तीचा सामाजिक विकास. स्वत:चे व्यक्तिमत्त्व राहून सामाजिक कर्तव्ये पार पाडण्याचे ज्ञान, कौशल्य, आवड विद्यार्थ्यांमध्ये तयार करण्याचे कार्य शाळा पार पाडीत असतात. आपले विद्यार्थी उद्याचे, उद्याकरिता उत्तम नागरिक व्हावेत, हे विशद करताना पू. दादासाहेब म्हणतात : “…त्यांनी (विद्यार्थ्यांनी) आपले व इतरांचे जीवन सुखकर करावे, पवित्र व उदात्त भावना त्यांच्या अंगी बाणवाव्या, तर्कशुद्ध विचारसरणी व कर्तव्यदक्षता त्यांच्या अंगवळणी पडाव्या, त्यांचा सर्वतोपरी विकास व्हावा, हे आहे.”

या उताऱ्यातील प्रत्येक शब्द आशयघन आहे आणि चिरंतन महत्त्वाचा आहे. ‘सर्वतोपरी विकास व्हावा’, ‘सर्वांगीण प्रगती व्हावी’, ‘बहुमुखी, विविधस्पर्शी शालेय जीवन’ त्यांनी (विद्यार्थ्यांनी) अनुभवावे, या सर्वांचा ध्रुवतारा एकच आहे- सर्वांगीण विकास. पू. दादासाहेबांसारख्या कुशल वैमानिकाच्या मदतीने ‘बालमोहन विद्यामंदिरा’ने भविष्यात झेप घेतली आणि उत्तम शिक्षण संस्थांच्या यादीत आपले स्थान कायम ठेवले.
परिणामत: आजही हेच विचार, हीच ध्येये, याच आकांक्षा बालमोहन विद्यालयाला सशक्त करीत आहेत. काळ बदलत आहे. वेगाने बदलत आहे. पण बदलत्या भावी काळात यशस्वी होण्याकरिता आवश्यक असणा-या गुणांचा परिपोष करण्यात बालमोहन विद्यामंदिर आघाडीवर आहे. माहिती तंत्रज्ञानाच्या या युगात संगणक साक्षरता अत्यावश्यकच आहे. हे जाणून डॉ. बापूसाहेबांनी जातीने या कामात रस घेतला आहे, ते त्यात व्यक्तिश: गुंतलेले आहेत. कलात्मकता हा तर शाळेचा प्राण आहे. प्रयोगशीलता हे तर बालमोहन शाळेचे प्रारंभापासूनचे वैशिष्ट्य आहे. या संदर्भात माझ्या अनुभवाची नोंद करण्याचा मोह मला बाजूला टाकता येत नाही. “इंग्रजी भाषेचे अध्यापन करीत असताना, द्विभाषिक पद्धती (Bilingual Method)ची व्यवहार्यता मला तपासून पाहावयाची होती. मी पू. दादासाहेबांना फारसा ओळखत नव्हतो. मुंबईला नवखा असणारा मी. मनावर दडपण होते. पण पू. दादासाहेबांना भेटलो आणि…. काही क्षणातच त्यांनी मला आपलेसे केले. त्यांनी माझ्या प्रकल्पाला परवानगी तर दिलीच, पण वर्गात शिकवण्यासंबंधी महत्त्वाच्या सूचना दिल्या. नवीन विचार, कल्पना आत्मसात करण्याची तत्परता, हे सुसंस्कृत माणसाचे एक लक्षण मानले जाते. सुसंस्कृत माणसाची व्याख्या करताना प्रसिद्ध लेखक इमर्सन याने तीन कसोट्या सांगितल्या आहेत. सुसंस्कृत मनुष्य नवीन विचार आत्मसात करावयास तत्पर असतो; तो नवीन माणसाबरोबरही समान दृष्टीने वागतो आणि एकटा असतानाही स्वत:तच रममाण होतो. पू. दादासाहेबांचा हा वारसा डॉ. बापूसाहेब आणि श्री. बाळासाहेब यांनी चालवलेला आहे. त्यांच्या सर्व शैक्षणिक उपक्रमात या सुसंस्कृत दृष्टीचा प्रत्यय येतो.
स्वातंत्र्यपूर्व काळातील शेवटच्या दशकात बालमोहन विद्यामंदिराची स्थापना झाली. हे दशक म्हणजे दुसऱ्या महायुद्धाने पोळलेले दशक. पण त्याचबरोबर स्वातंत्र्य आंदोलनाचे पडघम वाजत असताना स्वातंत्र्याचे आगमन होणार आहे. याचे पूर्वदर्शन घडवणारे दशक. वेदघोषांनी १९४० मध्ये बालमोहन विद्यामंदिराची स्थापना झाली. १९४२च्या अस्थिर वातावरणातही स्थिर वृत्तीने दादासाहेबांनी आणि त्यांच्या साथीदारांनी/सहकाऱ्यांनी शाळा चालवली आणि मग….. “धडपडणा-या आदर्श व आदरणीय गुरुजनांनी पू. दादासाहेबांच्या नेतृत्वाखाली बालमोहन विद्यामंदिराला ‘Centre of Excellence’चे रूप दिले. आज बालमोहनचे विविध विद्यार्थी जगभर पसरलेले आहेत. नावीन्याचा हव्यास धरणारे, प्रयोगशीलतेची कास धरणारे, नवनवीन क्षेत्रे पादाक्रांत करण्याचा हव्यास धरणारे, भारतीय परंपरेचा मान राखणारे, पण पारंपरिक नसणारे हे विद्यार्थी बालमोहनचे ‘फिरते वकील’ आहेत, देशाचे प्रतिनिधी आहेत.

ते ज्या वेळी बालमोहन विद्यामंदिराच्या पवित्र वास्तूत आजही शिरतात, त्या वेळी त्यांना पू. दादांचे चैतन्य जाणवते. या चैतन्याला आता काळाच्या मर्यादा नाहीत वा क्षेत्राच्या. पू. दादासाहेबांनी पुढील शेवटच्या ओळी लिहून आत्मचरित्र पूर्ण केले : “…. माझी दृष्टी खूप दूरवरच्या क्षितिजाकडे फार लहानपणापासून लागलेली होती व आहे. तीच मनोहारी दृश्ये म्हणजे माझे जीवन आहे. तीच दृष्ये अखेरपर्यंत माझ्या दृष्टीसमोर तरळत राहतील व ती प्रत्यक्षात उतरत आहेत. ही अनुभूती मला सुख आणि शाश्वत समाधान देत राहील.”