सुव्यवस्थित लेखनाची दृष्टी 

प्राथमिक शाळांतील विद्यार्थ्यांसाठी भाषा विषयाची जी पाठ्यपुस्तके तयार करण्यात येतात, त्यांतील गद्यपाठ निवडताना व तयार करताना केवळ वाङ्मयीन दृष्टी ठेवून भागत नाही हे समजण्यासारखे आहे. तेथे जी दृष्टी ठेवावयास हवी ती भाषिक. या भाषिक दृष्टीमध्येच कॉम्पोझिशन म्हणजे ज्याला सुव्यवस्थित लेखन असे आपण म्हणू, त्या सुव्यवस्थित लेखनाचीही दृष्टी अंतर्भूत असते. या सुव्यवस्थित लेखनाला अर्थ यावा आणि त्याच्या मदतीने काही ज्ञानविषयांचीही माहिती मिळावी म्हणून त्या लेखनामधून नीतिपाठ, नागरिक नीती, सर्वसामान्यपणे उपयुक्त ठरणारी माहिती, थोडा इतिहास इत्यादीकडे विद्याथ्यांचे लक्ष वेधण्यात येते. हे व इतर लेखनविषय त्या सुव्यवस्थित लेखनाचे आधारविषय असतात. म्हणून ते पाठ निवडताना किंवा तयार करताना ही सुव्यवस्थित, सुसंबद्ध लेखनाची कल्पना नेहमी डोळ्यांपुढे ठेवणे आवश्यक ठरते. विद्यार्थ्यांचे हे वय अत्यंत संस्कारसुलभ असते आणि म्हणून त्यांच्या भाषिक पाठ्यपुस्तकांतून जे गद्य त्यांच्यापुढे ठेवले जाते- मग ते खेळकरपणे लिहिलेल्या निबंधाच्या रूपाने असो, संवादरूपाने असो वा गोष्टीरूपाने असो- त्याचे  लेखन भाषेच्या दृष्टीने अचूक आणि कांपोझिशनच्या दृष्टीने अत्यंत सूसत्र, सुव्यवस्थित झालेले असणे अत्यावश्यक असते. ह्या लहान मुलांना जर एखादी कथा वाचायला दिलेली असेल, तर त्या कथेचे अंतरंग तर त्या मुलांच्या कुतुहलबुद्धीस आवाहन करण्याजोगे हवेच, शिवाय तिची बांधणीही सुव्यवस्थित हवी. ही दक्षता प्रारंभापासून घेतल्याशिवाय लेखन सुव्यवस्थित, सुसूत्र आणि अचूक करण्याकडे त्यांची प्रवृत्ती असणार नाही. आज प्राथमिक शाळांसाठी जी भाषेची पाठ्यपुस्तके तयार करण्यात येतात त्यांतील गद्यपाठ निवडताना व तयार करताना ही दृष्टी कितपत ठेवण्यात येते आणि या दृष्टिकोनातून निवडलेले पाठ कितपत शिकवले जातात हा प्रश्न अवश्य विचारात घेतला पाहिजे.

प्राथमिक शाळेतील भाषेच्या शिक्षकाचे मुख्य काम म्हणजे विद्यार्थ्यांना भाषेचा अचूक उपयोग करायला शिकविणे आणि त्यांच्याकडून होत असलेला भाषेचा उपयोग शिस्तबद्ध करणे, त्याला सुव्यवस्थितपणाचे बाळकडू देणे हे होय असे मला वाटते. संवादांनी किंवा गोष्टींनी त्यांचे नुसते मनोरंजन होऊन किंवा यातून माहिती वा बोध मिळून भागणार नाही. जो संवाद आपण ऐकला किंवा वाचला, जी गोष्ट आपण ऐकली किंवा वाचली ती सुसूत्र होती, सुव्यवस्थित होती हा संस्कार त्याबरोबरच त्यांच्या मनावर उमटणे माझ्या दृष्टीने तितकेच महत्त्वाचे ठरते. मी याच गोष्टीला कांपोझिशनचा अभ्यास असे नाव देतो.

कविता शिकविणे म्हणजे कवितेचा अनुनय करणे

प्राथमिक शाळांतील पाठ्यपुस्तकांतून जे पद्याचे पाठ निवडावयाचे असतात, त्या संबंधात कोणती दृष्टी ठेवण्यात यावी यासंबंधी अनेक शिक्षणतज्ज्ञांनी उत्तमोत्तम विचार व्यक्त केले आहेत. मीही तत्संबंधीचे माझे विचार एका लेखातून मांडलेले आहेत. तेव्हा त्यांचा येथे पुनरुच्चार न करता फक्त एकच विचार आपल्यापुढे ठेवतो, तोही नवा नाही, परंतु महत्त्वाचा आहे. लहान मुलांना कविता वाचायला दिल्या जातात त्याच्या मुळाशी भाषिक उद्देश नाही. कवितेच्या वाचनाने अंतिमदृष्ट्या आपली भाषेचीही समज अधिकाधिक अचूक बनत जाते हे अगदी खरे असले तरी, तेवढ्यासाठी आपण कवितांकडे वळत नाही हे उघड आहे; म्हणून मला असे वाटते की, अगदी लहान मुलांना वर्गात कविता शिकवीत असता कवितेच्या भाषेची फोड एका मर्यादेपलीकडे शिक्षकाने न केलेली बरी. ही फोड करीत बसण्याऐवजी, कवितेचे मोठ्याने अत्यंत अर्थपूर्ण वाचन करणे, हे वाचन करीत असताना त्यातील काव्यदृष्ट्या महत्त्वाच्या ठरणाऱ्या चरणांवर रेंगाळणे, त्याकडे सूचकपणे विद्यार्थ्यांचे लक्ष वेधणे इत्यादी गोष्टींना फार फार महत्त्व आहे. शिक्षकांच्या दृष्टीने विद्यार्थ्याला कविता थोडी कमी समजली तरी फारशी हरकत नाही; परंतु त्या शिक्षकाने जर विद्यार्थ्यांना ती कविता गुणगुणायला लावली त्या कवितेबद्दल जबरदस्त कुतूहल निर्माण केले, विद्यार्थी आपण होऊन त्या कवितेकडे वरचेवर जातील असे सदर कवितेबद्दलचे प्रेम विद्यार्थ्यांमध्ये निर्माण केले तर त्याने पुष्कळच साधले असे मी म्हणेन. शब्दांचा नाद, त्यांचा अर्थपूर्ण न्यास, त्यांच्यामध्ये असलेली विविधरंगी, विविधढंगी, विविधभावसूचक प्रतिमा निर्माण करण्याची अपूर्व शक्ती, ह्यासंबंधीची कुतूहलयुक्त समज विद्यार्थ्यांच्या ठिकाणी निर्माण करणे आणि जे स्वभावतः शब्दातीत आहे, अवर्ण्य आहे ते नेमके कवितेतून शब्दांकित कसे होते याबद्दलचे कुतूहल त्यांच्यामध्ये हळूहळू जागृत करणे, ही अत्यंत अवघड कामे कविताविषय शिकवू पाहणाऱ्या भाषेच्या शिक्षकाला करावयाची असतात. कवितेविषयी स्वाभाविक आकर्षण विद्याथ्यांमध्ये निर्माण केल्याखेरीज ही समज जन्माला येणे अशक्य असते. तेव्हा शिक्षकाने प्रयत्न करावयाचे असतात ते विद्यार्थी आपण होऊन कवितेत कविता म्हणून रंगतील कसे ह्या दृष्टीने. हे काम कवितेच्या भाषेची फोड करून व तिचा ‘अर्थ’ (?) सांगून होणे अशक्य. कविता शिकविणे म्हणजे कवितेचा अनुनय करणे. ही अनुनयाची रीत प्रत्येक कविगणिक बदलेल; परंतु ती अनुनयाची विशिष्ट रीत प्रत्येक वेळी नव्याने शोधलीच पाहिजे. तेथे धसमुसळेपणा चालणार नाही. ही रीत सापडली तरच कविता ही तुमची होईल. शिक्षक कवितेचा अनुनय कसा करतात, तिला कसे प्रसन्न करून घेतात हेच विद्यार्थी बघत असतात. ते त्याच्याच पावलावर पावले टाकणार. तेव्हा विद्यार्थ्यांच्या मनात कवितेविषयी गोडी निर्माण व्हावी अशी इच्छा असेल तर विद्यार्थी ज्याच्या पावलावर पावले टाकणार त्याची पावले नेमकी पडणे अत्यावश्यक आहे. नाहीतर कविता न शिकविलेली बरी.

वर जो प्राथमिक शाळेसाठी तयार करण्यात येणाऱ्या भाषिक पाठ्यपुस्तकांतील गद्य आणि पद्य वेच्यांकडे पाहण्यासंबंधीचा दृष्टिकोन व्यक्त केला आहे, त्यात जर काही तथ्य असेल तर सदर दृष्टिकोन ह्या वेच्यावरील रोजच्या लेखी अभ्यासात आणि नैमित्तिक परीक्षांमधील प्रश्नांमध्येही व्यक्त झाला पाहिजे. एवढ्यासाठीच कवितापाठावर प्रश्न विचारताना शिक्षकांनी फार काळजी घेतली पाहिजे. कवितेतील काही चरणांचा अर्थ विचारण्याऐवजी जेणेकरून वर उल्लेखिलेल्या कवितांच्या अंगाकडे विद्यार्थ्यांचे साभिनय लक्ष जाईल व विद्यार्थी परत त्या दृष्टीने कवितेचे चिंतन करतील असे प्रश्न शिक्षकांनी व परीक्षकांनी तयार केले पाहिजेत. प्राथमिक शाळेतील अगदी खालच्या वर्गातील विद्यार्थ्यांना तर कवितापाठावर प्रश्न विचारताना अतिशयच काळजी घेतली पाहिजे. त्यांना केवळ अर्थनिर्णायक व माहिती विचारणारे प्रश्न विचारण्याऐवजी कवितापाठावर प्रश्नच न विचारणे बरे असे मला वाटते. त्यामुळे कवितेच्या खऱ्याखुऱ्या अभ्यासाला, झाल्यास मदतच होईल असा माझा अंदाज आहे. गद्यपाठावरही प्रश्न विचारताना जेणेकरून गद्यपाठ आपण ज्या दृष्टिकोनातून घेऊ इच्छितो त्या दृष्टिकोनाला पोषक असे उत्तर देण्याचा प्रयत्न होईल अशा प्रकारचे प्रश्न विचारले पाहिजेत. आणि लेखनात सुव्यवस्थितपणा असल्याखेरीज प्रश्नाचे उत्तर अचूक कसे होऊ शकत नाही हे विद्यार्थ्यांना शिक्षकांनी वेळोवेळी दाखवून दिले पाहिजे. .

वरील परिच्छेदातील विचार व्यक्त करताना प्राथमिक शिक्षणाची वयोमर्यादा १३ ही गृहीत धरली आहे. पुढील परिच्छेदात माध्यमिक शाळांसाठी तयार करण्यात येणा-या भाषिक पाठ्यपुस्तकांचा विचार करावयाचा आहे. माध्यमिक शिक्षणाचे हे वय साधारणपणे १३ ते १७ असे गृहीत धरले आहे. विद्यार्थी वयाच्या १८व्या वर्षी विद्यापीठात प्रवेश करतो अशी कल्पना आहे.

माध्यमिक शिक्षणात वाड्मयाच्या ओळखीचे उद्दिष्ट

ह्या वयातील विद्यार्थ्यांसाठी जी भाषिक पाठ्यपुस्तके तयार करण्यात येतात त्यांच्या उद्दिष्टांविषयी प्रथम विचार करणे आवश्यक आहे. ह्या उद्दिष्टांमध्ये भाषेचा अभ्यास उद्दिष्ट असले व त्या दृष्टीने पाठ्यपुस्तकांतील पाठ निवडताना व ते शिकविताना काळ्जी घेणे आवश्यक ठरत असले तरी त्या उद्दिष्टांबरोबरच आता इतर काही महत्त्वाच्या उद्दिष्टांचाही विचार करावा लागतो. प्राथमिक शिक्षणातील भाषिक उद्दिष्टांबरोबरच सुव्यवस्थित लेखनासंबंधीची समज विद्यार्थीवर्गात निर्मिण्याच्या उद्दिष्टाला येथेही स्थान आहे. येथे त्याही दृष्टीने सतत जागरूकता ठेवणे आवश्यक आहे; परंतु माध्यमिक शिक्षणात कांपोझिशनला आणखी एका महत्त्वाच्या उद्दिष्टाची जोड आवश्यक ठरते. ह्या वयात विद्यार्थ्यांची केवळ सुव्यवस्थित लेखनाशी ओळख करून द्यावयाची नसते तर त्याला हळूहळू ज्या लेखनाला वाङ्मय ही संज्ञा प्राप्त होते त्या लेखनाशी ओळख करून द्यावयाची असते. त्या दृष्टीने सतत प्रयत्न करावयाचा असतो. प्राथमिक शाळेत विद्यार्थ्याने भाषेचा अभ्यास करताना जी सामुग्री गोळा केलेली असते तिच्याच आधारावर आता त्याला हळूहळू वाङ्मयाची ओळख करून घ्यावयाची असते; परंतु त्यासाठी मदतीची आवश्यकता असते आणि भाषेच्या शिक्षकांनी त्याला ही मदत करावी अशी अपेक्षा असते.

परंतु ही मदत करणे सोपे नसते. आपण कवितेच्या अभ्यासाचा प्रश्न प्रथम विचारात घेऊ. माध्यमिक पाठ्यपुस्तकातून कवितांचे वेचे निवडताना दोन गोष्टी लक्षात ठेवणे आवश्यक असते. पहिली गोष्ट अशी की, ह्या चार वर्षांत विद्यार्थ्यांच्या नजरेखालून विविध प्रकारची कविता गेली पाहिजे. विविध कवितेशी त्यांची ह्या वयात तोंडओळख झाली पाहिजे. परंतु कोणत्याही प्रकारची कविता असो, ती त्या प्रकारातील त्या त्या वयाला साजेशी उत्तम कविता असली पाहिजे. त्या वयात ओळख करून द्यावयाची असते ती कवितेशी-विविध प्रकारे शब्दरूप घेणाऱ्या कवितेशी, कवीशी नव्हे.

माध्यमिक शाळांतील भाषिक पाठ्यपुस्तकांतून वाङ्मयीन प्रश्नांचा विचार करू पाहणारे लेख असावेत काय? असल्यास त्यांचे स्वरूप कोणत्या प्रकारचे असावे? कोणत्या प्रश्नांची चर्चा त्यातून आभप्रेत असावी? असे अनेक प्रश्न विचारता येण्यासारखे आहेत. ह्यासंबंधी विचार करता मला असे वाटते की, जी पुस्तके किंवा जे लेख मुख्यतः प्रौढ वाचकांसाठी  लिहिलेले असतात ते कोणत्याही पारिस्थितीत पाठ्यपुस्तकात उतारे घेण्यासाठी विचारात घेतले जाऊ नयेत. असल्या लेखनाचे स्वरूप नाही म्हटले तरी थोडेतरी वादग्रस्त असते. त्यात अशी अनेक विधाने असण्याची शक्यता असते की तत्संबंधी वाद होणे अपरिहार्य असते. ह्या विधानांची लहान मुलांसमोर फोड करणे किंवा चर्चा करणे त्यांच्या आकलनशक्तीचा विचार केला असता इष्ट ठरणारे नसते. तेव्हा असेल उतारे टाळणेच बरे. ज्यांची वाङ्मयाच्या प्रकृती प्रयोजनासंबंधीची समज बरीच अचूक झालेली आहे अशाने खास मुलांसाठी लिहिलेले लेखच ह्या पाठ्यपुस्तकांसाठी निवडले जाणे मला अगत्याचे वाटते. ‘कविता कशी वाचावी?’, ‘लघुकथा किंवा कादंबरी कशी वाचावी?’ अशा प्रकारच्या प्रश्नांचा सोंदाहरण विचार करू पाहणारे खास मुलांसाठी लिहिलेले लेख पाठ्यपुस्तकांतून असावेत. तेच उपकारक ठरतील. ‘ललित वाङ्मयाचे प्रयोजन’ ह्यासारखे उतारे उपकारक ठरत नाहीत- ते उपद्रवकारक ठरतात.

अत्याधुनिकांच्या प्रयोगस्वरूप लेखनाचा समावेश नको

आपण माध्यमिक शाळांतील भाषिक पाठ्यपुस्तकांतून जे विविध ललित गद्य वाङ्मयप्रकारांचे नमुने मुलांना वाचायला देतो त्यांची निवड करताना त्यात अत्याधुनिकांच्या प्रयोगस्वरूप लेखनाचा समावेश केला जाऊ नये. ज्या लेखनाचे मूल्य बरेचसे विवाद्य आहे ते लेखन असल्या पुस्तकांतून टाळलेलेच बरे. त्याबरोबर ज्या लेखनाचे मर्म लक्षात यावयास प्रौढ मन आवश्यक ठरते, विचारात थोडीफार अधिक सूक्ष्मता येणे आवश्यक असते ते लेखनही त्या संदर्भात विचारात न घेतलेले बरे. ह्या वयातील मुलांना लघुकथा, लघुनिबंध, एकांकिका किंवा नाट्यछटा वाचायला देताना आपले उद्दिष्ट काय असते? वाङ्मय घेत असलेल्या विविध रूपांशी त्यांचा परिचय व्हावा, त्यात डोळसपणे रस घेण्याची त्यांच्या मनाला सवय लागावी, त्यांना खऱ्या अर्थाने वाङ्मयाची गोडी लागावी, तिच्या पोटी कुतूहलबुद्धी निर्माण व्हावी, त्यांच्यातील निर्मितिक्षम मनावर आवश्यक ते संस्कार व्हावेत, वाङ्मयव्यवहार हा कोणत्या प्रकारचा व्यवहार आहे, वाड्मयाची सृष्टी ही कोणत्या प्रकारची सृष्टी आहे, तिचे नियम काय आहेत हे व अशाच प्रकारचे प्रश्न मुलांच्या मनात निर्माण व्हावेत अशा अनेक हेतूंनी आपण त्यांचा लघुकथा, लघुनिबंधांशी परिचय करून देत असतो. वस्तुतः हा परिचय विद्यार्थ्यांनी आपणहूनच करून घ्यावयाचा असतो. माध्यमिक शाळेतील मुलाला एकदा वाचनाची गोडी लागली की त्याला ‘तू वाच’ असे सांगावे लागत नाही. त्याच्या हाती उत्तमोत्तम वाङ्मयकृती देणे एवढेच आपले काम उरते व तो जे प्रश्न विचारतो त्यांची उत्तरे देताना त्याच्या विचारांना योग्य असे वळण लावणे, त्याद्वारे वाङ्मयाच्या संदर्भात योग्य असे प्रश्न विचारण्याची, उपस्थित करण्याची त्याला सवय लावणे हेच शिक्षकाचे फार महत्त्वाचे कार्य उरते. हे काम फार जपून केले पाहिजे. त्यात छातीठोकपणा, ठोकळेबाजपणा फारसा उपयोगाचा नाही. एखाद्या वाङ्मयकृतीच्या संबंधात ती समजून घेण्याच्या दृष्टीने स्वत:ला कोणते प्रश्न विचारायला पाहिजेत हे ज्या शिक्षकाला कळते तोच वाङ्मयासंबंधीची योग्य अशी समज विद्यार्थ्यांमध्ये निर्माण करू शकतो.

एस् . एस् . सी. परीक्षेतील प्रश्न

शेवटी मला आपले लक्ष एका महत्त्वाच्या गोष्टीकडे वेधावयाचे आहे. ती म्हणजे एस्. एस. सी. परीक्षेसाठी बोर्डाकडून तयार करण्यात येणारे गद्य-पद्य वेचे, आणि त्यावर एस्. एस्. सी. परीक्षेत प्रतिवर्षी विचारले जाणारे प्रश्न. ही परीक्षा माध्यमिक शिक्षणाची अखेर असे सर्व विद्यार्थी आणि शिक्षक समजत असल्यामुळे एस्. एस्.सी. परीक्षेत येणा-या प्रश्नांना अर्थातच शिक्षक व विद्यार्थी या उभयंताच्याही दृष्टीने अत्यंत महत्त्व दिले जाते. स्वाभाविकच ह्या प्रश्नाच्या दृष्टीने सदर गद्य-पद्य वेच्यांचे पुस्तक शिक्षकांकडून विद्यार्थ्यांना शिकविले जाते. एवढेच नव्हे  तर यापुढे जाऊन मी असे म्हणेन की, एस्. एस्.सी. च्या अगोदरच्या वर्गातही त्या वर्गाला नेमलेले पाठ्यपुस्तक शिकवताना विद्यार्थ्यांची पुढील वर्षी येणाऱ्या एस्. एस्.सी. परीक्षेची तयारी करून घेण्यासाठी त्याच दृष्टीकोनाचा अवलंब केला जातो.

म्हणजे एस्. एस्. सी.च्या मराठीच्या प्रश्नपत्रिकेत येणाऱ्या प्रश्नांच्या स्वरूपावर माध्यमिक शाळांतील, विशेषत: वरच्या वर्गातील मराठी पाठ्यपुस्तकांच्या अध्यापनाची दिशा अवलंबून असते. हे माझे म्हणणे बरोबर असेल तर एस्. एस्. सी.च्या प्रश्नपत्रिकेची अत्यंत काळजीपूर्वक चिकित्सा होणे आवश्यक ठरत नाही काय? ह्या प्रश्नपत्रिकेच्या सध्याच्या स्वरूपामुळे वाङ्मयाच्या व भाषेच्या अभ्यासासंबंधीचे कोणकोणते अपसमज शिक्षक आणि विद्यार्थी यांच्यामध्ये निर्माण होत आहेत. ह्याची दखल घ्यावयास नको काय? वर ज्या गोष्टींबद्दल मी नापसंती व्यक्त केली आहे त्या गोष्टी आज ह्या प्रश्नपत्रिकांमधून आढळत नाहीत काय? मग आपण त्या संबंधात काय करतो? ह्या गद्य-पद्य वेच्यांमधील कवितांवर कोणत्या प्रकारचे प्रश्न विचारले जातात? ते प्रश्न कवितेच्या अभ्यासाला योग्य वळण लागायला उपकारक ठरतात काय? लघुकथा, लघुनिबंध, प्रवासचित्र इ. वाड्मयप्रकारांचे नमुने म्हणून मुलांना वाचायला दिलेल्या वेच्यांवरील प्रश्नांचे स्वरूप काय असते? ते वाड्मयासंबंधीची अचूक समज विद्यार्थीवर्गात निर्माण करण्याला योग्य असते काय? हे व असे अनेक प्रश्न आपण प्रश्नपत्रिकेच्या संदर्भात स्वत:ला विचारले पाहिजेत. ते आपण विचारतो काय? ह्या प्रश्नांबरोबरच आपण ही जी गद्य-पद्य वेच्यांची पुस्तके बोर्डाकडून तयार करण्यात येतात त्यांतील वेच्यांबाबत कधीतरी चिकित्सकपणे विचार करतो काय? विशिष्ट वेचे हे त्या त्या प्रकारच्या लेखनाचे त्या विशिष्ट वयातील विद्यार्थ्यांपुढे ठेवण्याजोगे उत्तम नमुने खरोखर ठरतात काय? विशिष्ट वेचा निवडताना संपादकांनी तो कोणत्या उद्देशाने निवडला आहे? हा उद्देश प्रस्तुत संदर्भात अर्थपूर्ण ठरतो काय? असे अनेक प्रश्न विचारवंतांनी स्वतःला विचारले पाहिजेत. आपण वाटेल त्या सटरफटर पुस्तकांची, संग्रहांची वर्तमानपत्रांतून व मासिकांतून परीक्षणे वाचतो. परंतु ज्या एस्. एस्. सी.च्या गद्य-पद्य वेच्यांनी अक्षरशः लक्षावधी विद्यार्थ्यांच्या वाड्मयाभिरुचीला वळण लागणार असते त्या वेच्यांचे परीक्षण करणे, त्यांची अत्यंत कसून छाननी करणे हे आपले कर्तव्य समजत नाही. ही परिस्थिती बदलली पाहिजे. आपण ह्या संबंधात डोळ्यांत तेल घालून लक्ष दिले पाहिजे. माध्यमिक शाळांतील मराठीच्या अध्यापनाची गंगा जोपर्यंत एस्. एस्. सी.च्या प्रश्नपत्रिकेकडून उलटी वाहत आहे तोपर्यंत आपण एस्. एस्. सी.चे गद्य-पद्य वेचे व त्यावर विचारले जाणारे प्रश्न ह्या संबंधात अत्यंत जागरूक राहिले पाहिजे. आजची एस्. एस्. सी.ची मराठी प्रश्नपत्रिका ही आपण प्राथमिक व माध्यमिक शाळांतून जे मराठी भाषेचे व साहित्याचे अध्यापन करतो ते कोणत्या भूमिकेतून करतो आहोत, कोणत्या उद्दिष्टांनी करीत आहोत, आणि त्यासाठी कोणकोणत्या अध्यापनपद्धतींचा अवलंब करीत आहोत याची उजळ साक्ष देत आहे.

विचार करता मला असे वाटते की, जी पुस्तके किवा लिहिलेले असतात ते कोणत्याही परिस्थितीत पाठ्यपुस्तकात ठतार जाऊ नयेत. असल्या लेखनाचे स्वरूप नाही म्हटले तरी थोडता अनेक विधाने असण्याची शक्यता असते की तत्संबंधी वाद होणे अपरिहार्य असत. – लहान मुलांसमोर फोड करणे किंवा चर्चा करणे त्यांच्या आकलन इष्ट ठरार नसते. तेव्हा असले उतारे टाळणेच बरे. ज्यांची वाङ्मयाच्या प्रकृता समण बरीच अचूक झालेली आहे अशाने खास मुलांसाठी लिहिला निवडले जाणे मला अगत्याचे वाटते.