• ‘टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च’ या संस्थेतील विज्ञान संशोधक.
• होमी भाभा विज्ञान केंद्राचे पहिले माजी संचालक.
• ५० विज्ञानविषयक संशोधनपर निबंध प्रसिद्ध.
• शिक्षणातील भाषेचे स्थान या विषयावरील विविध प्रकारचे वैचारिक लेख प्रसिद्ध
• NCERT, NIEPA परराष्ट्रीय संस्थांच्या कार्यकारी मंडळाचे सदस्य.
• दूरदर्शनवरील विज्ञानविषयक कार्यक्रमाचे सल्लागार.
• विज्ञान शिक्षणाच्या परिषदात भाग घेण्यासाठी १४ देशांना भेटी.

गेल्या काही वर्षात शिक्षणाच्या संदर्भात अनेक विचारप्रवाह ढवळून निघत आहेत. वैचारिक आदानप्रदान किंवा संघर्ष यात गैर काहीच नाही, परंतु गेल्या पन्नास वर्षांत अनेक महत्त्वाचे निर्णय अनावश्यक घाईने घेतले जातात हे स्पष्ट झाले आहे. या निर्णय प्रक्रियांत हळवी भावनाप्रधान वृत्ती आणि अभिनिवेश यांचे दर्शन होते तसे साकल्याने विचार करण्याच्या धीरोदात्त वृत्तीचे होत नाही. परिणामी शिक्षणाचा अक्षरशः खेळखंडोबा होत आहे!

मागील अर्धशतकाचा आढावा घेतला तर अशा चंचल वृत्तीची कितीतरी उदाहरणे पाहायला मिळतात. ‘इंग्रजी’ आपल्याला कायम समस्येच्या स्वरूपातच दिसते. पहिल्या आठ वर्षांच्या अभ्यासक्रमातून इंग्रजीला हद्दपार करून गुलामगिरी नष्ट केल्याचा विजय साजरा करण्यात आला. लवकरच लक्षात आले की, आपण जी इंग्रजी तडीपार केली ती आता कर्दनकाळ कर्झनची जुलूमजबरदस्तीची भाषा राहिलेली नसून हळूहळू साऱ्या जगाची ज्ञानभाषा बनू पाहत आहे. हिटलरच्या अस्तानंतर पाहता पाहता इंग्रजी केवळ ब्रिटन व अमेरिकेची भाषा न राहता साऱ्या जगाची ज्ञानभाषा आणि व्यवहाराची भाषा झाली. एतद्देशीय अभिजनांनी तर सातासमुद्रापलीकडे ध्यान लावून इंग्रजीतून शिकण्याचा ध्यास घेतला. आता पहिलीपासून इंग्रजी येत आहे. ही सर्व चेष्टिते पाहिल्यावर जनसामान्यांचा शिक्षणावरचा विश्वास उडाला तर आश्चर्य नाही.

इंग्रजीचे दशावतार पाहिले. याबरोबरच, गेल्या शे-पाऊणशे वर्षांत भारतीयांची, विशेषतः मराठी लोकांची मानसिकता कितीतरी बदलली आहे. निरक्षर, साक्षर, मॅट्रिक्युलेटर, पदवीधर असे शिक्के माणसाचे यथार्थ वर्णन करू शकत नाहीत याची कल्पना आता अनेकांना येऊ लागली आहे. दुर्दैवाची गोष्ट अशी की, माणसाच्या आशा-आकांक्षा किती झपाट्याने बदलत आहेत याची उच्चभ्रू अभिजनांना कल्पनाच नाही. “माझे आणि माझ्या सर्व मुलांचे शिक्षण मातृभाषेतून, म्हणजे मराठीतून झाले, परंतु मी वर्षातून दोनदा नियमाने परदेशी जाऊन नातवंडांना रामरक्षा शिकवतो.” ही दर्पोक्ती चीड आणणारी आहे. अभिजन विरुद्ध जनसामान्य यातील कलह पेटवून देण्यात हितशत्रूंचे कसे आणि किती फावते हे आपल्याला का समजू नये?

ते सोडा. आज आपल्याकडे कितीतरी समस्यांचा सुळसुळाट झाला आहे. भाषिक समस्या, विज्ञान, तंत्रज्ञान, जीवशास्त्र, जैविक तंत्रज्ञान, माहिती-तंत्रज्ञान अशा कितीतरी नवीन गोष्टी उदयाला येत आहेत. विद्यार्थ्यांना एकूण शिकवायचे किती, त्यातले साक्षात उपयोगी पडणार आहे किती, फापटपसारा किती, आपण आज शिकवतो ते उद्याही उपयोगी पडणार आहे काय, अशा अनेक समस्यांनी आपण त्रस्तच नव्हे तर काहीसे भयभीतही झालो आहोत. त्यातून माझी प्रिय मायबोली ‘मराठी’ जगणार की नाही हाही एक भेडसावणारा प्रश्न! या साऱ्यांतून आपण ऐकतो तो कोलाहल! कर्णकटू कोलाहलातून नेमके दिग्दर्शन होत नाही.

विज्ञानाचा एक ठोकताळा आहे. त्याचा वारंवार पडताळा येतो. जेव्हा समस्यांचा सुळसुळाट होतो तेव्हा एकेका लहान समस्येचा पाठपुरावा करीत बसण्यात फायदा होतोच असे नाही. मात्र एखाद्या द्रष्ट्या शास्त्रज्ञाला अनेकविध समस्यांत एखादा आकृतिबंध दिसला तर कित्येक कुटप्रश्नांचा एकदम उलगडा होऊ शकतो. आपण ज्यांना कूटप्रश्न किंवा समस्या समजतो ते खरे प्रश्न नसून, खरा प्रश्न कोलाहलात दडलेला असतो. त्याचे निराकरण होताच अनेक गोष्टी स्पष्ट होतात. हा नियम फक्त विज्ञानापुरताच मर्यादित आहे असे नाही. इतर अनेक क्षेत्रांतही त्याची प्रचीती येते.

खरी गोम अशी की, आपला प्रयत्नच थिटा, दिशाहीन आणि धरसोडीचा असतो. एक निश्चय करून जिद्दीने प्रयत्न केले जात नाहीत. क्रिकेटच्या भाषेत एक प्रश्न अलीकडे वारंवार विचारला जातो. ‘तुमचा गेम-प्लॅन काय आहे?’ यशस्वी संघ आपले डावपेच नक्की ठरवून मैदानात उतरतो. क्षणोक्षणी यश मिळत जातेच असे नाही. पण डावपेच मनाजोगे यशस्वी होत नाहीत असे दिसले तरी विजिगीषू संघ जिद्दीने प्रयत्न करीत राहतो. याउलट आपल्याला प्रारंभी मिळालेले यशही पचवता येत नाही. दुपारी दोन वाजेपर्यंत मराठ्यांची सरशी होती याचा अर्थ दोन वाजेपर्यंत पीछेहाट होत असली तरी धीर न सोडता अब्दाली ठाण मांडून उभा राहिला. म्हणूनच तो शेवटी जिंकला! सर्वच क्षेत्रात हा अनुभव येतो हे पालुपद पुन: पुन्हा सांगण्यात अर्थ नाही. खरा प्रश्न असा की, आपण याच अनुभवाचे वारंवार आणि सर्वच क्षेत्रात धनी का होतो? एक विचार मनाशी पक्का करावा. कोसळणे ही एकखांबी तंबूची सहजप्रवृत्ती आहे. सचिन बाद होताच भारताची परवड होणे, संगीत, नाटक, गंधर्वयुग, भाषासौष्ठव कशाचीही परंपरा निर्माण न होणे, सर्वत्र फक्त पराजय होणे हे कशाचे लक्षण आहे?

फजितीचा पंचनामा करीत बसण्यापेक्षा आपल्या मानसिकतेचा पीळ घट्ट करण्याकडे लक्ष का देऊ नये? खरोखर आपली तयारी असेल तर तीन महत्त्वाच्या गोष्टी जिद्दीने कराव्यात असे मला वाटते. एक म्हणजे आपण व्यावसायिकता जोपासली पाहिजे. कशातरी पाट्या टाकाव्या, जास्तीत जास्त पैसे मिळवावे ही वृत्ती आता सोडावीच लागेल. “मी समाजाचे काही देणे लागतो की नाही?” वगैरे उपदेशामृत आता कालबाह्य झाले असेही समजा वाटल्यास. परंतु मी एखादा पेशा स्वीकारल्यानंतर माझी गुणवत्ता वाढवणे, जमेल तितका दर्जा उंचावणे हे तरी माझे कार्य आहे की नाही? अगदी सर्वांनी पाठ फिरवलेली मराठी भाषा घ्या! मी ‘पु. ल.’ नाही याची खात्रीपूर्वक जाणीव असली तरी, मी शुद्ध भाषा लिहीन, शक्य तेवढे सुवाच्य लिहीन. निसर्गाने मला आवाजाची देणगी दिली असेल तर कविता गाऊन दाखवीन आणि मुलांना रसास्वादाची जाणीव करून देईन एवढा तरी मला निश्चय करता येईल ना? मी मुद्दाम मराठी भाषेच्या संदर्भातलीच उदाहरणे घेतली आहेत. आदर्शवादाच्या नावाने बोटे मोडण्यापेक्षा व्यावसायिकता जोपासावी.

माझ्या सुदैवाने मला अनेक देशांच्या शिक्षणसंस्थांना भेटी देता आल्या. त्यात अमेरिकेसारखे श्रीमंत आणि व्हिएतनामसारखे गरीब देशही होते. परंतु बहुतेक ठिकाणी व्यावसायिकता जोपासण्याची चिकाटी दिसली. एखादी गोष्ट समजली, मग ती कितीही क्षुल्लक असली तरी, आत्मसात करण्याची प्रवृत्ती असे. युरोपात इतिहासाचे अनेक प्राध्यापक एकत्र येत आणि चर्चा करीत. त्यातूनच टॉयनबी जन्माला येई! भाषाशास्त्राच्या अध्ययनातून नोम चोम्स्की उदयाला येई! मराठी भाषेतून चोम्स्की उदयाला येतील तेव्हाच भाषा जगेल आणि वाढेल. अनुदानावर नवीन कुरणे पोसता येतील, तेजस्वी नवविचार निर्माण होत नाहीत. शासनाच्या फलाण्या फतव्यामुळे माझी भाषा तगेल किंवा मरेल हा विचारच हास्यास्पद आहे. टीचभर देश आपापले साहित्य निर्माण करतात ना? एखाद्या विषयाला प्रोत्साहन दिल्यास दुसरा मरत नाही. साठ पासष्ट वर्षांपूर्वीच्या भाषाशुद्धीच्या चळवळीचे काय झाले ते आठवून पाहा. त्याहून संतापजनक गोष्ट म्हणजे आपण खरोखर कोणत्याच गोष्टीला उत्तेजन देत नाही.

आणखी एक गोष्ट फार महत्त्वाची आहे. आपले सर्व शिक्षण, यच्ययावत सर्वच शिक्षण, भूतकाळाचा मुलामा घेऊनच वावरत असते. केव्हा काय झाले याला महत्त्व फार ! परंतु भविष्यात काय व्हावे अशी आपली इच्छा आहे, त्यासाठी आपण काय केले पाहिजे, त्यासाठी अभ्यासक्रम कसा आखला पाहिजे वगैरे घटकांचा आवर्जून सखोल विचार केला जात नाही. आपले लहानपण आठवून पाहा. इंग्रजी राजवटीत अभ्यासक्रम आखून दिलेला असे. अभ्यासक्रमानुसार भरपूर अध्ययन करून जास्तीत जास्त गुण मिळवणे हे विद्यार्थ्यांचे ध्येय, त्याप्रमाणे अध्यापन करणे हे शिक्षकांचे ध्येय! भविष्यकाळाची चिंता फारशी नसे. याउलट प्रगत देशामध्ये आणखी दोन किंवा तीन दशकांनी काय होईल याचा अंदाज घेऊनच अभ्यासक्रम आखला जाई. हा कटाक्ष केवळ विज्ञान आणि तंत्रज्ञान यासारख्या ‘अत्यावश्यक’ विषयांसाठीच मर्यादित नसे. जीवनाच्या सर्व क्षेत्रांसाठी ही खबरदारी घेतली जाते. आपल्याकडे परिस्थिती काय आहे ? विज्ञानात आणि तंत्रज्ञानातही फक्त अनुकरण करावे, तेही माहिती कालबाह्य ठरल्यावर ! ज्ञानाच्या इतर शाखांबद्दल काय बोलावे?

आज जगात सर्वत्र शिक्षणामध्ये सर्जनशीलतेला खूप महत्त्व दिले जाते. इतर कोणालाही सुचली नसतील अशी उत्तरे देणे कौतुकास्पद समजले जाते. मात्र आपल्याकडे, खरे तर गेल्या कित्येक वर्षात ‘मी सांगतो ते ऐक’ हाच जमाना रूढ आहे. अपवाद म्हणून काही आदर्श गुरु – शिष्याच्या परंपरा आढळतात. परंतु तो अपवाद आहे, नियम नाही. एका गोष्टीचा खुलासा केलाच पाहिजे. प्रगत पाश्चात्य जगतात सर्वत्र आलबेल आहे असे नाही. अपेक्षित उत्तर न आल्याने एक संतापी शिक्षकाने लहानग्या फ्रेड हॉइलच्या इतक्या जोरात श्रीमुखात भडकावली की, त्याचा एक कान जायबंदी झाला! प्रश्न टक्केवारीचा आहे!

ते काहीही असो. कालचा जमाना स्पर्धेचा होता तर आजचा जमाना जीवघेण्या स्पर्धेचा आहे. तीही पंचक्रोशीतली स्पर्धा नव्हे तर जागतिक स्तरावरची स्पर्धा. येथे दयामाया नसते. हरला तो संपला. हे लक्षात घेऊन स्पर्धेत म्हणजे संघर्षात म्हणजे युद्धात उतरावयाचे आहे आणि यशस्वी व्हायचे आहे. अशा युद्धात कापाकापी किंवा कत्तल होईल असे नव्हे. सशस्त्र कत्तल एक वेळ परवडली. परंतु वैचारिक, भाषिक, आर्थिक अशा सर्व आघाड्यांवर पराभूत झाल्यास द्यूतात हरलेल्या पांडवांवर आणि द्रौपदीवर आला तसाच दुर्धर प्रसंग आपल्यावर ओढवणार आहे!

म्हणूनच तीन निरनिराळ्या आघाड्यांवर संघर्ष करण्याची आपली तयारी पाहिजे. आपली मानसिकता बदलून सर्व क्षेत्रात आणि सर्व स्तरांवर व्यावसायिकता जोपासणे, भूतकाळाऐवजी भविष्यकाळाकडे पाहणे आणि सर्जनशीलतेचा वसा घेणे याला पर्यायच नाही. हे सारे आपण मनापासून आणि जिद्दीने करू तरच यशाची आशा बाळगता येईल. एवढे करूनही एक शंका राहतेच. जागतिक रंगमंचावर यश दिसले तरी माझ्या मराठीचे काय? यश मिळवण्यासाठी आपण जी साधने वापरू, जी पावले उचलू त्यामुळेच तर मराठीची अपरिवर्तनीय पिछेहाट होणार नाही ना? भविष्याचा वेध घेताना ठासून विधाने करता येत नाहीत, तरीही एक गोष्ट नक्की. वसंत ऋतू येतो तेव्हा सर्वत्र बहर येतो. सर्वत्र भरभराट, फक्त मराठीची पीछेहाट हे असंभव आहे ! सर्व क्षेत्रांची उपेक्षा करून फक्त मराठीचा ध्यास घेण्याची चूक करता कामा नये!!