• निवृत्त शिक्षण संचालक महाराष्ट्र राज्य आणि प्रौढ शिक्षण संस्था, औरंगाबाद.
• महाराष्ट्रातील शिक्षण क्षेत्रात हिरवळ निर्माण करणारे,तसेच अधिकारपदे भूषविताना राज्यातील विविध शिक्षण समित्यांवर सक्रिय सहभाग घेऊन शिक्षणातील विविध समस्या सोडवून शिक्षणाला नवी दिशा दाखवणारे शिक्षणतज्ज्ञ.

प्रत्येक विद्यार्थी हा वेगवेगळा आहे. स्वतंत्र व्यक्तिमत्त्व विकसित करणारे योग्य शिक्षण त्याच्यापर्यंत पोहोचवून समाजात माणूस म्हणून जगण्याची त्याची क्षमता निर्माण करणे हे आजच्या शिक्षकांपुढील मोठे आव्हान आहे.

शिक्षणाची गुणवत्ता त्याच्या जीवनाभिमुख उपयुक्ततेवर अवलंबून असते. विद्यार्थ्यांना जे दिले जाते ते त्यांच्याकडून किती प्रमाणात ग्रहण केले जाते व संस्काररूपाने त्यांच्या जीवनात किती रुजते हे पाहणे महत्त्वाचे ठरेल. शालेय किंवा महाविद्यालयातील शिक्षणाचा तपशील जरी विस्मृतीत गेला तरी त्याचा मनःपटलावर उमटलेला ठसा मात्र जीवनाचा भाग बनतो. यामुळे शिक्षणात संस्कारांचे महत्त्व वाढते. उद्याचे चांगले नागरिक घडवण्याचे म्हणजेच पर्यायाने समाज घडवण्याचे काम आजच्या शिक्षकांचे आहे. त्यामुळे शिक्षकांच्या मनात शिक्षणाचा योग्य अर्थ उमटून समाजातील अनिष्ट गोष्टींकडे दुर्लक्ष करून शिक्षकांनी कार्य केले पाहिजे.

“हे विश्वची अमुच्या करी, ऐसी मती जयांची खरी, उमलती तयांचे अंतरी, अर्थ शिक्षणाचे” या ओवीचा अर्थ आपण समजून घेतला पाहिजे.

शिक्षणक्षेत्रापुढे आज जी आव्हाने आहेत. ती सर्वच मुख्याध्यापकांपुढेही आहेतच. त्याशिवाय इतर आव्हानेही त्यांच्यापुढे आहेत. मुख्याध्यापक हा शाळेतील अध्यापकांचा मुख्य नसून तो केवळ प्रथम अध्यापक आहे. त्यामुळे त्याने इतरांपेक्षा जास्त नसली तरी तेवढी अध्यापनाची त्यामुळे त्याने इतरांपेक्षा जबाबदारी सांभाळायला हवी. मी कशासाठी आहे? आणि मी कोणासाठी आहे? उत्तरे त्याने शोधली पाहिजेत. यामुळे मुख्याध्यापकाचे काम योग्य दिशेने होईल. शिक्षण क्षेत्रातील सर्वात महत्त्वाचे आव्हान म्हणजे शिक्षणाचा खरा अर्थ जास्तीत जास्त विद्यार्थ्यांपर्यंत पोहोचवणे. यासाठी काही करता येणा-या गोष्टींचा तपशील अभ्यासणे उपयुक्त ठरेल.

संस्कारांचे महत्त्व अनन्यसाधारण आहे. शिक्षणप्रक्रियेत काही संस्कारबीजे रुजविण्याचा प्रयत्न करायला हवा. उदा. हातांना वळण लावण्याचा संस्कार हा स्वावलंबन, हस्ताक्षर कलास्वाद, काही निर्माण करण्याची कला, स्वच्छता, संरक्षण, दातृत्व, सेवा या गोष्टींतुन आपोआप होतो. तसेच वाणी, मन, बुद्धी, कामाची शिस्त, व्यवहार आदी संस्कारांबरोबरच आरोग्याच्या संस्कारांकडेही शिक्षकांनी लक्ष पुरवायला हवे. आपल्या देशात आज स्वत:च्या आरोग्याकडे विशेष लक्ष न देणाऱ्यांची संख्या बळावते. आहे. यामुळे शालेय वयापासून याकडे विशेष लक्ष पुरवायला हवे. संस्कार हे जास्तीत जास्त पालक आणि शिक्षकच करू शकतात.

मुख्याध्यापक हा शाळेच्या व्यक्तिमत्त्वाचा महत्त्वाचा भाग. त्यामुळे मुख्याध्यापकाने काही गोष्टींकडे दुर्लक्ष करू नये. मुख्याध्यापकाने सतत विद्यार्थ्यांच्या, पर्यायाने शाळेच्या उत्कर्षाकडे लक्ष द्यायला हवे; दक्ष राहायला हवे. परंतु केवळ गुण मिळवून यश संपादन करता येत नाही, तर जीवनाच्या लढाईत विजयी होईल, असा खंदा जवान निर्माण करण्यातच त्याचे यश सामावले आहे. मुख्याध्यापकाची बांधिलकी विद्यार्थ्यांशी, ज्ञानाशी, शिक्षकांशी, पालकांशी व समाजाशी आहे याचे भान त्याला असावे.

मुख्याध्यापक विद्यार्थीप्रिय होण्यासाठी त्याने विद्यार्थ्यांत समरसून मिसळावे. मग आपोआपच विद्यार्थीही मुख्याध्यापकांना हवे तसे वागतील.

आपल्या शाळेचे ध्येय व उद्दिष्ट यांचे नियोजन प्रत्येक मुख्याध्यापकाने मुलांना त्याचबरोबर शिक्षकांना विश्वासात घेऊन करावे. त्याचा स्पष्ट तपशील लावावा. यामुळे आपोआपच पालकांच्या मनात शाळेविषयी विश्वास निर्माण होईल व शाळेचं स्वतंत्र व्यक्तिमत्त्व घडायलाही मदत होईल. आज सर्वत्र अंध:कार पसरला आहे. परंतु उद्याच्या समाजातील महत्त्वपूर्ण घटक घडविण्याच अवघड आव्हान आजच्या शिक्षकांपुढे आहे. सुगीच्या दिवसात शेतात डोलणारी टपोऱ्या दाण्यांनी भरलेली कणसे आपले लक्ष वेधून घेतात. पण या हजारोदाण्यांना फुलवण्यासाठी एका दाण्याला जमिनीत गाडून घ्यावे लागते. हा दाणा म्हणजे मुख्याध्यापक होय.

उत्कृष्टाच्या दिशेने वाटचाल करू इच्छिणाऱ्या माध्यमिक शाळेसाठी एक चिंतन

शाळा ही एक शिक्षणाच्या माध्यमातून विद्यार्थ्यांच्या विकासाचा प्रयत्न करणारी सामाजिक संस्था. हा विकास एकांगी न होता विद्यार्थ्यांचे एकूण व्यक्तिमत्त्व संपन्न व्हावे ही अपेक्षा शाळांकडून केली जाते. उत्कृष्टाच्या दिशेने वाटचाल करू इच्छिणाऱ्या शाळेला अनेक अंगांनी विचार करावा लागतो आणि तो प्रयत्न सातत्याने चाल ठेवावा लागतो. त्यासाठी पूर्वनियोजन करावे लागते. संस्थेची अशी काही खास उद्दिष्टे निश्चित करावी लागतात. ती राष्ट्रीय शैक्षणिक ध्येयधोरणाशी सुसंगत असावी लागतात. उद्दिष्टांच्या पूर्तीसाठी विविध कार्यक्रमांची आखणी करावी लागते. त्यांच्या यशस्वितेसाठी त्या त्या सुविधा पुरवाव्या लागतात. सुविधा निर्माण करावयाच्या व साहित्य पुरवायचे म्हणजे अर्थपुरवठ्याचा प्रश्न ओघानेच येतो. इतकी सर्व जुळणी करूनही कार्यपद्धती यथायोग्य नसेल तर केलेले श्रम, त्यासाठी दिलेला वेळ व गुंतवलेला पैसा व्यर्थ ठरतो. उत्कृष्टाचा ध्यास घेतलेली कोणतीही शाळा कोणत्याही कार्यक्रमाच्या अंमलबजावणीपूर्वी या विविध अंगांचा एकत्रितपणे विचार करून नियोजन करते आणि केलेल्या नियोजनानुसार अंमलबजावणी करते.

माध्यमिक शिक्षणाच्या स्तरावर तर अशा योजनाबद्ध कार्याची निकड विशेष जाणवते. बाल्यावस्था संपून किशोरावस्थेत पाऊल टाकणाऱ्या मुलामुलींचा येथे विकास व्हावा ही अपेक्षा असते. मानवी विकासाच्या प्रक्रियेतील मानसशास्त्राच्या दृष्टीने ही एक काहीशी नाजुक अशी अवस्था असते. परंतु दुर्दैवाने शिक्षण व्यवस्थेतील हा दुवाच कच्चा राहत असल्याचे आढळून येते. मधला टप्पा उपेक्षितच राहातो. प्राथमिक शिक्षण पाया म्हणून तर उच्च शिक्षण प्रतिष्ठेची बाब म्हणून साऱ्यांचे लक्ष वेधून घेतात व मिळेल तेथून ‘माया’ संपादन करतात. उपेक्षित राहिलेला हा माध्यमिक दुवा मात्र असंख्य विद्यार्थ्यांच्या जीवनात वैफल्य निर्माण करण्यास कारणीभूत होतो. अशा परिस्थितीत माध्यमिक शाळा सुरू करणाऱ्यांनी व तिचा दैनंदिन कार्यक्रम ज्यांनी सांभाळावयाचा त्या व्यवस्थापक, मुख्याध्यापक व शिक्षक वर्गाने काही विचार जाणीवपूर्वक करावयास हवा व त्या दिशेने आचाराची जपणूक करावयास हवी. ती दिशा अशी –

१) ध्येये व उद्दिष्टे
माध्यमिक शाळांमध्ये आजकाल अनेक उपक्रम व कार्यक्रम आयोजित केले जातात हे खरे आहे. त्यामागे विद्यार्थ्यांच्या विकासाचा स्थूल उद्देश असतो हेही खरे आहे. परंतु त्याच्या अनुषंगाने आपल्या शाळेची किंवा संस्थेची काही खास अशी शैक्षणिक उदिष्ट्ये असू शकतात याची जाण दिसत नाही. त्याही पलीकडे जाऊन समाजाने किंवा राष्ट्राने निश्चित केलेल्या ध्येय धोरणाशी ती सुसंगत असणे उचित ठरते याचेही भान असत नाही. साहजिकच शाळेत होणारे अनेक कार्यक्रम व उपक्रम एक प्रथा म्हणून, परंपरा म्हणून व चाकोरी म्हणून कसेतरी उरकले जातात असे दिसून येते. थोडा फार त्या वेळेपुरता उत्साह दिसला तरी त्यात भाबडेपणाच अधिक असतो, मर्मदृष्टी असत नाही. उत्कृष्टाकडे वाट चालू इच्छिणारी माध्यमिक शाळा राष्ट्राने निश्चित केलेली पुढील काही ध्येये व त्यासंदर्भात आपल्या शाळेची व संस्थेची म्हणून काही उद्दिष्टे सतत आपल्यासमोर ठेवते.
अ) शिक्षणाची राष्ट्रीय ध्येये
पुढील राष्ट्रीय उद्दिष्टांची जाण अशा शाळेने ठेवावी, अशी अपेक्षा केली जाते.
१) शिक्षणापासून वंचित असलेल्यांपर्यंत शिक्षणाच्या सुविधा पोहोचवून त्यांना त्याचा लाभ मिळावयास हवा.
२) संख्यात्मक विस्ताराबरोबरच शिक्षणाची गुणवत्ता सतत वाढावयास हवी
३) त्यासाठी शिक्षण जीवनासाठी उपयुक्त ठरू शकते हे सिद्ध करून दाखवावयास हवे.
४) ज्याला कमी आहे त्याला अधिक वाटा देऊन समानसंधीच्या न्यायाचे पालन करावयास हवे.
५) शिक्षणाने मनुष्यबळाचा विकास साधावयास हवा.
६) शिक्षणाने राष्ट्रीय एकात्मता साधण्यास मदत व्हावयास हवी.
७) शिक्षणाने लोकशाही समाजवादाची बैठक पक्की होण्यास मदत व्हावी.
८) शिक्षणाने सर्व धर्माबद्दल व पर्यायाने मानव धर्माबद्दल आदर निर्माण व्हावा
९) शिक्षणाने विज्ञाननिष्ठा जागी व्हावयास हवी.
१०) शिक्षणातून आजन्म काही ना काही नवनवीन शिकत राहण्याची प्रेरणा मिळावी.

आ) शालेय उद्दिष्टे
वर उल्लेखिलेल्या अशा काही निवडक राष्ट्रीय ध्येयधोरणांबरोबरच त्यांना पूरक अशी काही शैक्षणिक उद्दिष्टे निश्चित करून त्या दिशेने अशी शाळा आपल्या कार्याची उभारणी करते. उदा.
१) शाळेने विद्यार्थ्यांच्या विकासासाठी उत्कृष्ट शैक्षणिक वातावरण निर्माण करावयास हवे.
२) विद्यार्थ्यांमध्ये स्वावलंबन, धडपड, कार्यभक्ती, अस्मिता, परस्परांबद्दल जिव्हाळा, समता, साधनशुचिता, देशप्रेम, मानवप्रेम अशा काही प्रवृत्ती व अशी काही मूल्ये रुजावयास हवी.
३) विद्यार्थ्यांच्या एकूण विकासाचा भक्कम पाया घालण्याच्या दृष्टीने त्यांना विविध प्रकारचे ज्ञान मिळावयास हवे.
४) विद्यार्थ्यांमध्ये अध्ययन-कौशल्ये, उपजीविकाविषयक कौशल्ये, तसेच रंजन कौशल्येही विकसित व्हावयास हवीत.
५)शाळेच्या मदतीने स्थानिक समाजाच्या विकासास गती मिळावी व स्थानिक समाजाचा शाळेच्या प्रगतीस हातभार लागावा.
६) राष्ट्रविकासाच्या एखाद्या तरी कार्यात शाळेने मदत करावी.
७) समाजाचा एक अविभाज्य घटक या नात्याने मनुष्य म्हणून जगण्याची क्षमता विद्यार्थ्यांमध्ये निर्माण व्हावी.
८) विद्यार्थ्यांच्या सर्वागीण व्यक्तिमत्त्वाचा विकास व्हावा.
९) विद्यार्थ्यांमध्ये नेतृत्वगुणांचा विकास व्हावा.
१०) शाळेला बोधवचन असावे व त्याच्या पूर्ततेच्या दिशेने वाटचाल व्हावी.

२) कार्यक्रम व उपक्रम
वरील राष्ट्रीय ध्येये आणि शालेय उदिष्टे यांचे भान ठेवन शाळेने आपल्या एकूण एकूण कार्यक्रमांची व त्यांना पूरक अशा उपक्रमाची आखणी करावी.
अ) अभ्यासविषयक कार्यक्रम
१) शिक्षकांनी घटक-नियोजन करावे.
२) दैनंदिन अध्यापनाची टाचणे काढून पूर्वतयारी करावी.
३) शिक्षकांनी स्वत: काही शैक्षणिक साधने तयार करावीत व त्यांच्यासह अन्य उपलब्ध त्या साधनांचा अध्यापनात वापर करावा.
४) विद्यार्थ्यांना द्यावयाचे स्वाध्याय विचारपूर्वक तयार करावेत.
५) विद्यार्थ्यांनी करून आणलेले स्वाध्याय-लेखन काही किमान प्रमाणात तरी तपासून त्यांना मार्गदर्शन करावे.
६) अभ्यासात मागे रेंगाळणाऱ्या व ज्यांना अन्य कोठूनही मार्गदर्शन मिळू शकत नाही अशा विद्यार्थ्यांसाठी उजळणीवर्ग नियमितपणे घेऊन मार्गदर्शन केले जावे.
७) विशेष चमक दाखविणाऱ्या प्रज्ञावंत विद्यार्थ्यांसाठी विशेष मार्गदर्शन केले जावे.
८) चाचण्या व परीक्षा झाल्यावर त्यांच्या निकालांचा चिकित्सक अभ्यास करून विद्यार्थ्यांना मार्गदर्शन केले जावे.
९) विद्यार्थ्यांना शैक्षणिक व व्यवसाय मार्गदर्शन केले जावे.
१०) अध्ययन-अध्यापनातील एकेक समस्या हाती घेऊन कृति-संशोधन केले जावे.

आ) अभ्यासपूरक उपक्रम
१) क्रीडाविषयक विविधप्रकारच्या व्यक्तिगत व सांघिक मैदानी खेळांचे आयोजन केले ‘जावे व प्रत्येक विद्यार्थी कोणत्या ना कोणत्या तरी क्रीडाप्रकारात सहभागी होईल असा प्रयत्न व्हावा.
२) संगीत, समूहगीत, समूहनृत्य, चित्रकला, कथाकथन, काव्यरचना, नाट्य वक्तृत्व रांगोळी इ. विविध प्रकारच्या कलांमध्ये सहभागी होण्याची विद्यार्थ्यांना संधी मिळाली. प्रत्येक विद्यार्थी एका तरी कलेत प्रावीण्य मिळविण्याचा प्रयत्न करील असे पाहिले जावे.
३) बागकाम, कुंडीतील लागवड, कागदकाम, मातकाम, विणकाम, भरतकाम, रेडिओदुरूस्ती, इलेक्ट्रॉनिक्स मॉडेलरचना इ. विविध हस्तकलांपैकी एका तरी हस्तकलेचा प्रत्येक विद्यार्थ्याला प्रत्यक्ष सहभागाने उत्तम परिचय व्हावा.
४) वाचन, श्रवण, भाषण, संभाषण, निरीक्षण, संकलन, वार्ताफलक, हस्तलिखिते, भित्तिपत्रे इत्यादी उपक्रमांतून विद्यार्थ्यांचे सामान्यज्ञान सतत वाढत राहील असा प्रयत्न व्हावा.
५) विज्ञानमंडळ चालवून विद्यार्थ्यांमध्ये विज्ञाननिष्ठा जोपासली जावी.
६) सामुदायिक प्रार्थना, निवडक थोर विभूतींच्या चरित्रांचा व आत्मचरित्रांचा अभ्यास, गीतमंच, राष्ट्रगीत, प्रतिज्ञापालन, विविध धर्माच्या मूलतत्त्वांचा परिचय थोरांच्या जयंत्या व पुण्यतिथ्या इत्यादी उपक्रमांमधून विद्यार्थ्यांमध्ये नैतिक व शक्य झाल्यास आध्यात्मिक मूल्ये, देशप्रेम व मानवप्रेम जागे करण्याचा प्रयत्न व्हावा.
७) गरजूंना मदत करणे, निरक्षर प्रौढांना व मुलामुलींना साक्षर करणे, पशुपक्ष्यांची देखभाल ,वृद्ध , रुग्ण, व अपंग यांची सेवा, राष्ट्रीय स्मारकांची जपणूक, यांसारख्या दुसऱ्यांच्या उपयोग पडण्याच्या उपक्रमांमधून सेवेचे मूल्य विद्यार्थी-मानसात रुजविण्याचा प्रयत्न व्हावा.
८) स्थानिक समाजाच्या विकासाच्या व राष्ट्रीय योजनेच्या कोणत्या तरी कामात विद्यार्थ्यांना भाग घेण्याची संधी मिळावी.
९) राष्ट्रीय एकात्मतेवर आधारित एखादा प्रकल्प हाती घेण्यात यावा.
१०) स्वतःचे घर, शालेय परिसर व सार्वजनिक ठिकाणे स्वच्छ ठेवण्याचा प्रयत्न असावा.

३) सुविधा
अपेक्षित अभ्यासविषयक कार्यक्रमांची व अभ्यासपूरक उपक्रमांची आखणी व अंमलबजावणी करावयाची म्हणजे त्यासाठी आवश्यक त्या सुविधा निर्माण करणे क्रमप्राप्त ठरते. त्यातील काही मोकळ्या जागेवर असतील, तर काही बंदिस्त असाव्या लागतील. त्यातही प्रयोग करून विचारपूर्वक काही बदल यथावकाश करता येईल.
अ) अंतर्गत (Indoor) सुविधा
१) अभ्यासक्रमात अपेक्षिल्याप्रमाणे शाळेत सुसज्ज अशी प्रयोगशाळा असावी.
२) विद्यार्थ्यांच्या संख्येच्या प्रमाणात विद्याथ्यासाठी व शिक्षकांसाठी ग्रंथालय व वाचनालय असावे.
३) शाळेला स्वतःचे सभागृह असावे.
४) चित्रकलेसाठी स्वतंत्र खोली असावी.
५) इतिहास, भूगोल व ना. शास्त्र यासाठी स्वतंत्र खोली असावी.
६) अन्य शैक्षणिक साधनांसाठी वेगळी खोली असावी.
७) शाळेची व्यायामशाळा किंवा क्रीडामंदिर असावे.
८) शाळेची एखादी कार्यशाळा (वर्कशॉप) असावी.
९) शालेय इमारतीत प्रशासकीय कार्यासाठी वेगळी व्यवस्था असावी.. .
१०) विद्यार्थी व शिक्षकसंख्येच्या प्रमाणात स्वच्छतागृहांची व्यवस्था असावी.
११) फिल्म प्रोजेक्टर, संगणकासारख्या अत्याधुनिक साधनांसाठी वेगळी व्यवस्था असावा.
१२) शाळेचे एखादे संग्रहालय असावे.
१३) शिक्षकांच्या संख्येच्या प्रमाणात स्वतंत्र शिक्षक-कक्षाची सोय असावी.
१४) विद्यार्थिनींच्या व शिक्षिकांच्या संख्येच्या प्रमाणात त्यांच्यासाठी विश्रांती कक्षाची सोय असावी..
१५) शाळेचे स्वत:चे आरोग्य मंदिर (School Clinic) असावे.
अ) मोकळ्या जागेवरील (Outdoor) सुविधा
१) विद्यार्थीसंख्येच्या प्रमाणात शाळेचे मैदान असावे.
२) शाळेभोवती बाग असावी.
३) शाळेचे एखादे छोटेसे का होईना पण शेत असावे.
४) विविध उपक्रमांसाठी शाळेचे मुक्तांगण रंगमंदिर असावे.

४) साधनविचार (Resources)
एवढ्या सुविधा निर्माण करावयाच्या म्हणजे त्यासाठी पुरेसे अर्थबळ असावे आणि त्या त्या सुविधांचा त्या त्या कार्यक्रमांच्या उद्दिष्टांच्या दिशेने विनियोग करण्यासाठी योग्य आवश्यक असे मनुष्यबळही हवे. अर्थबळाची गरज चटकन लक्षात येते. परंतु तेथे काम करणारा मानव हे त्या संस्थेचे खरेखुरे शक्तिकेंद्र असते. या दृष्टिकोनातून उत्कृष्टाकडे वाट चालू इच्छिणाऱ्या शाळेला पुढील काही गोष्टी आवश्यक ठरतात.
अ) अर्थबळ
१) नियमानुसार मिळणारे अनुदान विहित मर्यादेपर्यत शासनाकडून मिळेल, असा प्रयत्न हवा.
२) स्थानिक स्वराज्य संस्थांकडून आर्थिक मदत मिळविण्याचा प्रयत्न हवा.
३) पालकवर्गाकडून विहित नियमांच्या अधीन राहून द्रव्यरूपाने व वस्तुरूपाने मदत मिळविण्याचा प्रयत्न व्हावा.
४) विविध विश्वस्त संस्था, बँका आदी संस्थांकडून मदत मिळविण्याचा प्रयत्न व्हावा.
५) रोटरी क्लब, लायन्स क्लब, महिलामंडळे, धनिक वर्ग, आदी सामाजिक संस्था व व्यक्ती यांच्याद्वारे स्थानिक समाजाकडून मदत मिळविण्याचा प्रयत्न व्हावा.
६) नियमानुसार अर्थव्यवहार करणे, अर्थव्यवहाराच्या नोंदी ठेवणे, रेकॉर्ड इ. बाबत शिस्त कटाक्षाने पाळली जावी.
७) गुंतवलेल्या अर्थबळाचा जास्तीतजास्त नियोजित कारणांसाठी उपयोग करून घेण्याचा प्रयत्न असावा.
८) चांगल्या कार्याला प्रोत्साहन मिळावे यासाठी काही खास आर्थिक तरतूद असावी.
९) गरीब व गरजू विद्यार्थ्यांसाठी आर्थिक साह्य करण्याकरिता कायम स्वरूपाचा एखादा निधी किंवा योजना असावी.
१०) कर्मचा-यांना अडीअडचणीला मदत देता यावी, यासाठी एखादा कायमस्वरूपाचा निधी किंवा योजना असावी.

आ) मनुष्यबळ
१) शाळेचा मुख्याध्यापक आदर्श असा अनुभवी अध्यापक असावा व त्याच्याजवळ विकसनशील प्रशासकीय कामासाठी आवश्यक असे नेतृत्वगुण असावेत.
२)शाळेला पुरेसापविहित नियमानुसार शैक्षणिक पात्रता असलेला अध्यापक वर्ग नेमलेला असावा.
३) विहित नियमांनुसार मंजूर होऊ शकणारा असा अध्यापकेतर कर्मचारीवर्ग पुरेपूर प्रमाणात नेमलेला असावा.
४) अध्यापक व अध्यापकेतर कर्मचारी यांच्या तक्रारींचे निवारण करणारी यंत्रणा असावी.
५) अध्यापक व अध्यापकेतर कर्मचाऱ्यांच्या विकासाचा कार्यक्रम असावा
६) कर्मचारी कल्याणविषयक कार्यक्रम असावा.
७) नावीन्यपूर्ण उपक्रम हाती घेण्यासाठी अध्यापकवर्गाला व अध्यापकेतर कर्मचाऱ्यांना पुरेसे स्वातंत्र्य व उत्तेजन असावे.
८) कर्मचारीवर्गाच्या कार्याचे यथायोग्य गुणग्रहण केले जावे.
९) विहित नियमांनुसार सेवाशर्तीचे पालन कटाक्षाने केले जाईल, याबद्दल दक्षता घेतली जावी.
१०) विहित नियमांनुसार कर्मचाऱ्यांना वेळेवर मंजूर वेतनश्रेणीप्रमाणे वेतन व अन्य मंजूर असलेले आर्थिक लाभ दिले जावेत.

५) कार्यपद्धती
इतके सर्व असूनही काही वेळा कार्यपद्धतीमध्ये उणिवा राहिल्या तर अपेक्षित उद्दिष्ट दूर राहते. यासाठी कार्यपद्धतीकडे पुरेपूर लक्ष देणे व बदलत्या परिस्थितीनुसार, परंतु उद्दिष्टांच्या दिशेने बदल करत राहाणे अगत्याचे ठरते.

(१)नियोजन व व्यवस्था
१) शालेय नियोजन व व्यवस्थापन यात अध्यापक व अन्य कर्मचा-यांचा यथायोग्य सहभाग घेतला जावा.
२) व्यवस्थापन मंडळाचा सहभाग असावा.
३) पालक प्रतिनिधींचा सहभाग असावा.
४) स्थानिक समाजाचे सहकार्य मिळवावे.
५) शाळेच्या कामाचे सहकार्य मिळवावे.
६) शाळा-समूह योजनेसारख्या कार्यक्रमाच्या द्वारे परिसरातील शैक्षणिक संस्थाशी संपर्क राखला जावा.
७) प्रशासनात मनुष्यबळ-विकसनाला प्राधान्य देऊन विकसनशील दृष्टिकोन असावा. ८) विहित नियमांनुसार शाळेचे दप्तर राखले जावे व ते अद्ययावत असावे. .
९) इमारत, साहित्य, फर्निचर आदींची दुरुस्ती, देखभाल, जास्तीतजास्त उपयोग व कायम नादुरुस्त असल्यास विल्हेवाट लावण्याचे, वस्तुव्यवस्थापनाचे कार्य पद्धतशीर केले जावे.
१०) काल-व्यवस्थापनाकडे काटेकोरपणे लक्ष देऊन उपलब्ध होऊ शकणाऱ्या कालाचा विद्यार्थीविकासासाठी व उद्दिष्टपूर्तीसाठी पुरेपूर उपयोग केला जावा.
(२) अध्यापन, मूल्यमापन व अनुधावन
१) अध्यापनकार्य पूर्वतयारी करून व पद्धतशीरपणे केले जाते, याबद्दल दक्षता घेतली जावी.
२) विद्यार्थ्यांच्या वर्षभराच्या अभ्यासविषयक व अभ्यासपूरक कार्यक्रमातील सहभागाचे अंतर्गत मूल्यमापन केले जावे.
३) विद्यार्थ्यांच्या सत्रांत परीक्षेच्या नोंदी पद्धतशीरपणे ठेवल्या जाव्यात.
४)विद्यार्थ्यांसाठीही स्वयंमूल्यमापनातून स्वयंविकासाचा कार्यक्रम असावा.
५) मुख्याध्यापक व पर्यवेक्षक यांच्यासाठीही स्वयंमूल्यमापनातून स्वयंविकासाचा कार्यक्रम असावा.
६) संस्थेच्या कार्याचे मूल्यमापन करण्याची व्यवस्था असावी.
७) शालेय दैनंदिनी ठेवली जावी.
८) विद्यार्थ्यांसाठी संकलित नोंद-पत्रक असावे.
९) प्रत्येक मूल्यमापनाचे अनुधावन केले जावे.
उत्कृष्टाच्या दिशेने वाटचाल करण्याचा असा सघन प्रयत्न माध्यमिक शाळेला करता येईल. शालेय कामकाजाच्या विविध अंगांनी विचार करून एकूण शंभर मुद्दे सुचविण्यात आले आहेत ते केवळ मार्गदर्शक समजावेत. त्यात योग्य ते बदल करता येतील.

प्रतिवर्षी मूल्यमापन करा
या दृष्टिकोनातून शाळेची आजची स्थिती कशी आहे व किती प्रगती झाली आहे, हे मूल्यमापनाने ठरविता येईल. प्रत्येक मुद्द्याला चारपैकी – शून्यापासून चारपर्यंत- योग्य ते गुण देऊन प्रगतीचा अंदाज घेता येईल. ज्याबाबतीत शून्य किंवा एक गुण असेल तो शाळेचा विकासविषयक एकत्रित असा किमान कार्यक्रम ठरवून त्याप्रमाणे पुढील प्रगती साधता येईल. प्रतिवर्षी, वर्षातून एकदा तरी असा जाणीवपूर्वक प्रयत्न केला तर कालांतराने आपल्या शाळेला उत्कृष्ट यश संपादन करता येईल.
केल्याने होत आहे रे…

शिक्षण म्हणजे वळण
शिक्षणाची गुणवत्ता शिक्षणाच्या उपयुक्ततेवर अवलंबून राहते. जे शिक्षण जीवनाला उपयुक्त ठरत नाही ते वरवर पाहता कितीही चांगले दिसले तरी दर्जेदार किंवा गुणवत्तायुक्त कसे म्हणता येईल? विद्याथ्यांना दिले जाते ते त्यांच्याकडून किती प्रमाणात ग्रहण केले जाते व संस्काररूपाने त्यांच्या जीवनात किती रुजते हे पाहणे महत्वाचे ठरते. ‘माहिती मरून उरतात ते संस्कार’ हा विनोबाजीचा विचार शिक्षणाला नवा अर्थ देऊ शकेल. शालेय किंवा महाविद्यालयीन जीवनात मिळालेले ज्ञान (माहितीच असते ती) प्रौढपणी किती शिल्लक राहते? त्या सनावळ्या विसरल्या जातात आकडेवारी स्मृतीआड होते, घटना व त्यांचे क्रमही हरवतात. पण त्यांचा मनःपटलावर उमटलेला ठसा जीवनाचा भाग बनतो. शिक्षणाने योग्यप्रकारे मनोभूमी नांगरली गेली व कुशलतेने संस्कारबीजे पेरली गेली, त्यांना खतपाणी मिळाले, सवयींमध्ये ती अंकुरित होऊन स्वभावाचा अविभाज्य भाग बनली तर शिक्षणाची उपयुक्तता सर्वार्थाने सिद्ध झाली व गुणवत्ता सार्थ झाली असे म्हणता येते. अनेकविध विषयांचे ज्ञान व विविध कौशल्ये प्राप्त झाली म्हणजे काही प्रमाणात शिक्षण फलद्रूप झाले असे म्हणता येते हे खरे असले तरी ‘माणूस घडविणारे शिक्षण अपेक्षित असेल तर मनोभूमीत रुजणारे संस्कार व त्यातून घडणारे वर्तन-परिवर्तन निर्णयात्मक ठरते.

शिक्षण म्हणजे वळण, दळण नव्हे. आपले शरीर, आपले मन, आपली बुद्धी, आपला व्यवसाय, आपला सामाजिक संदर्भ इत्यादी विविध घटकांचा विचार करणे क्रमप्राप्त ठरते. ज्या दोन स्थूल घटकांमुळे इतर प्राण्यांपेक्षा माणूस वेगळा मानला जातो ते हात व वाणी या दोहोंवरही शिक्षणाने योग्य संस्कार न झाले व जीवनात त्यांचा योग्य तो उपयोग झाला नाही तर ते शिक्षणाचे अपयश नाही का? पुढे अशा काही निवडक संस्कारबीजांचा व त्यातून साकारणा-या वर्तनबदलांचा उल्लेख केला आहे. शिक्षणप्रक्रियेत ती रुजण्यासाठी जाणीवपूर्वक शक्य तो तो प्रयत्न करावयास हवा.

हे कार्य कोण करू शकेल?
संस्कार कोणी कोणावर करू शकत नाही. ते होत असतात. त्यासाठी योग्य ते वातावरण निर्माण करावे लागते. हे काम पालक व शिक्षक एकमेकांच्या सहकार्याने करू शकतात. हितचिंतकांनाही मदत करता येते.

कशाप्रकारे?
यासाठी पुढील काही मार्ग किंवा उपक्रम महत्त्वाचे ठरतात.
१) एकूण अभ्यासक्रम, तसेच पाठ्यक्रम व पाठ्यपुस्तकातील आशयाचा समन्वय साधावा लागेल.
२) सहली, महोत्सव, समूहस्पर्धा, यासारखे कार्यक्रम आखता येतील.
३) सुट्टीमध्ये वैशिष्ट्यपूर्ण शिबिरे आयोजित करता येतील.
४) समाजातील श्रेष्ठांचा संपर्क किंवा सहवास साधता येईल.
५) निवडक ग्रंथांचे अभ्यासपूर्ण वाचन करता येईल.
६) दूरदर्शन, भाषण-संभाषण, निरीक्षण यांचा उपयोग करून घेता येईल.
७) घरीदारी ज्येष्ठांचा-पालक, शिक्षक व नेते यांचा – आदर्श मार्गदर्शक
ठरेल.

शिक्षणाकडून संस्काराकडे जाणारी वाट अवघड वाटत असली तरी अशक्य नाही. त्याचा आरंभ स्वतःपासून करावयास हवा.

इच्छा आहे तेथे मार्ग आहेच.

माध्यमिक शाळांच्या मुख्याध्यापकांसाठी स्वयंमूल्यमापन व स्वयंविकास कार्यक्रम

मुख्याध्यापक म्हणजे शालेय व्यवस्थापनाचा कणा. त्याच्या कुशल, सुजाण व खंबीर नेतृत्वावर शाळेची व पर्यायाने एकूण शिक्षणाची प्रगती अवलंबून असते. शाळा कशी? तर जसा मुख्याध्यापक तशी, असे एक सर्वसामान्य सूत्र मानले जाते. यातील गर्भितार्थ लक्षात घेऊन मुख्याध्यापक स्वतः अंतर्मुख होऊन आपल्या कार्याचा स्तर शक्य तितक्या वस्तुनिष्ठपणे अजमावण्याचा व नियोजनपूर्वक तो उंचावण्याचा जसजसा प्रयत्न करतील, तसतसा त्या शाळेचा व माध्यमिक शिक्षणाचा स्तर उंचावत राहील असे मानता येईल.

पुढील प्रश्नावलीच्या अनुषंगाने मुख्याध्यापकांना माध्यमिक शाळेचे मुख्याध्यापक या नात्याने आपण स्वतः पार पाडावयाच्या विविध जबाबदाऱ्याच्या संबंधात स्वत:चे मूल्यमापन करता येईल. अनेकविध घटकांच्या संदर्भात त्यांना भिन्न भिन्न प्रकारच्या जबाबदाऱ्या पार पाडाव्या लागतात. त्यापैकी निवडक अशा काही जबाबदाऱ्यांचाच अंतर्भाव या प्रश्नावलीत करण्यात आला आहे. सध्याच्या कामाचा आणि पर्यायाने आपल्या माध्यमिक शाळेचा स्तर ठरविण्याच्या दृष्टीने या प्रश्नावलीचा उपयोग होऊ शकेल.

प्रश्नावलीत एकूण २५ प्रश्न असून त्यांची ५ विभागात विभागणी करण्यात आलेली आहे. प्रत्येक विभागात ५-५ प्रश्न असून त्या प्रश्नाला प्रत्येकी ४ गुण आहेत. आपण आपल्या कामाचे गुणांकन करीत पुढील निकषांचा अवलंब करावा.

प्रयत्नांचे प्रमाण
पुरेपूर (४ गुण), पुष्कळ (३ गुण), साधारण(२ गुण), अल्प (१ गुण), शून्य (० गुण)

मिळालेल्या गुणांची बेरीज करून आपणास स्वत:च्या कार्याचा स्तर निश्चित करता येईल. श्रेणी स्वत:ची स्वतः ठरविता येईल.

ज्या प्रश्नांना आपणास २ पेक्षा कमी गुण मिळतील त्या त्या सर्व बाबी एकत्रित करुन स्वत:चा किमान कार्यक्रम ठरविता येईल व त्यानुसार वर्षभर त्यात सुधारणा करण्याचा सातत्याने प्रयत्न करता येईल. वर्षअखेर पुन्हा या प्रश्नावलीच्या अनुषंगाने आपल्या वर्षभराच्या कामाचे स्वत:चे स्वतःला मूल्यमापन करता येईल व त्यानुसार मागील वर्षापेक्षा आपण आता किती , प्रगती करू शकलो याचा निश्चित व वस्तुनिष्ठ असा अंदाज घेता येईल. अशा प्रकारे प्रत्येक मुख्याध्यापकाचा स्वयंमूल्यमापनावर आधारित असा स्वयंविकासाचा कार्यक्रम ज्याचा त्याला आखून त्याप्रमाणे स्वत:ची स्वत: प्रगती साधता येईल. पर्यायाने याचा निश्चित असा परिणाम शाळेचा स्तर उंचावण्यावरही दिसून येऊ शकेल.

प्रश्नावली  (प्रत्येकी ४ पैकी गुण)

विभाग – १
१) आपल्या शाळेचा परिसर आंतर्बाह्य स्वच्छ राखण्याचा आपण कितपत प्रयत्न करतो?
२) शाळेमध्ये शैक्षणिक वातावरण निर्माण करण्याच्या बाबतीत कितपत प्रयत्न करतो?
३) आपण आपल्या शाळेची प्रतवारी वस्तुनिष्ठ अशा एखाद्या साधनाने करण्याचा कितपत यशस्वी प्रयत्न करतो?
४) प्रतवारीच्या निष्कर्षाच्या आधारावर आपण आपल्या शाळेच्या एकूण कार्याचे व अर्थविषयक बाबींचे कितपत नियोजन करतो?
५) शाळेमध्ये घडणा-या महत्त्वाच्या अशा दैनंदिन घटनांची नोंद आपण कितपत नियमितपणे ठेवतो?

विभाग – २
६) ज्या वर्गांना जे विषय वेळापत्रकाप्रमाणे आपणास शिकवयाचे आहेत त्या त्या प्रत्येक तासिकेची पूर्वतयारी आपण कितपत करतो? (शिक्षकांकडून अपेक्षिल्यांप्रमाणे आपण स्वतःही करावी ही अपेक्षा आहे)
७) वेळापत्रकानुसार आपणास ज्या वर्गांना जे विषय शिकवावयाचे आहेत त्यांच्याबाबतीत विद्यार्थ्यांकडून (शिक्षकांकडून अपेक्षित केलेल्या प्रमाणात) स्वाध्याय लिहून घेण्यात व ते वेळच्या वेळी विद्यार्थ्यांना तपासून परत करण्यात आपण स्वतः कितपत दक्ष असतो?
८) आपल्या शाळेतील अनियमित उपस्थिती असलेल्या विद्यार्थ्यांच्या अभ्यासविषयक प्रगतीकडे आपण स्वतः कितपत प्रयत्न करतो?
९) आपल्या शाळेतील विविध प्रकारच्या कमकुवत गटांतील (सामाजिक, आर्थिक, बौद्धिक, शारीरिक, भावनिक इत्यादी) विद्यार्थ्यांचा कमकुवतपणा व त्यामुळे त्यांना आलेला न्यूनगंड शोधून तो दूर करण्यासाठी आपण स्वतः कितपत प्रयत्न करतो?
१०) आपल्या शाळेतील प्रत्येक विद्यार्थ्यात कोणता ना कोणता तरी गुण आहेच आहे या श्रद्धेने तो शोधून काढण्यासाठी व त्याला वाव देण्यासाठी आपण कितपत प्रयत्नशील असतो?

विभाग – ३
११) अनुदान संहितेतील आपल्या शाळेतील सहकाऱ्यांच्या सेवा विषयक नियमांचे (उदा. सेवाज्येष्ठता, पगार, भविष्य निर्वाह निधी, पेन्शन, थकबाकी, सेवापुस्तिका, रजा, गोपनीय अहवाल इत्यादी) परिपालन करून त्यांचा विश्वास संपादन करण्याच्या बाबतीत आपण कितपत दक्ष असतो?
१२) प्रत्येक सत्रात किमान दोन वेळा तरी प्रत्येक शिक्षकाचे अध्यापनाचे काम व स्वाध्याय तपासण्याचे काम पाहून त्याचे गुणग्रहण व यथायोग्य मार्गदर्शन करण्याच्या बाबतीत आपण कितपत दक्ष असतो? (आपण स्वत: किमान १० तुकड्यांच्या शिक्षकांचे काम पाहावे व उरलेल्या प्रत्येकी १० तुकड्यांच्या शिक्षकांचे काम उपमुख्याध्यापक/पर्यवेक्षक यांनी पाहावे ही अपेक्षा.)
१३) सत्रांतर्गत शालेय अभ्यासविषयक व अभ्यासपूरक कामकाजाचे नियोजन व अर्थविषयक नियोजन करण्यामध्ये आपण आपल्या सहकाऱ्यांना कितपत विश्वासात घेतो?
१४) आपण अनुदान संहितेत विहित केल्यानुसार आपल्या शाळेशी संबंधित असलेले विविध प्रकारचे दप्तर अद्ययावत व बिनचूक ठेवण्यासाठी कितपत दक्ष असतो?
१५) आपला कार्यालयीन पत्रव्यवहार वेळच्या वेळी होण्याच्या बाबतीत आपण कितपत दक्षता घेतो?
विभाग – ४
१६) विविध क्षेत्रांमध्ये गुणविशेष दाखविणाऱ्या विद्यार्थ्यांच्या पालकांना पत्राने याबाबत कळवून आपण त्यांच्याशी जवळीक साधण्याचा कितपत प्रयत्न करतो?
१७) वर प्रश्न क्रमांक ८ मध्ये उल्लेख केलेल्या अनियमित विद्यार्थ्यांच्या पालकांशी प्रत्यक्ष संपर्क साधण्याचा आपण कितपत प्रयत्न करतो?
१८) अनुदान संहितेत विहित केल्यानुसार शालेय समितीची नियमितपणे बैठक घेऊन शाळेत घडणाऱ्या महत्त्वाच्या घटनांची, तसेच गुणविशेष दाखविणाऱ्या सहकाऱ्याच्या आणि विद्यार्थ्यांच्या गुणवैशिष्ट्यांची व गुणविशेषांची नोंद समितीने घेण्याबाबत आपण कितपत दक्ष असतो?
१९) मागील शाळा तपासणीच्या वेळी तपासणी अधिका-यांनी आपल्या तपासणी अहवालात केलेल्या सूचनांचे पालन करण्याबाबत आपण कितपत दक्ष असतो?
२०) शाळेने सामाजिक ऋण फेडण्यासाठी प्रयत्न करावा या दृष्टीने प्रतिवर्षी स्थानिक समाजाच्या उपयोगी पडण्याचा एखादा प्रकल्प आपल्या शाळेतर्फे घेण्याबाबत आपण कितपत प्रयत्न करतो?
२१) आपण शाळेत वेळेवर येऊन पूर्णवेळ उपस्थित राहण्यात कितपत यशस्वी होतो (प्रशासकीय आवश्यक कामांसाठी मुख्यालय सोडून बाहेर जाण्याचे प्रसंग अपवाद समजावेत)
२२) अनुदान संहितेचा आणि इयत्ता १ ते १० च्या शालेय अभ्यासक्रमाचा काटेकोर अभ्यास करण्याचा आपण कितपत प्रयत्न करतो?