loader image

माणूस घडवण्यासाठी

संगीताचे शिक्षण : काही विचार

पु. ल. देशपांडे

। लेखक, वक्ता, नाटककार, दिग्दर्शक

माझ्या एका मित्राचा मुलगा मला म्हणाला, “काका, शाळेतला गाण्याचा तास बंद करता येणार नाही का हो?” वास्तविक ह्या मुलाला सिनेमांतली किंवा सेवादलातली गाणी म्हणताना ऐकले आहे. त्याच्या वडिलांनी मला ती कौतुकाने ऐकवली आहेत. रेडियोवर सुगम संगीत सुरू झाल्यावर हा मुलगा टेबलावर मोठा मजेदार ठेकाही धरतो. असे असताना हा शाळेतला गाण्याचा तास बंद करण्याच्या खटपटीत का आहे, हे मला कळेना. पण लगेच मला कारण सापडले. तो गायनाच्या पेपरात नापास झाला होता. मग मी त्याचे गायनाचे पाठयपुस्तक पाहिले. त्याच्या गायनशिक्षकांनी त्यांना विचारलेले प्रश्न पाहिले आणि माझ्या लक्षात आले की तोच काय पण बरेचसे गवई देखील त्या पेपरात नापास झाले असते. जगाला प्रत्येक विषय जिथे नीरस केला जातो त्या स्थळाला ‘शाळा’ असे म्हणतात अशी माझी ‘शाळा’ व ‘कॉलेज’ या शब्दांची जुनी व्याख्या आहे.

मला एक प्रसंग आठवतो. वर्गात गुरुजी वनस्पतिशास्त्र शिकवीत होते. फळ्यावर त्यांनी गवत आणि जमिनीखालची मुळे यांचे त्यांच्या कल्पनेप्रमाणे चित्र काढले होते. काळया फळ्यावर पांढऱ्या खडूने काढलेले गवत आणि जमिनीसाठी मारलेल्या रेषेखालच्या वेड्यावाकड्या रेषा या चित्रावरून ते जमिनीत मुळ्या कश्या जातात, हे समजावून देण्याची शिकस्त करीत होते. शाळेचे मुख्याध्यापक त्या वर्गावरून चालले होते. त्यांनी हा प्रकार पाहिला. ते बागेत गेले, मूठभर गवत उपटून आणले, शिक्षकांना वर्गाबाहेर हळूच बोलावले, त्यांच्या हाती दिले आणि म्हणाले-‘मुलांना एवढे हे जरा दाखवा.’ फळा, खडू आणि वेळप्रसंगी उपयोगात येणारी छडी एवढ्यावरच श्रद्धा असलेल्या शिक्षकांना मुख्याध्यापकांचा हा गवत उपटून आणण्याचा थिल्लरपणा रुचला नाही. गायनासाठी पाठ्यपुस्तक आणि वही वापरणाऱ्या शिक्षकांची अवस्था फळ्यावर गवत काढणाऱ्या शिक्षकासारखीच आहे.

ज्या वर्गात मुले धावत गेली पाहिजेत तो गायनाचा वर्ग विद्यार्थ्यांना शिक्षेच्या तासासारखा वाटत असल्याचे माझ्या आढळात आले आहे. याचे कारण ‘गायन’ हा आनंदाचा, गमतीचा, मजेचा भाग न राहता त्याचा ‘पेपर’ झाला. मुलांनी मजेत टाळ्या वाजवून तालासाठी हाती चिमुकल्या मंजिऱ्या घेऊन, वेळीप्रसंगी नाचून किंवा समोरच्या डेस्कवर ताल धरून गाणी म्हणण्याऐवजी तिथे रागरागिण्यांची पथ्ये आणि कुपथ्ये काय, तालाच्या मात्रा किती, असली चिकित्सा होऊ लागली. भूप म्हणजे ‘म”नी वर्जित राग असल्या चुकीच्या व्याख्या शिकविल्या जाऊ लागल्या. ओडव-बाडव वगैरे माहिती घोकली जाऊ लागली. ‘नाद’ म्हणजे काय? ध्वनीला स्वरत्व केव्हा येते याची चर्चा त्या कोवळ्या कानांतून भरण्यात आली. फक्त आनंदाने गावेसे वाटणारे गाणे शिकवणे तेवढे शिल्लक राहिले.

शालेय अभ्यासक्रमातल्या अनेक विषयांच्या शिक्षणपद्धतीत बदल करून ते विषय अधिक रंजक रीतीने कसे शिकविण्यात येतील याचा विचार होत असताना संगीतासारखा मुळातला अत्यंत रंजक विषय मात्र रुक्ष करण्यात आला आहे. विशेषतः संगीताच्या प्रसाराची इतकी विविध साधने आज हाती असताना अजूनही चाळीस-पन्नास वर्षांपूर्वी विष्णू दिगंबर किंवा भातखंडे यांनी जी एक पद्धती घालून दिली त्याच चक्रात आजचेही संगीत-शिक्षक आणि गायन क्लास चालवणारे फिरत आहेत. शास्त्रीय संगीत म्हणजे काहीतरी एक नीरस, रुक्ष अशा प्रकारचे संगीत आहे. अशी जो सामान्यजनांची भावना आहे याला कारण ही चुकीची शिक्षण पद्धती. सुरुवातीलाच एकदम ‘ढोलन मेंडे’ किंवा ‘धीट लंगरवा’ आली तर गाण्याची आवड मारली जाण्याचाच संभव अधिक.

संगीताचा संस्कार हा प्रथम कानांनी होतो हे देखील सांगायची पाळी आली आहे. कानावर झालेल्या संस्कारांचे मुले अनुकरण करतात. कुणीही संगीताचा तास न घेता मुले रेडियावर वाजणारी गाणी आनंदाने गातात. त्यातल्या केरवा किंवा दादल्यासारख्या साध्या ठेक्याबरोबर ताल धरून गातात. याचे मुख्य कारण त्यांच्यावर सोळाबारा मात्रांच्या दीर्घ आवर्तनाचा लहान वयात संस्कार होत नाही. हे ताल त्याला मानवत नाहीत. त्याचप्रमाणे गीतांच्या चालीतला फारसा चढउतार त्या वयात मानवत नाही. चित्रपटांतल्या लोकप्रिय गाण्यांचा आवाका लहान असतो. चार-पाच स्वरांच्या आसपासच ही गीते बागडत असतात. ख्यालाचा आवाका त्या मानाने मोठा. तो बालस्वरांना पेलणे कठीण असते. त्यातली दमश्वास घेण्याची पद्धती त्या कोवळ्या छातीला झेपणारी नसते. आणि म्हणूनच शाळेतल्या संगीताचे शिक्षण चार किंवा सहा मात्रांच्या तालातल्या गमतीच्या गीतांनी झाले पाहिजे. पंथ लय हे प्रगल्भतेचे लक्षण आहे. शैशवाचे नव्हे. मुलांना स्वरांचे हे चिमणे घास भरवले पाहिजेत. संगीतविषयक शास्त्राचा आणि त्यांचा तर पहिली पाच वर्षे संबंध आणण्याची जरुरी नाही. रागांचे स्वरूप, लक्षणे इत्यादी भाग हा प्रौढांसाठी आहे. सामान्य बालकांसाठी नाही. हे तत्त्व विद्यार्थ्यांसाठी लावलेल्या कुठल्याही संगीताच्या पाठ्यपुस्तकात मला आढळले नाही. मुलांना गाणी म्हणायची हौस असते. रागांची नावे आणि नोटेशन पाठ करायची नव्हे. किंबहुना जुन्या काळी खांसाहेब किंवा बुवा शिष्याला आपल्याबरोबर प्रथम गायला लावीत. सुरुवातीची वर्षे अनुकरणात जात, त्यानंतर व्याकरणाला सुरुवात होई. सध्या जी मला शालेय संगीत शिक्षण पद्धती दिसते ती जुन्या चित्रकला शिक्षण पद्धतीसारखी आहे. मुलांना सूर्योदय, फुले, पक्षी यांची रंगीत चित्रे काढायची हौस तर मास्तर त्यांना ठोकळ्याचे चित्र किंवा वर्तुळात त्रिकोणाचे चित्र काढायची शिक्षा भोगायला लावीत. आज चित्रकलेच्या वर्गात मुलांना रंग, कागद आणि कुंचले देतात आणि मुले चित्रे काढण्यात दंग झालेली आढळतात. असे भान हरपून मुले गायली पाहिजेत तरच संगीताची अभिरुची निर्माण होईल.

त्यासाठी रेडियो, ग्रामोफोन, रेकार्डस् आणि टेपरेकॉर्डर यांची खूप मदत होईल. मुले तबकडीवरची गाणी लगेच उचलतात. आज घराघरांतून मुले ही गाणी गाताना आढळतात. लता मंगेशकर किंवा आशा भोसले यांच्या गळ्यांतून निघणाऱ्या मजेदार आणि मुष्कील हरकती आणि मुरक्या त्या पोरांच्या गळ्यातून निघतात. गायन क्लासात मात्र हे गळे आवळले जातात. एक तर आमचे संगीत शिक्षकच मुळी कुठल्या तरी जुनाट मुशीतून निघालेले. चित्रपट संगीत, नाट्यसंगीत, लोकसंगीत इत्यादी संगीताच्या ललित स्वरूपांना अकारण नाके मुरडणारे. स्वरांचा लोभ सुटून केवळ रागांचा पाठ्यपुस्तकातला रतीब घालणारे. स्वरसौंदर्याला पारखे एवढेच नव्हे तर गाण्याच्या वर्गात देखील पोरांना मुक्तमनाने गाऊ न देणारे. काहीसे न्यूनगंडाने पछाडलेले. इंग्रजीचे किंवा गणिताचे शिक्षक मोठे आणि संगीताचे छोटे असल्या सूक्ष्म जातवारीने सदैव त्रस्त. गॅदरिंगच्या पंधरा-वीस दिवसांत ज्यांची शोधाशोध होते आणि पाहुण्यांचे स्वागतपर पद्य बसवण्यापलीकडे ज्यांची शाळाप्रमुखांनाही आवश्यकता वाटत नाही अशा दर्जाचे. त्यामुळे संगीत ही काही फारशी महत्त्वाची गोष्ट आहे असे खुद्द शाळा खात्यालाही वाटत नसावे.

कारण चित्रकला किंवा हस्तोद्योग ह्याविषयी ज्या काही सुधारणा करण्याची खटपट झाली, तसली संगीताच्या शिक्षणाच्या बाबतीत झाल्याचे मला तरी ठाऊक नाही. नैमित्तिक विचार होतो. आणीबाणीच्या काळात समरगीते शिकविली पाहिजेत असे वाटायला लागते. मग तात्पुरते काही कार्यक्रम हाती घेतले जातात. शिबिरेही भरवण्यात येतात. एवढयाने संगीत शिक्षणाच्या कार्यात प्रगती होणार नाही. संगीत, नृत्य, नाटक इत्यादी कलांबाबत आपण अलीकडेच ‘सांस्कृतिक’ हा शब्द वापरायला लागलो. किंबहुना गाण्याला गाणे किंवा नाटकाला नाटक न म्हणता ‘सांस्कृतिक –कार्यक्रम’ म्हणण्यामागेही मला एक कसला तरी गंड दिसतो. संस्कृती ही एक कपड्यासारखी अंगावरून घेण्याची वस्तू आहे किंवा समाजाची शोभा वाढवणारी प्रदर्शनी बाब आहे, अशा स्वरूपाचा हा विचार दिसतो. आणि महारांना जसे ‘हरिजन’ करून उच्चवर्णियांनी स्वतःचे समाधान करून घेतले आहे त्यातलाच हा नाटकाला आणि गाण्या-बजावण्याला ‘सांस्कृतिक’ करून घेण्याचा प्रकार आहे. संगीताला परवापर्यंत प्रतिष्ठा नव्हती. प्रतिष्ठित समाजात आणताना ते आम्ही धुऊन पुसून सोवळे करून घेतले आणि त्याची चव घालवली. संगीत शाळा खात्याने मंजूर करताना इतके ‘शुद्ध’ (?) केले की, त्याला मधुर रसाऐवजी काष्ठौषधीच्या काढ्याचे स्वरूप आले. संगीत विद्यालयांनी तर संगीताचा सौंदर्याशी असलेला संबंध ह्या शुद्ध करण्याच्या भानगडीत तोडून टाकला. आणि असल्या नीरस रुक्ष मंडळींनीच ही पाठ्यपुस्तके लिहिली. शाळा खात्यांनी ती मंजूर केली आणि शाळांनी ती लावली. ह्यात आनंददायी संगीत आणि ते गाऊ इच्छिणारी मुले गुदमरून गेली. आपल्या समाजातील प्रतिष्ठेच्या खोट्या कल्पनांत ‘मुक्तकंठाने गाणे’ हे बसत नाही. न गाणारा समाज म्हणजे भयभीत समाज. आमचा पांढरपेशा हा असा भयभीत आहे. मोकळ्या मनाने आरत्यासुद्धा म्हणायला लाजतो, नव्हे भितो. आणि मोकळा आवाज निर्भयतेशिवाय निघत नाही. वास्तविक भारतीयांची सारी दिनचर्या संगीतात गुंफलेली होती. काकडआरतीपासून शेजारतीपर्यंत दिवसाचे सारे प्रहर नाना त-हेच्या गाण्यांतून ओवून काढलेले होते. जुन्या एकत्र कुटुंबात पहाटे जात्यावर गायच्या ओव्यांपासून ते संध्याकाळच्या झोपाळ्यावरच्या गाण्यांपर्यंत सगळ्यांची गाण्याची हौस भागवण्याची सोय होती. देवळांत भजने गायली जात, ओसरीवर बायकी गीते असत. शिवाय सणासुदीला, बारश्या-डोहाळ-जेवणांना गाण्याखेरीज शोभा नसे. आबालवृद्ध वेडेवाकडे का होईना पण गात असत. पांढरपेशा असो अगर शेताखतात मळलेला पेशा असो, माणसांना आमच्या समाजात गाण्याची भरपूर सोय होती. शिवाय कथेकरीबुवांच्या तोंडून आर्या, अभंग, कटाव, श्लोक, पूर्वरंगानंतर एखादी मध्यंतरातली ‘चीज’ वगैरे कानी पडे. उत्सवात नायकिणी पालखीपुढे गात. क्वचित एखाद्या मातबर गवयाची मैफल असे. याखेरीज तमासगीर, कोल्हाटणी वगैरे श्रृंगाराचा ढंग पुरवीत होतेच. केवळ श्रवणभक्तीच नव्हे तर प्रत्येकाला आपापल्या मगदुराप्रमाणे ‘आवाज’ लावायची सोय होती. बदलत्या सामाजिक परिस्थितीने ही स्वत: आवाज लावायची संधी गमावली. कुणीतरी गावे आणि ज्याला विशेष आवड आहे त्याने बहुधा चोरून ऐकावे अशी परिस्थिती आली. महाराष्ट्रापुरते बोलायचे तर नाटकातली गाणी आली. तबकड्यांवरून ती ऐकायची सोय झाली. पुढे चित्रपटांना कंठ फुटला आणि सिनेमातली गाणी आली. गाणे कानांवर खूप पडू लागले तरी या ना त्या कारणाने घरातले भजनांपासून ते आरत्यांपर्यंतचे साधेसुधे गाणे गेले. एक काळ तर असा आला की, वर्गातल्या गाण्या-बिण्याची आवड असलेल्या मुलांची त्यांचे शिक्षक आणि पालक ती आवड नष्ट होऊन मुलगा सुधारेल’ (?) कसा ह्याच चिंतेत पडायला लागले. ‘उत्तम गवई होशील’ असा आशीर्वाद न मिळता ‘पोरगं बिघडणार’ असे अशुभ वर्तवू लागले. अशा काळात थोडेसे बुजतबुजतच ‘गायन’ अभ्यासक्रमात दाखल झाल्यामुळे त्या विषयाच्या शिक्षणाबद्दल आस्था राहिली नाही. भातखंडे किंवा विष्णू दिगंबर यांनी शास्त्रीय संगीताच्या शिक्षणात पद्धशीरपणा आणण्याचे कष्ट केले आणि त्यांच्यामागून उरली ती कोरडी पद्धत-पण गाणे हरवले.

आजकाल गायनाच्या वर्गातून मुलांच्या माथी मारली जाते ती ही पद्धत. कविता जशी गणमात्रांच्या मोजदादीत गुदमरली तसेच संगीत हेही सारेगम आणि रागांच्या वर्ज्या वर्ज्यांच्या गणितात कोंडले गेले. ते गळ्यातून किंवा वाद्यांतून मोकळेपणाने फुटले पाहिजे हा विचारच हरवला. अशा वेळी मुलांना मोकळेपणाने गायला लावले पाहिजे, गाण्याच्या तासात ती रमली पाहिजेत, हे तत्त्व ध्यानात ठेवून संगीताचे शिक्षण कसे द्यायचे याची चिंता केली पाहिजे.

वास्तविक आपल्याकडे गाण्याचे अपरंपार धन आहे. गाणे म्हणजे केवळ शास्त्रीय संगीतच नव्हे. स्वरांची ही फुले शेकडो रंग घेऊन फुलली आहेत. त्या फुलांचा आधी त्या पोरांना सुगंध दिला पाहिजे. त्यानंतर ‘पुंकेसर’, ‘स्त्री-केसर’ वगैरे चिरफाड करावी. आम्हाला त्यांना गाणी शिकवायची आहेत-रागांच्या नावांची आणि गुणधर्मांची गद्य पोपटपंची नव्हे. ‘जे ठाऊक आहे त्याकडून जे ठाऊक नाही त्याकडे न्यायचे’ हा शिक्षणशास्त्राचा पहिला नियम आहे. म्हणून प्रथम त्यांना कोणीही न शिकवता नुसती ऐकून गळ्यात घेता येतील अशी एक मिनीट दोन मिनीट चालणारी छोटी छोटी गाणी आधी शिकविली पाहिजेत. ‘एक पाय नाचिवरे गोविंदा घागरियाच्या छंदा’ म्हटल्यावर चिमुकला पाय तालात टाकणा-या पोरांना ताल आधी कळतो. धीमा नव्हे. उडता ताल. असल्या पावलांत त्यांची पावले नाचतील. असल्या गाण्यांपासून ह्या गायनाच्या शिक्षणाची सुरुवात झाली पाहिजे. मुख्यतः त्यांना प्रथम शब्दप्रधान, सुगम नादाचे घुंगुर वाजल्यासारखी शब्दरचना असलेली चार-सहा-आठ ओळीची गीते शिकविली पाहिजेत. षड्जापासून पंचमापर्यंतच्या स्वरांतच बांधलेली. त्यांच्या चिमण्या छात्यांच्या चिमुकल्या भात्यांना पेलणारी आणि नाचायला लावणारी. आणि मग हळूहळू लोकगीते, चांगल्या चांगल्या कविता संतवाङमयातील पदे, गौळणी, कटाव, अभिनयगीते अशी प्राथमिक शाळेतून आठवीत येईपर्यत शंभर दीडशे गीते येऊ लागल्यानंतर मग त्यातली जी मुले सुरेल असतील, ज्यांना हलक्या गळ्याची देणगी असेल अशा मुला-मुलींनाच शास्त्रीय संगीताचे सुरुवातीला व्याकरण न शिकवता मध्यलयीतल्या चीजा शिकवून शिक्षण द्यायला सुरुवात केली पाहिजे. गणितात जसे हायर व लोअर आहे तसेच संगीतातही हवे. ‘हायर’ला अभिजात संगीताचे पाठ दयावेत. ‘लोअर’ला सुगम संगीताचे दयावेत. हे कार्य एका गायनमास्तरकडून होणारे नाही. शाळांमधून ग्रंथसंग्रहालय असते तसे ध्वनिमुद्रिकांचे संग्रहालय हवे. उत्तमोत्तम गवयांच्या तबकड्या किंवा टेपरेकॉर्डिंग्ज मुलांना वारंवार ऐकवल्या पाहिजेत. तास-दीडतासाच्या बैठकी घडवल्या पाहिजेत. तबकड्यांच्या संग्रहात केवळ चित्रपटातली गाणी आहेत म्हणून तो वाळीत टाकण्याचे कारण नाही. मराठी चित्रपटांतून ग. दि. माडगूळकरांसारख्या कवींनी अप्रतिम गीते लिहिली आहेत. हिंदी चित्रपटातही प्रदीपजींसारख्या कवींची सुंदर गीते आहेत. मनाचा क्षुद्र संकोच घालवून अढी दूर सारून ही गीते मुलांना ऐकवली पाहिजेत. मोठ्या परिश्रमाने हे संगीत-दिग्दर्शन केलेले असते. गायनाप्रमाणे वाद्यसंगीताच्या तबकड्या ऐकवल्या पाहिजेत. शाळांतून ह्या तबकड्या योजनापूर्वक वाजवल्या पाहिजेत. सकाळच्या वेळी सकाळच्या रागांचे वाद्यसंगीत सौम्य रीतीने मुलांच्या कानी पडेल अशी व्यवस्था करणे सहज शक्य आहे. मधल्या सुट्यात त्या त्या वेळा पाहून शाळेतल्या शाळेत ध्वनिक्षेपणाची व्यवस्था करता येईल. ट्रिप्सना मुलांना नेताना चांगल्या गीतांच्या ध्वनिफिती नेऊन त्यांच्याबरोबर मुलांना गायला लावता येईल. मुलांना आवडणाऱ्या गीतांचे तबकड्यांवर ध्वनिरेखन करून शाळा-शाळांमधून त्या तबकड्या पाठवण्याची सरकारी पातळीवर योजना झाली पाहिजे. शाळेचा अभ्यासक्रम संपवून कॉलेजात जाताना मुले ओठावर शंभर-सवाशे गाणी घेऊन गेली पाहिजेत. मोकळ्या मनाने गाण्यातला संकोच नष्ट झाला पाहिजे.

संगीत शिक्षणाची आजची परिस्थिती मला तरी हलाखीची वाटते. शाळेच्या समारंभाला मुख्य पाहुणे येतात त्या वेळी पाच दहा मुला-मुलींनी घाबरत भेदरत म्हटलेली गीते ऐकवत नाहीत. पाहुण्यांचे स्वागत मुक्तकंठाने शाळेतल्या सगळ्या मुला-मुलींच्या गीतांतून झाले पाहिजे. एकदा मोकळ्या मनाने साधी साधी पदे म्हणता येऊ लागली की, पुढला शास्त्रीय संगीताचा मार्ग सोपा होईल. सगळेच जण गवई किंवा वादक होणार नाहीत. परंतु संगीताची अभिरुची मात्र निश्चितपणाने निर्माण करता येईल. महाराष्ट्र सरकारने चित्रकलेसाठी एक स्वतंत्र डायरेक्टरेट स्थापिले आहे. संगीत-नृत्य आणि नाट्य ह्यांच्यासाठीही अशा प्रकारच्या डायरेक्टरेटची आवश्यकता आहे.

भावनात्मक एकात्मता साधण्याच्या आपल्या प्रयत्नात सुरांसारखे सामर्थ्यशाली माध्यम दुसरे कोणते आहे? टाळमृदंगवीणेच्या सामर्थ्यावर वारकऱ्यांची परंपरा शेकडो वर्षे टिकली. चर्चमधून ‘ऑर्गन’ गेला तर चर्च ओस पडेल. आमच्या शाळा आणि कॉलेजे मात्र ‘बे’सूर होऊन पडली आहेत. सूरतालाच्या आनंदमूर्तीची तिथे प्राणप्रतिष्ठा करणे अत्यंत अगत्याचे आहे. ती संगीताच्या पाठ्यपुस्तकांतून होणार नाही. हजारो बालकांच्या गळ्यांतून निघणाऱ्या मोकळ्या सुरांतून होईल. त्यासाठी गायनाच्या वर्गात संगीत मोकळेपणाने फुलले पाहिजे. ‘गायन’ ह्या विषयाची धास्ती घेतल्यावर मुलांचा आवाज मोकळेपणाने फुटणार कसा? भीतीपोटी गाण्याचा जन्म कधीही होणे शक्य नाही. वारकऱ्यांचा मेळा ज्या टाळमृदंगवीणेच्या धुंदीत गातो, त्या धुंदीत गायनाचे शिक्षण चालले पाहिजे. केवळ गायनाचे शिक्षण देणाऱ्या विद्यालयांत जिथे असे शिक्षण चालत नाही, तिथे लाजेकाजेत्सव शालेय अभ्यासक्रमात घातलेल्या शाळांतून ते कसे चालणार?

शरीराला पाण्याने स्नान घालून निर्मळ करताना जोडी जोडीने मनालाही स्तोत्र गाऊन निर्मळ करण्याचा पाठ देणारी आपली भारतीय संस्कृती आहे. सांस्कृतिक पुनरुत्थानाच्या घोषणा चालू असलेल्या ह्या जमान्यात सुरांच्या संजीवनी-मंत्राची शिक्षणक्षेत्रातली अवस्था आणि दर्जा मात्र इतका उपेक्षणीय का असावा कळत नाही.

या संकेतस्थळावर प्रकाशित केलेल्या माहितीचे (मजकूर, छायाचित्र ,बोधचिन्ह, चित्रफीत, ध्वनीफीत, इत्यादी) सर्व हक्क हे बालमोहन विद्यामंदिरकडे राखीव आहेत. संस्थेच्या पूर्वपरवानगीशिवाय कोणीही ही माहिती व्यावसायिक किंवा अन्य कोणत्याही कारणांसाठी वापरली आहे असं आढळलं तर त्या व्यक्तीवर, संस्थेवर किंवा समूहावर कायदेशीर कारवाई केली जाईल.

© २०२४ बालमोहन विद्यामंदीर. सर्व हक्क आरक्षित.