जून महिन्यात येणाऱ्या पावसाबरोबर नवे शैक्षणिक वर्षही सुरू होते. मुले उत्साहाने या नव्या शालेय वर्षाचे स्वागत करीत असतात. नवीन काही शिकण्यासाठी वर्गात हजर राहतात आणि शिक्षक, पुन्हा एकदा नवीन आलेल्या विद्यार्थ्यांना, ठरलेले अभ्यासक्रम रूट पद्धतींनी शिकविण्यासाठी जुन्या वह्यांवरून हात फिरवितात.

गेले शतकभर आपण शिक्षणातील मूलभूत परिवर्तनाविषयी बोलतो आहोत. निदान वैचारिक पातळीवर तरी ‘शिक्षककेंद्री’ शिक्षणाकडून ‘विद्यार्थीकेंद्री’ शिक्षणाकडे जाण्याची गोष्ट बव्हंशी स्वीकारली गेली असल्याचे दिसून येते. प्रत्यक्ष व्यवहार मात्र या विचारापासून काही कोस दूरच आहे. आपले अभ्यासक्रम पठडीबद्ध आहेत, की अभ्यासपद्धती पठडीबट आहे? आपले शिक्षक पठडीबद्ध आहेत की आपले शैक्षणिक धोरण नि नियोजन पठडीबद्ध आहे? या प्रश्नांचा शोध घेत घेत आत्ता कुठे आपण शिक्षणाने शीर्षासन करावे, ते शिक्षककेंद्री न राहता व विद्यार्थीकेंद्री व्हावे, या विचारावर स्थिर होत आहोत.

या विचारपातळीवर स्वीकारलेल्या विद्यार्थीकेंद्री शिक्षणाचे दोन घटक आहेत. एक स्वत: विद्यार्थी आणि दोन त्याच्या शिक्षणासाठी निर्माण केलेली औपचारिक शिक्षणव्यवस्था. प्रत्यक्ष शाळा, शाळेतील वर्ग, वर्गातील शिक्षक-विद्यार्थी आंतरक्रिया व स्वत: शिक्षक या गोष्टींना औपचारिक शिक्षणव्यवस्थेत महत्त्वाचे स्थान आहे. कारण, यावरच विद्यार्थ्यांचे शिक्षण आणि पर्यायाने, शिक्षणातून घडणारे भावी जीवन अवलंबून आहे. त्यामुळे ‘शाळेत काय घडते’ याला औपचारिक शिक्षणात कळीचे स्थान आहे.

शाळेत काय घडावे? शिक्षणप्रक्रिया कशी असावी? शिक्षणव्यवस्था कोणत्या दिशेने नि कशी वळावी? हे शिक्षणविषयक मध्यवर्ती प्रश्न आहेत. त्यांच्या संदर्भात काही विचारांची मांडणी करता येईल.

विद्यार्थीकेंद्री शिक्षणाचे पायाभूत तत्त्व असे सांगते की, वर्गात शिकविण्याची नव्हे तर शिकण्याची प्रक्रिया घडावी; समजावून देण्याची नव्हे तर समजून घेण्याची प्रक्रिया घडावी. हे शिक्षणशास्त्राला धरून होईल. जेव्हा ‘समजून घेणे’ या उद्देशाने वर्गव्यवस्था आकाराला येते तेव्हा ‘समजण्या’ची बौद्धिक प्रक्रिया विद्यार्थ्याच्या पातळीवर सुरू होते. विद्यार्थ्यांच्या मेंदूत घडून येणारी ही विद्यार्थीअंतर्गत अशी प्रक्रिया आहे. या दोन परस्परसंबंधित प्रक्रिया जेव्हा दैनंदिन शालेय व्यवहारात घडून येतात तेव्हाच शिक्षणाचे अंतिम उद्दिष्ट, विद्यार्थ्यांना समज येण्याचे, शहाणपण येण्याचे उद्दिष्ट साध्य होऊ शकते. वर्गातील व विद्यार्थ्यांच्या बौद्धिक पातळीवर घडून येणाऱ्या प्रक्रियांचे ते परिणामस्वरूप असे उद्दिष्ट आहे. एवढेच नव्हे तर विद्यार्थ्यांच्या भावी जीवनातील दोन गोष्टींशी त्याचा संबंध आहे. शालेय जीवनात मिळालेल्या शिक्षणातून आलेली समज किंवा शहाणपण, पुढील आयुष्यात, विद्यार्थ्यांच्या विचारांत आणि वागणुकीत, कल्पकतेत नि कृतीत उतरायचे असते. (यालाच शिक्षणातून अपेक्षित असलेली आयुष्याची बेगमी, असे आपल्याला म्हणता येईल.)

वर्गात घडून येणारी ज्ञानार्जनाची प्रक्रिया आणि प्रत्यक्ष त्या ज्ञानाचा भावी जीवनात वेळोवेळी वेगवेगळ्या पद्धतींनी होणारा वापर, या दोन्हींची सांगड घातली जाण्यासाठी हे ज्ञान माणसाच्या मेंदूच्या ‘हार्ड डिस्क’ वर साठून राहावे लागते. टिकून राहावे लागते. यासाठी अर्थातच माणसाला उपजत प्राप्त झालेली ‘दीर्घकालीन कार्यशील स्मृती’ कामी येते.

मेंदूच्या अलीकडच्या अभ्यासांतून असे आढळून आले आहे की, मनुष्याला एक ‘अल्पकालीन’ व एक ‘दीर्घकालीन’ अशा दोन प्रकारच्या स्मृती असतात. विद्यार्थ्याला, अनुभवांतून किंवा स्वत: करून जे आकलन होते ते त्याच्या दीर्घकालीन स्मृतीत साठविले जाते. पुढे आवश्यकतेनुसार, निर्णय घेण्यासाठी, निर्मिती अथवा कृती करण्यासाठी, दीर्घकालीन स्मृतीमधील माहिती परत अल्पकालीन स्मृतीत आणून ती वापरता येते. मात्र केवळ पठडीबद्ध परीक्षांनुसार अभ्यासपद्धतीत मिळालेली माहिती अल्पकालीन स्मृतीत राखली जाते. परीक्षा संपली की तिचे तात्कालिक इच्छित कार्य पूर्ण होत असल्यामुळे, तिचे अस्तित्व फार काळ टिकून राहात नाही. साहजिक दीर्घकालीन स्मृतीत प्रवेश होत नसल्यामुळे, ती माहिती, ते ज्ञान पुढील आयुष्यात नेमके हवे तेव्हा उपयोगात आणता येत नाही. शिक्षणाची व्यवहारापासून फार मोठ्या प्रमाणात फारकत होताना आपण पाहतोय. त्याचे कारण, ‘परीक्षेकरता परीक्षेपुरते ज्ञान’ या पठडीबद्ध पद्धतीत बरेचसे आहे.

शिक्षणाच्या व्याख्येपासून ते व्यवहारापर्यंत बदल करायचा आहे तो या संदर्भात. उपयुक्त अनुभव घेण्याची व तो दीर्घकालीन स्मृतीत साठविण्याची प्रक्रिया प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या बाबतीत घडून आली पाहिजे. प्रत्येक विद्यार्थ्यांच्या उपजत क्षमता वेगवेगळ्या असल्यामुळे प्रत्येक विद्यार्थ्यांचा स्वतंत्रपणे विचार शिक्षणव्यवहारात झाला पाहिजे. फॅक्टरी पद्धतीने समान वस्तू निर्मितीप्रमाणे, समान व्यक्ती-निर्मितीचे शिक्षण असून चालणार नाही.

आपण जर आजची औपचारिक वर्गशिक्षण पद्धती चालू ठेवणार असू, तर वर्गात ‘अनुभव घेण्याची प्रक्रिया’ घडेल या दिशेने वर्गातील शिक्षणपद्धतीत परिवर्तन घडवावे लागेल. विद्यार्थ्यांच्या विचारांना चालना देणारे, शारीरिक क्रियांना वाव देणारे आणि सौंदर्यवृत्तीच्या विकसनाला मदत करणारे असे कृतिउपक्रम, विविध शालेय विषयांच्या अनुषंगाने अमलात आणले पाहिजेत. हेतूंनुसार वर्गातील अंतर्गत रचनाही त्यासाठी कदाचित बदलावी लागेल. अनुभव देते ते शिक्षण, अशी शिक्षणाची नवी व्याख्या करावी लागेल.

वर्गात, जीवनातील व विविध ज्ञानक्षेत्रांतील अनुभव कसे उतरवता येतील, याचा शोध शिक्षकांना घ्यावा लागेल. त्यामुळे शिकवणे नव्हे तर शोध घेणे हे शिक्षकाचे प्रधान कार्य ठरेल. वर्गात अनुभवांचे विश्व आणून ठेवावे लागेल. म्हणजेच, शालेय वर्ग म्हणजे विविध अनुभवांचे भांडार, असे चित्र आपल्या डोळ्यांसमोर उभे करावे लागेल.

शालेय वर्गांचे असे नवे स्वरूप अस्तित्वात आले तरच प्रयत्न करत, चुका करत म्हणजे ‘यत्न प्रमाद’ पद्धतीने विद्यार्थी-अनुभवांच्या आधारे आपल्या ज्ञानार्जनाचे दृढीकरण करीत जातील. त्यांची समजून घेण्याची प्रक्रिया यातून प्रबळ होत जाईल. मात्र, आज अजिबातच नसलेले असे चुका करण्याचे, चुका करीत करीत पण शिक्षेविना शिकण्याचे, मुलांचे स्वातंत्र्य अबाधित ठेवावे लागेल. शिक्षकाला दैनंदिन व्यवहारांत विद्यार्थ्यांच्या चुकांचे स्वागतच करावे लागेल; त्याला आपणहून सुधारण्याची संधी देत राहावे लागेल.

असे घडणे याचाच अर्थ शिकवणे नव्हे तर शिकणे, हे जे शिक्षणाचे पायाभूत तत्त्व आहे ते वर्ग पद्धतीतही अमलात आणणे, शिक्षणातील बदलांची आस धरून शिक्षकाला नव्या दिशेने, नव्या वळणाने कृतिशील व्हावे लागणार आहे. कारण, शिक्षकांत परिवर्तन झाल्याशिवाय शिक्षण प्रक्रियेत बदल कसा घडून येणार? आणि अर्थातच शिक्षकाच्या मदतीने पण विद्यार्थी आपला आपण शिकून समजदार कसा होणार?

वार्षिक नियोजनाच्या सभेत शिकवर्ग, या दिशेने वर्गातील शिक्षणप्रक्रियेला कलाटणी देणार का? शिक्षण परिवर्तनाचे नवे बियाणे शिक्षक कधी पेरतील ?