• माजी प्राचार्य, रामभाऊ परूळेकर विद्यानिकेतन, तळेगाव व त्याच संस्थेचे विद्यमान वसतिगृह प्रमुख.
• विश्वस्त, बालमोहन विद्यामंदिर विश्वस्त मंडळ.
• शैक्षणिक विषयांवर लेखन व मुलाखत.
• संस्कृत श्लोकांवर डॉक्टरेट प्राप्त.

स्व. महात्मा गांधीजींनी म्हटल्याप्रमाणे पालक, शिक्षक व समाज यांनी निर्माण केलेल्या वातावरणातून आपल्या कौशल्याने मूल शिकत असते. आपण त्याला सुयोग्य वातावरण देणे हे आपले कर्तव्य ठरते.

शिक्षकी पेशा हा व्यक्तीला गुरूही बनवतो आणि विद्यार्थीही बनवतो. विद्यार्थ्यांना घडविण्यासाठी भरपूर श्रम करावे लागतात. त्याला बालमनाची जाण असावी लागते. प्रत्येकजण ‘आपापल्या पद्धतीने या शिक्षकी पेशात सदसद्विकबुद्धीस स्मरून काम करण्याचा प्रयत्न करीत असतो. ज्या शिक्षकाला विद्यार्थ्यांसाठी खरेखुरे काम करायचे असेल, त्याला आपले संपूर्ण आयुष्य अपुरे पडेल, एवढी विशालता या क्षेत्रात आहे. अर्थात हे काम करीत असताना इतर पेशांमध्ये जसा निर्जीव गोष्टींशी संबंध येतो तसा येत नाही. त्याचा संबंध प्रत्यक्ष चैतन्यमूर्ती असलेल्या निरागस बालकांशी येतो. तसेच तीव्र बुद्धिमत्ता असलेल्या बालकांशीही त्याचा संबंध येतो. हुशार मुलेही त्यांच्या बुद्धीस खाद्य न मिळाल्यास प्रसंगी त्रासदायक ठरतात. अशा वेळी विद्यार्थ्यांची मने एकाग्र व सुसंस्कारित करण्याचे अवघड काम शिक्षकाला करावे लागते आणि हे काम त्या त्या विद्यार्थ्याच्या मानसिक पातळीवर गेल्याशिवाय शिक्षकाला करता येणार नाही.

गेली ४५ वर्षे तळेगावच्या ‘रामभाऊ परुळेकर विद्यानिकेतन’ या वसतिगृहयुक्त शाळेत व यापूर्वी मुंबईच्या ‘बालमोहन विद्यामंदिर’ या शाळेत विद्यार्थ्यांबरोबर काम केलेले आहे. या शाळेशी माझा प्रेमाचा, जिव्हाळ्याचा व आपुलकीचा संबंध आलेला आहे. या शाळेत मला व्यवस्थापन आणि अध्यापन कार्याने खूप समाधान दिले आहे. अर्थात या दोहोंतील आनंदात निश्चित फरक आहे.

आमची शाळा वसतिगृहयुक्त असल्यामुळे या संदर्भात खूप प्रयोग विद्यार्थ्यांवर केलेले आहेत. विद्यार्थ्यांशी घनिष्ठ संबंध आल्यामुळे मला त्यांच्या सर्वांगीण प्रगतीशी एकरूप होऊन काम करण्याची संधी मिळाली. हे वसतिगृह ही एक बालमानसशास्त्राची प्रयोगशाळाच आहे या शाळेतील अनेक प्रसंग मला आठवतात. अनेक वेळा मिळालेले यश व मानसिक समाधान यात क्वचित प्रसंगी आलेले अपयश आठवणीच्या धुक्यात विरून जाते. विरंगुळ्याच्या वेळी माझ्या आयुष्यातील दैनंदिन जीवनातील मागील पाने उलगडताना विद्यार्थ्यांविषयीचे अनुभव मन प्रफुल्लित करून जातात. त्या स्मृतीतील काही ठळक पाने आपल्यासमोर ठेवीत आहे.

पुष्कळ वेळा आपणास मुले शिस्तीस धरून वागताना दिसत नाहीत. आपण त्याचे परिमार्जन म्हणून त्यांना शिक्षाही करतो. त्या शिक्षेचा त्यांच्यावर योग्य तो परिणाम झाल्याचे आपणास दिसून येत नाही. त्या विद्यार्थ्यांमध्ये आपणावर काहीतरी अन्याय होत आहे, अशा प्रकारची भावनाही निर्माण झालेली आपणास दिसून येते. अशा वेळी त्याच्या मनात शिरून चुकीच्या दिशेने गेलेला ओघ योग्य दिशेने नेण्यात यश मिळाल्यास ती मुले आपल्याबरोबरच इतरांनाही योग्य मार्गाने नेतात.

विद्यार्थ्यांच्या कोणत्याही चांगल्या गोष्टींसाठी नेहमी उत्तेजन देणे आवश्यक आहे. त्यामुळे त्यांचा आत्मविश्वास वाढून त्याची शालेय विषयातही प्रगती होण्यास मदत होते. हा माझा अनुभव आहे. शाळेमध्ये घडलेले असेच दोन प्रसंग मला आठवतात.

१९७०-७१ साली शाळेच्या प्रथमवर्षीय मुलांची सहल पुणे-बनेश्वर येथे नेली होती. सदर सहलीत मुलांसाठी नेलेले जेवण कमी पडले होते. जेवणाच्या सोयीसाठी आम्ही त्या भागात प्रयत्न करून थोडे-फार जेवण आणले व ते संबंधित शिक्षकांकडे दिले. थोड्या वेळाने आम्ही सर्व शिक्षक जेवायला बसलो. भोजनाचा कार्यक्रम त्या वेळच्या इ.११वीच्या विद्यार्थ्यांच्या सहकार्याने आटोपला. सहलीहून परत आल्यानंतर दोन दिवसांनी मला समजले की, सर्वांना भोजन मिळावे यासाठी इ. ११वीच्या मुलांनी पुढाकार घेऊन, इतरांना भोजन वाढून स्वतः मात्र उपाशी राहिली. खरोखरच सहजीवन, सांघिक ऐक्याची भावना, सेवा, परोपकार ही नैतिक मूल्य पुस्तकातून शिकवून समजत नसतात, तर संस्कारातून ती मुळात रुजावी लागतात, याचा वस्तुपाठच या विद्यार्थ्यांनी आम्हा शिक्षकांना दिला. माझे मन कृतकृत्य झाले.

आपणासमोरील ही छोटी छोटी मुले कधी कधी आपणास बरेच काही शिकवून जातात. दादा नहमी म्हणत असत, ‘मुले हीच माझा गुरु’ मला आठवते, एकदा पुणे जिल्ह्यातील उपशिक्षणाधिकारी आणि मुख्याध्यापक यांचे स्काऊटिंगच्या प्रशिक्षणाचे एक शिबीर आमच्या ‘शाळेच्या सभागृहामध्ये भरले होते. ‘स्काऊटिंग हा विषय शालेय अभ्यासक्रमात कसा उद्धृत करावा की, ज्यायोगे मुलांमध्ये स्वावलंबन, सत्कृत्य, सहजीवन अंगी बाणेल’ यासंबंधी चर्चा चालली होती. त्या वेळी अचानक भयंकर वादळ झाले. स्काऊट कमिशनर श्री. डी. पी. जोशी, डॉ. नातू आदी शिबिरार्थीना मार्गदर्शन करणा-या मार्गदर्शकांची राहण्याची सोय, शाळेच्या वाचनालय हॉलमध्ये केली होती. वादळ शमल्यावर पाहिले तर वाचनालयात गुडघाभर पाणी होते. छपरावरची बहुतेक कौले उडून गेली होती. शिबीर पूर्ववत हॉलमध्ये सुरू झाले. हे सर्व पाहिल्यावर विद्यार्थ्यांनी स्वयंस्फूर्तीने वाचनालयातील भिजलेले पाहुण्यांचे कपडे, गाद्या, तारेच्या कुंपणावर वाळत घातल्या. खोल्या स्वच्छ केल्या व स्वत:च्या गाद्या पाहुण्यांसाठी घातल्या. छत नसलेल्या खोलीमध्ये वयोवृद्ध स्काऊट कमिशनर श्री. डी. पी. जोशी त्याच ठिकाणी रात्री झोपले व सकाळी त्यांनी त्या मुलांचे कौतुक केले. त्या वेळी ते म्हणाले होते, “स्काऊटिंगमधील स्वावलंबन, श्रम, सेवा, सचोटी, त्याग, इत्यादी मूल्ये याहून वेगळी काय असू शकतात? मुलांनी तयार केलेल्या त्या चंद्रमौळी वाचनालयात रात्री झोपून मुलांना आनंद देण्याची संधी मी सोडली नाही, याचे मला समाधान मिळाले.” त्यांच्या या उद्गारांनी मी आनंदून गेलो.

पुष्कळदा विकृत अगर अस्थिर मनोवृत्तीमुळे मुलांच्या हातून प्रमाद घडतात. बहुतेक वेळा त्यांना आपण करीत असलेल्या कृतीचा परिणाम काय होईल हे समजत नसते. अशा वेळी शिक्षक रागावल्यास अगर त्यांनी शिक्षा केल्यास त्यांना तो आपल्यावर अन्याय झाला असे वाटते व त्याचा परिणाम त्या शिक्षकांशी ती मुले असहकाराने वागू लागतात. म्हणून अशा मुलांशी रागावण्याबरोबरच सुसंवाद साधून त्याच्या मनातील राग, विचार कसे चुकीचे आहेत, ते पटवून दिल्यावर त्याला क्षमा करून एखादी संधी देणे आवश्यक असते.

पुष्कळदा दिवाळीच्या सुटीनंतर शाळा सुरू झाल्यावर शालेय परिसरात फटाके न उडविण्याची विद्यार्थ्यांना सूचना दिली होती. शाळेच्या डाव्या बाजूस मुख्य रस्त्यावर १० मिनिटांची सुटी संपता-संपता तेथे असलेल्या डांबरी पिंपातून भयानक मोठा स्फोटासारखा आवाज झाला जवळच्या वर्गातील इयत्ता पाचवी-सहावीचे विद्यार्थी घाबरून गेले. काही रडू लागले. शाळेत ताबडतोब गुन्हा करणारे विद्यार्थी पकडले गेले. कोणी अॅटमबॉम्ब आणले, पिंपात फटाके लावण्याची युक्ती कोणाची, या संदर्भात कबुलीजबाब झाले. ती सर्व मुले माझ्या ऑफिसात आणण्यात आली. मी त्यांना विचारले की, “या चुकीबद्दल तुम्हाला परी पाठवून का देऊ नये? तुमचे यावर काय म्हणणे आहे?” असे विचारल्यावर एका विद्यार्थ्यांने सांगितले की, “सर, आम्ही तुमच्या सूचनेप्रमाणे वागलो. आम्ही शालेय परिसरात अॅटमबॉम्ब लावले नाहीत. ज्या वेळी लावले त्या वेळी मधली सुटी संपत आली होती. म्हणजे शालेय वेळातही लावले नव्हते. मग यात आमची चूक कोणती आहे?”मग त्यांना सांगावे लागले की, तुमच्या कृतीचा परिणाम काय झाला? छोटी मुले घाबरून रडू लागली. मग तुम्ही जरी नियम पाळले असले तरी तुमची कृती चुकीची होती. विद्यार्थ्यांमध्ये व शिक्षकांमध्ये आता या विद्यार्थ्यांना कोणती शिक्षा होणार याविषयी औत्सुक्य होते. मी मात्र या विद्यार्थ्यांना त्या वेळी कोणतीही शिक्षा दिली नाही. त्यानंतर लगेचच त्या विद्यार्थ्यांची सहल महाबळेश्वर येथे गेली असताना त्या रात्रीच्या सांस्कृतिक कार्यक्रमात शिवकालीन ऐतिहासिक भाषेचा उपयोग करून महाराजांनी अपराध्यांना कडेलोटाची शिक्षा न देता केलेली क्षमा त्या प्रसंगाचा आधार घेत उपरोधिक शब्दात रामभाऊ परुळेकरच्या गढीवरील साहस सांगितले. या उपरोधिक शब्दांचा मुलांवर परिणाम होऊन ती मुले ओशाळली. त्यांना अशा प्रकारे चूक समजावण्याचे समाधान मलाही मिळाले.

आणखी एक प्रसंग मला आठवतो. इ. ११वीचे विद्यार्थी सकाळी दैनिक वर्तमानपत्रे वाचण्यासाठी दररोज सकाळी आतुरतेने वाट पाहत असत. ते विद्यार्थी प्रथम माझ्या ऑफिसजवळ येत. त्यांनी वर्तमानपजे वाचल्यावर मग शिपाई ती वर्तमानपत्रे माझ्या ऑफिसमध्ये ठेवीत असे. शिपायाने स्वत:ला होणारा त्रास वाचविण्यासाठी ही प्रथा बंद केली. त्याची प्रतिक्रिया म्हणजे माझ्या टेबलावरील माझा गॉगल नाहीसा झाला. आतापर्यंत असे कधीच झाले नव्हते. हे काम कोणत्या तरी विद्यार्थ्याचे असावे हे लक्षात आल्यावर मी सर्वांची सभा घेतली व त्यांना सांगितले की, मी सहसा गॉगल वापरत नाही. परंतु माझ्या एका विद्यार्थ्याने माझे नेहमी लालसर होणारे डोळे पाहून हा गॉगल परदेशातून मला भेट म्हणून पाठवला आहे. असा गॉगल मी सहज विकत घेऊ शकतो. परंतु हा गॉगल भेट देण्यामध्ये माझ्याविषयीचे त्याचे प्रेम व आदर व्यक्त होतो. त्याचे माझ्यावरील प्रेमाचे ते प्रतीक आहे. या दृष्टीने मला तो बहुमोल वाटतो. असे भावनिक बोलल्यानंतर मी वर्गावर गेलो. वर्गावरून आल्यानंतर तो गॉगल व त्या विद्यार्थ्याचे क्षमापत्र मी माझ्या टेबलवर ठेवलेले पाहिले. विद्यार्थ्यांना पुष्कळ वेळा जे शिक्षा करून साध्य होत नाही ते त्यांच्या मनातील भावनेशी समरस झाल्यावर होते, असे मला वाटते.

शाळेतील सांस्कृतिक कार्यक्रमांद्वारे निश्चितपणे मुले संस्कार आत्मसात करतात. याचे एक उत्कृष्ट उदाहरण म्हणजे आमच्या शाळेतील एक विद्यार्थी. या विद्यार्थ्याने एका आंतरशालेय नाट्यस्पर्धेत संत एकनाथांचे काम केले होते. त्याचे काम पाहून ती. दादांनी त्या मुलाला नमस्कार करून, “तुझ्यातील संत एकनाथांना मी नमस्कार करतो”, असे सांगितले. त्यानंतर परिस्थितीमुळे त्याच्या वडिलांना फरसाणाचे दुकान काढावे लागले. त्यासंदर्भात त्याचे शाळेला . .पत्र आले की, मी नाटकांमध्ये संत एकनाथांची भूमिका केली होती. त्यामुळे भेसळ करून धंद्यात वाढ करण्याचे धैर्य माझ्यात नाही. पहिले सहा महिने जरी मला तोटा सहन करावा लागला असला तरी आता माझ्याच दुकानावर लोकांची गर्दी असते.

विद्यार्थ्यांना एखादी गोष्ट तुम्ही करा असे सांगण्यापेक्षा आपण ती गोष्ट करू या, असे सांगितले तर त्यांच्या मनावर चांगले बिंबते. बागेतील झाडांची रोपे माळ्याबरोबर विद्यार्थ्यांनी लावली किंवा विद्यार्थ्यांच्या साहाय्यानेच उघड्या पटांगणामध्ये पताका, ग्रिटिंग कार्डस् लावली तर मुलांकडून निश्चितपणे त्याची नासधूस होत नाही, उलट हेच विद्यार्थी त्यांच्यावर टाकलेल्या जबाबदारीमुळे चांगल्या प्रकारे रक्षण करतात. मुले आपल्या शिक्षकांनी दिलेले संस्कार समजून त्याप्रमाणे अनुकरण करतात. या संदर्भात एक गोष्ट मला आठवते. एके दिवशी वसतिगृहातील विद्यार्थ्यांना भुईमुगाच्या शेंगा खाण्यास दिल्या होत्या. सर्वांनी शेंगा खाऊन फोलपटे इतस्ततः. फेकून दिली होती. हे पाहून मला अतिशय चीड आली. दरवेळी सांगूनही ही मुले ऐकत का . नाहीत? यावर मी थोडा विचार केला आणि पडलेली फोलपटे स्वत: उचलण्यास सुरुवात केली. मुलांनी हे पाहिले. हळूहळू सर्व मुले जमा झाली व निमिषार्धात संपूर्ण फोलपटे उचलून टाकुन जागा स्वच्छ केली. त्यानंतर मला पुन्हा कधीही फोलपटे व्हरांड्यात दिसली नाहीत.

वसतिगृहात येणारी मुले हे तर आम्हा शिक्षकांना आव्हानच असते. कारण वेगवेगळ्या प्रांतांतून, वेगवेगळी मातृभाषा असलेली, वेगवेगळी कौटुंबिक पार्श्वभूमी लाभलेली, वेगवेगळे संस्कार असलेली ही मुले वसतिगृहामध्ये एकत्रित असतात. त्यांचे प्रत्येकाचे प्रश्न वेगवेगळे असतात. अशाच एका विद्यार्थ्याची मला आठवण येते. आमच्या शाळेत ८ वीत शिकणारा एक विद्यार्थी होता. एखादी जरी गोष्ट त्याच्या मनासारखी झाली नाही तर तो फार चिडत असे व काही वेळा तो बेशुद्धही पडत असे. मी या विद्यार्थ्याला डॉक्टरना दाखविले. ते शाळेत मधूनमधून येऊन त्या विद्यार्थ्याशी गप्पा करू लागले. गप्पा करता करता त्यांनी त्या विद्यार्थ्याच्या घरातील कौटुंबिक माहिती गोळा केली, त्या वेळी त्यांना असे आढळून आले की, घरात एकत्र कुटुंब पद्धती असल्यामुळे त्याच्या आईच्या मनासारखे झाले नाही की ती चिडत असे व बेशुद्ध पडत असे. डॉक्टरांनी या विद्यार्थ्याशी हळूहळू सुसंवाद साधायला सुरुवात केली. त्याला त्याचे आवडीचे खेळ आणून दिले. त्याच्या मनाविरुद्ध होणाऱ्या गोष्टी आम्ही टाळू लागलो. हळूहळू त्याच्या मनावर असणारा मानसिक ताण कमी झाला व कालांतराने त्याचे बेशुद्ध होणेही बंद झाले. या वातावरणात त्याचा आजार बरा झाला, त्याचे समाधान आम्हा शिक्षकांना मिळाले.

मला आठवते, आमच्या शाळेतील एक विद्यार्थी एस्.एस्.सी. परीक्षेस बसला होता. ते नापास होणारा नव्हता. साधारण ५० ते ६० टक्के गुण मिळविणारा होता. प्रत्यक्ष परीक्षेचा निकाल लागल्यावर पाहिले तर हा सर्व विषयांत नापास झाला होता. मला तर धक्काच बसला. मी त्याचा फेरतपासणीचा अर्ज घेऊन एस्.एस्.सी. बोर्डाच्या चेअरमनना भेटलो व त्यांना सांगितले की हे पेपर्स तुम्ही स्वतः पाहा व मला निर्णय कळवा. त्यांनी मला आपल्या रूममध्ये बसवले व त्याचे सर्व पेपर्स पाहिले तर त्या पेपर्सवरील पानावर खाडाखोड असून हे तपासू नये’ असा बहुतेक पानांवर शेरा मारला होता. ते चेअरमन अनुभवी होते. या विद्यार्थ्याचे पेपर्स पाहिल्यानंतर ह्या विद्यार्थ्याने बोर्डाकडे आमदारामार्फत पुढे मागे तक्रार केली, तर बोर्डास त्रास होईल म्हणून त्यांनी चौकशी सुरू केली. पण त्याचा काहीच उपयोग झाला नाही. तेव्हा मी त्यांना सांगितले की, मी त्या विद्यार्थ्याबरोबर एकांतात बोलतो व मी थोडा प्रयत्न करतो. त्याच्या एका निकटच्या मित्राला बोलाविले व आम्ही तिघे तेथील क्रीडांगणावर गेलो. १५ मिनिटे त्याच्या मनाला भिडेल असे मी त्याच्याशी बोललो. मी त्याच्याशी सुसंवाद साधल्यावर त्याने पटकन सांगितले की, घरी मला ७० टक्क्यांहून अधिक गुण मिळविण्यास सांगितले होते. मी ऑक्टोबरला परीक्षेला बसेन, असे तुम्हा सर्वांना सांगितले असते तर पालकांनी व तुम्ही ऐकले नसते. म्हणत प्रत्येक पेपर लिहून झाल्यावर मीच हे सर्व केले होते. यामुळे तुम्हाला एवढा त्रास होईल. असे वाटले नव्हते. अशा प्रकारे मी त्याला सांगितल्यामुळे त्याने आपला कबुलीजबाब लिहून दिला व आमच्यासह शासनाच्या डोक्यावरील एक भार उतरला.

मुलांची बुद्धी कोणत्या दिशेने व कशी चालेल हे खरोखर कधी कधी आपणास कळत नाही, हेच खरे. परंतु आपणावर जर त्या विद्यार्थ्याची श्रद्धा असली व आपणास मुलाच्या मनाचा ठाव घेता आला तर ते मूल आपल्याशी मोकळे बोलून सत्य परिस्थिती सांगते याचाही अनुभव मी घेतला आहे. त्या विद्यार्थ्याने जे कबूल केले नाही ते माझ्याजवळ कबूल केल्याबद्दल मला फार समाधान वाटले.

अनेक प्रकारचे अनुभव अनुभवत असताना मुलांचे आईच्या मायेने कौतुक करणे अगर रागावणे किंवा कोणत्याही पद्धतीने त्यांना आकर्षक शिकवून अगर आनंद देणारे खेळ देऊनही आनंदी करून त्यांचे प्रेम मिळविल्यावर काही क्षण आपण व्यतीत केलेल्या जीवनात आनंद देऊन जातात.

असाच तळेगाव लायन्स क्लबच्या एका समारंभास गेलो होतो. गावातील प्रतिष्ठित लोक जमले होते. कार्यक्रमाची घोषणा नुकतीच झाली होती. मला तिथे पोहोचण्यास उशीर झाल्यामुळे सभागृहात शेवटच्या रांगेतील कडेच्या खुर्चीवर अपराधी मुद्रेने बसलो होतो. स्टेजवर आपल्या संगीत साधनांसह तबलजी व पेटीवादक बसले होते. मध्यभागी जिच्या गायनाचा कार्यक्रम होता ती अस्मिता जोशी आमच्या शाळेची माजी विद्यार्थिनी आपल्या तंबोऱ्यासह बसली होती. तिने प्रेक्षागृहात सर्वत्र आपली नजर फिरविली व कार्यक्रमास सुरुवात करण्यापूर्वी ती आपल्या जागेवरून उठून स्टेजच्या पायऱ्या उतरली. कुतूहलाने सर्व प्रेक्षागृह तिच्याकडे पाहात असतानाच ती थेट मी जिथे बसलो होतो त्या शेवटच्या रांगेत माझ्याजवळ आली व विनम्रतेने मला नमस्कार करून माझा आशीर्वाद मागितला व त्यानंतर स्टेजवर जाऊन तिने आपल्या गायनास सुरुवात केली. तिथे जमलेली गावातील सर्व प्रतिष्ठित मंडळी तिच्या ह्या कृतीकडे कौतुकाने पाहताना मला अनाहूतपणे प्रतिबिंबित झालेल्या संस्काराचे एक आगळेच समाधान मिळाले.

माझ्या शिक्षकी जीवनात आनंदाचे क्षण मी पुष्कळ अनुभवले आहेत. तसे अपयशाच्या प्रसंगांनी मला यशाचा मार्ग दाखवला आहे. आज मी जो शिक्षकी पेशात यशस्वी झालो आहे, त्याचे श्रेय माझे वडील दादासाहेब रेगे व प्रयोगशील शैक्षणिक वातावरण निर्माण करणारे माझे अनेक सहकारी आणि विद्यार्थी यांना मला दिले पाहिजे, या सर्वांचा मी कृतज्ञ आहे.