• निवृत्त मुख्याध्यापक, लक्ष्मणराव आपटे प्रशाला, पुणे.
• आदर्श शिक्षक राष्ट्रीय पुरस्कार.
• महाराष्ट्र गणित अध्यापक मंडळाचे संस्थापक व अनेक वर्षे अध्यक्ष. महाराष्ट्रातील गणित अध्यापनाला आधुनिक व विद्यार्थीकेंद्रित वळण देणारे तज्ज्ञ.
• इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स, पुणे येथे प्राध्यापक १९५६ ते १९७०.
• शैक्षणिक विषयावर विपुल लेखन.

मी लहानपणी वाचलेली एक गोष्ट मला आजही आठवत आहे. एका अत्यंत उमद्या, रुबाबदार व देखण्या घोड्यावर तितकाच रुबाबदार व उमदा माणूस स्वार होऊन चालला होता. रस्त्यात एका आंधळ्याने या घोडेस्वाराला थांबविले. त्याने त्या घोडेस्वाराला रस्त्यावरच जवळ असणाऱ्या एका गावात सोडण्याची विनंती केली. त्याप्रमाणे घोडेस्वार खाली उतरला आणि त्याने आंधळ्याला घोड्यावर बसविले. घोडेस्वार त्याच्या मागे बसणार त्याअगोदरच आंधळ्याने डोळे उघडून घोड्याला टाच मारली आणि मूळ मालकाला अच्छा करून तो पुढे निघाला. हा घोडेस्वार त्या डोळस आंधळ्याला म्हणाला, “हे सद्गृहस्था, हा सुंदर घोडा तू खुशाल घेऊन जा. माझी काहीही हरकत नाही. पण माझी तुला विनंती आहे की, तू हा घोडा आंधळेपणाचे सोंग करून मिळविलास हे कोणाला सांगू नकोस.”

लहानपणी मी ही गोष्ट वाचली. त्या वेळी त्या गोष्टीचा मथितार्थ मला कळला नाही आणि ती आवडलीही नाही. पण आज मात्र तीच गोष्ट मूल्यशिक्षणाच्या संदर्भात मला फार महत्त्वाची वाटते.

समाजामध्ये बहुसंख्य माणसे चांगली असतात. ही माणसे त्यांच्यापरीने समाजात काही मुल्ये जोपासण्याचा आणि सांभाळण्याचा प्रयत्न करीत असतात. बऱ्याच वेळा मूल्याचे जोपासणे आणि सांभाळणे ज्या प्रमाणात व्हायला पाहिजे त्या प्रमाणात होत नाही. अशा वेळेला मल्यांची घसरण सुरु होते. उत्तम बियाण्यांपासून तयार झालेले रोप हे शेवटी कोणत्याही परिस्थितीत जोपासले पाहिजे. अन्यथा ते मोठे झाल्यावर त्याची उत्तम फळे चाखायला मिळण्याऐवजी त्याच्या अकाली मृत्यूचे दु:ख मात्र उगाळत बसावे लागेल. घोड्याच्या मालकाने जी विनंती केली त्याचा अर्थ नीट समाजावून घेतला पाहिजे. आंधळ्याचे सोंग करून घोडा फसवून घेता येतो. ही नको ती शिकवण लोकांपर्यंत जाऊ नये, हा त्या विनंतीमागचा एक अर्थ होता. आंधळे लबाड असतात असा एक चुकीचा संदेश समाजात पसरविला जाऊ नये. हा दुसरा अर्थ त्या विनंतीमागे होता. यातून आंधळ्यांना, पांगळ्यांना किंवा अडचणीत असलेल्यांना मदत करणार समाजाच्या प्रवृत्तीला तडा जाईल. म्हणून घोडा गेला तरी बेहत्तर पण समाजामध्ये हे तीन नकारात्मक संदेश जाऊ नयेत यासाठी घोड्याच्या मालकाने कळवळून केलेली विनंती महत्त्वाची आहे. मूल्यशिक्षणामध्ये प्रयत्न करूनही अपयश येण्याची जी कारणे आहेत ती या गोष्टीशी निगडित आहेत.

मूल्ये नुसती रुजवून भागत नाही, तर ती जोपासली जावी लागतात आणि त्यातील शाश्वतपणा टिकून राहावा लागतो. हे घडण्यासाठी सतत सकारात्मक संदेशांचा भडिमार व्हायला हवा. असे न घडता नकारात्मक संदेशांनी जोर केला तर रुजलेली मूल्ये कार्यप्रवण राहत नाहीत. म्हणजे ती माहीत असतात, पण आचरणात आणली जात नाहीत. सभोवतालचे वातावरण मूल्यरहित असताना शाळेत हे घडविणे हे इतर विषय शिकविण्याइतके सोपे नाही. त्याचबरोबर जसे ते सोपे नाही तसे ते अशक्यही नाही. प्रामाणिकपणे केलेल्या कोणत्याही प्रयत्नाचा शंभर टक्के परिणाम होत नसतो. तसा तो शून्य टक्केही नसतो. प्रत्येक प्रयत्नाचा काही ना काही परिणाम हा होतच असतो. शंभरावा घाव मारल्यावर झाड तुटते. पण शंभरावा घाव प्रत्यक्षात येण्यासाठी प्रथम पहिला घाव मारावा लागतो.

एखाद्याला दहापैकी सात वाईट अनुभूती आल्या आणि तीन चांगल्या अनुभूती आल्या असतील तर पुन्हा अशाच परिस्थितीत वागताना, वाईट प्रकारे वागण्यापूर्वी त्याचा विवेकाचा काटा हेलावेल. याचा अर्थ थोड्या चांगल्या अनुभतींच्या तुलनेने जास्त असणाऱ्या वाईट अनुभूतीवर अधिक प्रभाव असतो. चांगुलपणाचा रेटा हा वाईटपणावर मात करू शकतो. म्हणूनच समाजामध्ये काही व्यक्ती अपप्रवृत्तीच्या कळपात असूनही त्या स्वतः मात्र निर्मळ असतात. जर दहाच्या दहा अनुभूती वाईट आल्या आणि चांगलपणाची ओळखच झाली नाही. तर वाईट वागणे हेच याग्य, अशी धारणा त्या व्यक्तीत निर्माण होते. सभोवारच्या वातावरणात आपल्या नियंत्रणाखाली फार थोड्या गोष्टी असतात ज्या काही थोड्या बाबी आपल्या नियंत्रणाखाली आहेत, त्याचा उपयोग विद्यार्थ्यांना सकारात्मक संदेश देण्यासाठी केला तर तो प्रयत्न फलदायी ठरेल. अल्प प्रमाणात का होईना चांगुलपणाची ओळख करून देणे आपल्या हातात आहे. सरसकट सर्वच चित्रपट वाईट संस्कार करणारे नसतात. काही चित्रपट खरोखरच उत्तम असतात. पण विद्यार्थ्यांनी हे पाहिले तरच त्यातील चांगुलपणा मुलांच्यात उतरणार. यासाठी एखादा चांगला चित्रपट एखाद्या सिनेमागृहात चालू असेल तर तो मुलांनी अवश्य पाहावा, अशी सूचना मुख्याध्यापकांनी करावी. मलांनी एकट्याने पाहण्याऐवजी मित्रांनी मिळून पाहिला तर चांगुलपणाचा परिणाम द्विगुणित होतो. एखाद्या घरातील सर्व व्यक्तींनी मिळून पाहिला तर घरातील वातावरण बदलण्यालाही त्याची मदत होऊ शकते. शक्य असल्यास मुख्याध्यापकांनी संपूर्ण चित्रपटगृह बुक करून शाळेतील तमाम मुलांना अर्थात त्यांच्याकडून पैसे घेऊन चित्रपट दाखवावा. त्याचप्रमाणे अशा चांगल्या चित्रपटांवर निबंध स्पर्धा, वक्तृत्व स्पर्धा, चर्चा आयोजित कराव्यात.

वरील सर्व विविध प्रकार टीव्हीवरील व रेडिओवरील कार्यक्रम तसेच शाळेत व गावात होणारी व्याख्याने यांच्याबाबतीत घडवून आणावेत. चित्रपटातील देखणे हिरो-हिरोईन आणि त्यांचा अभिनय यांचं प्रचंड आकर्षण मुलांना असतं. या वयात ते असणे हे नैसर्गिक आहे. पण यामुळे त्या चित्रपटातून जो बोध घ्यायचाच तो दुर्लक्षित होतो. तसं होऊ नये म्हणून वरील विविध उपक्रमांची सुरुवातीच्या काळात गरज आहे. अगदी वाईट चित्रपटांतसुद्धा शिकण्यासारखे काहीतरी असते. ते शिकण्याची ज्यांना दृष्टी आहे त्यांनाच ते उमगते. ही दृष्टी ज्यांना प्राप्त झाली आहे त्यांच्या मनावर चित्रपटातील नको त्या दृश्यांचा वाईट परिणाम होत नाही. या चित्रपटात जे थोडंफार बरं आहे त्याची नोंद मात्र मेंदूकडून संस्कार म्हणून स्वीकारली जाते. रवींद्रनाथ टागोरांनी असे म्हटले आहे : “नरकातसुद्धा सौंदर्य असते. पण तिथे पाठविलेल्यांना ते पाहण्याची दृष्टी नसते. हीच त्यांना शिक्षा असते.” समजा तुम्हाला एखादी अश्लील फिल्म दाखविली तर ती पाहून बाहेर आल्यानंतर तुम्ही वाईट वागाल का? निश्चित नाही. याचे कारण यापूर्वी एकंदरीत तुमच्या जीवनामध्ये काही वाईट पाहण्यात किंवा अनुभवण्यात येण्यापूर्वी थोडेफार का होईना चांगले संस्कार झालेले असतात.

सध्याच्या एकंदर गढूळ वातावरणात शाळेतील मूल्यशिक्षणाचा किती टिकाव लागणार, असा एक यक्षप्रश्न उभा केला जातो. बाहेर घडणाऱ्या वाईट घटनांवर तुमचे काहीही नियंत्रण नाही. तर मग हे घडणार कसे? खरं म्हणजे या प्रश्नांची उत्तरे देण्यासाठीच वरील उदाहरणे दिली आहेत. समाजात घडणाऱ्या अनिष्ट व अप्रस्तुत घटनांवर आपले नियंत्रण नाही हे खरे आहे, समाजात घडत असणान्या स्तुत्य व अनुकरणीय अशा अनेक घटना असतात. त्याकडे विद्यार्थ्यांचे हेतूपूर्वक लक्ष वेधणे, शक्य असेल तेथे त्याची अद्भुती देणे हे करणे आपल्या हातात आहे. हा चांगला संस्कार थोडा परी झाला जरी इतर अनिष्ट घटनांचे विद्यार्थ्यांवर होणारे परिणाम थोपविण्यास, कमी करण्यास ते निश्चित उपयुक्त आहेत. प्राप्त परिस्थितीत जे काही थोडे चांगले संस्कार प्रयत्न होणार आहे, त्याची तीव्रता मात्र प्रखर असायला हवी. म्हणजे संस्कारांच्या संख्येपेक्षा संस्काराची तीव्रता ही प्रभावी असायला हवी म्हणून शाळेतील मुल्यशिक्षण हे एक थोतांड न समजता हे एक संस्काराचे प्रभावी साधन आहे असे समजून त्याची कार्यवाही करावी.

मूल्याच्या जडणघडणीत एकूण चार पायऱ्या असतात. म्हणजे अगदी सुरवातीच्या काळात चांगलं काय आणि वाईट काय, हे माहीतच नसतं. त्याचबरोबर ते समजण्याची त्या त्या स्तरावर कुवतही नसते. मूल्याच्या जडणघडणीतील ही सुरुवातीची स्थिती असते. याला आपण मूल्य रुजविण्यातील पहिली पायरी म्हणू या. हीच मूल्यांबाबत अजाण (Unconsciously incompetant) असण्याची स्थिती होय. घरामधील व्यक्ती बोलताना शिव्यांचा भरपूर वापर करीत असतील तर त्यांच्या मुलांच्या बोलण्यातूनही सहज शिव्या येणारच. कारण शिव्या वाईट आहे हे त्यांना माहीतच नसते. याउलट ज्याअर्थी घरातील लोक बोलताना शिव्या सर्रास वापर करतात त्याअर्थी असे वागण्यात काहीच वावगं नाही, असा त्यांचा समज होतो म्हणजे या पायरीवर त्यांना चांगलं काय आणि वाईट काय, हे माहीतच नसल्यामळं आपण काही चूक करतोय असे त्या मुलांना वाटतच नाही. त्यामुळे या मुलांच्यात बदल होण्याचा प्रश्नच निर्माण होत नाही.

एखाद्या दिवशी याच मुलाने कोणाला तरी शिवी देताना शिक्षकांनी ऐकले आणि त्याला समजावून सांगितले की, असे बोलणे वाईट आहे. तसेच आपल्या वर्गातील इतर मुले असे शब्द वापरत नाहीत, हेही त्या मुलास दाखवून दिले, तर शिव्या देणे वाईट आहे, याची समज त्याला येईल, म्हणजे त्याला त्याच्या चुकीच्या वागणुकीची जाणीव होईल. पण प्रत्यक्ष तो तसे वागणार नाही. त्याची वाईट वागण्याची सवय एकदम जाणार नाही. या पायरीला कळतंय पण वळत नाही. (Consciously incompetant) असे म्हणू या. ही संस्काराच्या जडणघडणीतील दुसरी पायरी होय. हीच पायरी अत्यंत महत्त्वाची आहे. एखादी गोष्ट वाईट आहे हे जोपर्यंत मला कळत नाही किंवा पटत नाही तोपर्यंत मी बदलण्याचा प्रश्नच उद्भवत नाही. ही पायरी वगळून त्याला बदलण्यासाठी केलेले अतिउत्तम प्रयत्नही यशस्वी होत नाहीत. असे घडू नय म्हणून मूळच्या पहिल्या पायरीवर विद्यार्थ्याला वाईटाची ओळख होण्यापूर्वी चांगल्याची ओळख अगोदर होणे गरजेचे आहे. एखादा नवीन संस्कार करणे सोपे आहे. पण जुना चुकीचा संस्कार पुसण हे अधिक अवघड आहे. Unlearning is much more difficult than learning. यासाठीच बालवयातील म्हणजे पूर्व-प्राथमिक व प्राथमिक शिक्षण हे मूल्यशिक्षणाच्या बाबतीत अतिदर्जेदार असलेच पाहिजे. यामुळे मूल्यशिक्षणाची पुढील वाटचाल सुकर होणार आहे.

चांगल्याची ओळख झाली तरी त्याचा ठसा अंतर्मनावर जोपर्यंत उठत नाही तोपर्यंत तसे वागले जात नाही. त्याचप्रमाणे या मूल्यांचा वापर करण्याची संधी मिळाली नाही तर पुसली जाण्याची शक्यता फार असते. जे वापरले जात नाही ते मरते हा निसर्गाचा नियम आहे. मूल्यासंबंधी वारंवार ऐकणे, संबंधिताने बोलणे, ती पाहण्यात येणे, ती वाचण्यात येणे आणि ती आचरणात येणे या अनुभूती विद्यार्थ्यांना देणे म्हणजेच त्या मूल्यांची जोपासना करण्यासाठी संस्कार करणे होय. अनुभूतीतून मूल्ये रुजण्याची प्रक्रिया सातत्याने घडत असते. या प्रक्रियेला हेतूपूर्वक बदलाचा प्रयत्न (Consciously competant) असे म्हणतात. मूल्यांच्या जडणघडणीतील ही तिसरी पायरी होय. मूल्ये शाश्वत नसतील तर त्या मूल्यांना अर्थ नाही. “ कधी भारत माझा देश आहे” याला काहीही अर्थ नाही. ज्याला बरेच कष्ट केल्यावर महिना कसेबसे तीन-चार हजार रुपये मिळतात, तो रिक्षावाला त्याच्या रिक्षात विसरलेले १५००० रुपये पोलीस चौकीत आपणहून नेऊन देतो. याचे कारण प्रामाणिकपणा हे मूल्य त्याच्यात रुजले आहे. त्यामुळेच ते त्याच्या वर्तनात उतरले. लखपती असणारा मनुष्य गरज नसताना भ्रष्टाचाराने करोडपती बनतो. या लखपतीलाही प्रामाणिकपणा हा चांगला गुण आहे हे माहीत असते. पण तो तसा वागत नाही, याचे कारण ते मूल्य त्याच्यात नीट रुजविले गेले नाही.

ज्या वेळी मूल्यांची जोपासना उत्तम प्रकारे होते त्या वेळी त्या व्यक्तीचे वर्तन नेहमीच त्या मूल्याशी सुसंगत असते. तो त्याचा स्थायीभाव बनतो. तो त्याचा स्वभाव होतो. ही मूल्यांची जडणघडणीतील शेवटची पायरी होय. या पायरीला आपण स्थायीभावाची पायरी (Unconsciously competant) असे म्हणू या. स्वातंत्र्यलढ्याच्या वेळी देशासाठी बलिदान करण्याची जी अहमहमिका होती ती देशभक्ती या मूल्यामुळेच.

मूल्यांच्या जडणघडणीत खरी कसोटी आहे ती मूल्ये वापरण्याची, विद्यार्थ्यांना भरपूर संधी उपलब्ध करून देण्याची. वरवर पाहता अशा संधी कुठून आणावयाच्या असे वाटेल. पण हेतूपूर्वक प्रयत्न केल्यास घरात, शाळेत, परिसरात अशा कितीतरी संधी उपलब्ध आहेत, असे दिसून येईल. आपटे प्रशालेतील विद्यार्थ्यांनी पुण्यातील प्रामाणिक रिक्षावाल्यांचा सत्कार, त्या वेळचे माजी महापौर कै. निळुभाऊ लिमये यांच्या हस्ते गुडलक चौकात केला. याच प्रशालेतील विद्यार्थी दरवर्षी २६ जानेवारीला शनिवारवाड्याच्या दरवाजाची स्वच्छता करतात आणि विशिष्ट प्रकारचे तेलही लावतात. त्यानंतर एखाद्या मूल्याबद्दल ही मुले तिथेच पथनाट्यही सादर करतात. पोलीस सबइन्स्पेक्टरच्या सहाय्याने एका गावात दारूबंदी यशस्वी झाली. जनावरे संध्याकाळी सहाला दावणीला येतात तशी सगळी पुरुष मंडळी सायंकाळी घरी येऊ लागली. याबद्दल त्या गावातील महिलांनी त्या सबइन्स्पेक्टरचा सत्कार केला. सत्कारानंतर आठवड्याने या सबइन्स्पेक्टरने मुलींची छेडछाड केल्याबद्दल एका मंत्र्याच्या मुलालाच अटक केली. हे धैर्य तुम्हास कसे प्राप्त झाले असे एका पत्रकाराने त्यांना विचारले. त्यावर तो सबइन्स्पेक्टर म्हणाला : “गेल्या आठवड्यांत पुण्यातील आपटे प्रशालेच्या विद्यार्थ्यांची दारूबंदीच्या उपक्रमाबद्दल ४०-५० पत्रे आली. त्यात एक पत्र एका ओळीचे होते. पण त्याने मला दहा हत्तींचे बळ दिले. ‘मला तुमच्यासारखा इन्स्पेक्टर व्हावेसे वाटतेय.’ ही ती ओळ होती. यासारखे कितीतरी प्रसंग असतात की ज्यातून मूल्यांचा वापर करण्याची संधी मुलांना देता येईल. इतरांना प्रोत्साहन देताना नकळत आपल्यातही प्रोत्साहन देण्याचे मूल्य रुजविले जाते. सामान्यातील असामान्यत्व जपण्यासाठी भरपूर संधी उपलब्ध आहेत. मूल्यशिक्षण देणाऱ्या शिक्षकांनी व पालकांनी एकदा याचा ध्यास घेतला की, अशा संधी त्यांना शोधाव्या लागणार नाहीत, तर त्या आपणहून हात जोडून त्यांच्यापुढे उभ्या राहतील.