बालरंगभूमीची संकल्पना, शाळांमधील नाट्यशिक्षण, बालनाट्याची चळवळ, लेखन अशा अनेकविध पण परस्परसंबंधित विषयांवर, सुप्रसिद्ध साहित्यिक, दिग्दर्शक आणि बालरंगभूमीच्या अध्वर्युंपैकी एक – रत्नाकर मतकरी, यांचे विचार ऐकायला मिळाले. त्यांचे केले हे शब्दांकन.

बालनाट्याची संकल्पना उपयोगानुसार वेगवेगळी आहे. शाळांसाठी करायची, तर अधिकच वेगळी करता येईल. बालनाटकांचे उपयोग वेगवेगळे आहेत.

१) त्यांच्या करमणुकीसाठी किंवा त्यांच्यावर संस्कार करण्यासाठी केलेली नाटकं. त्यात मुलंही असतील आणि मोठी माणसंही असतील. या नाटकांमधून विचारांचे संस्कार येतात. जे लेखनातून, दिग्दर्शनातून पुढे येतात. तसेच संगीताचे, अभिनयाचे संस्कार, चांगलं नेपथ्य याचे संस्कार. अशी नाटकं ‘मॉडेल नाटकं’ म्हणून त्यांना दाखवली गेली पाहिजेत. त्याचा फायदा जरूर होईल.

२) त्यांना स्वतःला करता येणारी नाटके. त्यातून ती एकत्र येतील. एक संघवृत्ती तयार होईल. कुणाकडे काही कमी असेल, तर ते सांभाळून घेणं किंवा एखादयाकडे जास्त क्षमता असेल, तर ती वाटून घेणं, त्याची बढाई न मारणं, हे संस्कार मुलांवर होतात. आणि मुख्य म्हणजे मुलांना सृजनाचा आनंद मिळतो, निर्मितीचा आनंद मिळतो. इतर खेळ असतात, तसा हाही एक खेळ आहे, अशा दृष्टीने मुलं त्याकडे बघतात. यामुळे मुलांमधले गुण हेरता येतात. त्यातून एखादा चांगला लेखक तयार होईल. कुणी अभिनेता होईल. एखादा सर्वांना सांभाळू शकत असेल तर त्याच्यातले नेतृत्वगुण कळून येतील. शिक्षकांनी हे सर्व लांबून पाहायचं. आणि मुलांमधल्या गुणांची, बुद्धिमत्तेची वाढ करण्यात मदत करायची. त्यांच्यातले दोष घालवायचे, असं करता येईल. हा मुलांनी मिळून केलेल्या नाटकाचा प्रकार!

मुलांना आजूबाजूच्या ज्या समस्या आहेत, त्याची जाणीवही अशा नाटकांमधून करून देता येईल. यात शिक्षक मोठ्या प्रमाणात काम करू शकतो. मुलांना कदाचित समस्येच्या तपशिलात जाता येणार नाही. त्या समस्येची गुंतागुंत कळणार नाही. पण शिक्षकांना अगोदर समस्येची जाणीव व्हायला हवी. तो प्रश्न त्यांना समजला पाहिजे. आणि त्यातलं काय चूक, काय बरोबर हे त्यांनी मुलांना सांगितलं पाहिजे. त्या समस्येचं स्वरूप सांगितलं पाहिजे. आणि त्यातून मुलं नाटक करतील. मला आठवतं, आम्ही एका शाळेत मतिमंद मुलांकडून नाटक करवून घेत होतो. त्या वेळी बाबरी मशीद पाडल्यामुळे सगळीकडे दंगल पेटली होती. दंगे चालले होते. त्या वेळी मुलांचा दृष्टिकोन विकसित होईल, असं नाटक आम्ही बसवलं होतं. प्रतिभानेच ते तयार केलं होतं. दुसऱ्या धर्माचा कुणीतरी, त्याला सगळेजण एकत्र येऊन कशी मदत करतात हे त्यात दाखवलं होतं. ती मुलं मतिमंद होती, तरीही त्यांना हा दृष्टिकोन समजला.

३) थेरेपीवजा नाटकं – मुलांच्या स्वभावांतही सुधारणा आणता येईल. विशेषतः मतिमंद मुलाच्या बाबतीत, एखादा मुलगा चिडका आहे, हायपर आहे, अशा मुलांमध्ये मृदुता आणण, त्यांच्या स्वभावात हळुवारपणा आणणं हे नाटकांमुळे साधता येईल. काही मुलं सर्व गोष्टी संथपणे करतायत, त्यांना वेगाची जाणीव करून देणं. एकूणच त्यांच्यातले दोष दूर करणं या नाटकांमधून साध्य होईल. एखाद्या मुलाची घुसमट होतेय. त्याला बोलून दाखवता येत नाहीय. त्याचे आईवडील त्याला पुरेसा वेळ देत नाहीत किंवा तो एकटा आहे. बरोबरीची भावंडं नाहीत. किंवा सामाजिक स्तरांतील भेदाचा त्याला त्रास होतोय. अशा वेळी नाटकांमधून हे त्यांनी बोलून दाखवलं, तर त्याच्यातून त्यांचं मन मोकळं करायला वाट मिळेल.

तात्पर्य, बालनाट्य हे फक्त मुलांचं नाटक किंवा मुलांनी मुलांसाठी केलेलं नाटक राहत नाही. त्याच्या हेतूप्रमाणे त्याच्या संकल्पना बदलत राहतात.

इतर कलांचाही बालनाट्याला उपयोग होऊ शकतो. पूर्वीपासून चित्रकला, संगीतकला यांचा उपयोग नाटकाला होतोच. मी एलफिन्स्टन कॉलेजमध्ये शिकत असताना ई. अल्काझी हे थोर रंगकर्मी तिथं इंग्रजी नाटक बसवायला येत नाटक करण्याआधी ते विद्यार्थ्यांनाच नाटकाच्या
नाटक करण्याआधी ते विद्याध्यांनाच नाटकाच्या नेपथ्याची डिझाइन्स करून आणायला सांगायचे. त्यातलं चांगलं ते घ्यायचे. शाळेतील चित्रकलेची मुलं आणि प्रिन्टिंगची मुलं एकत्र येऊन नाटकाची पोस्टर्स तयार करू शकतील, तिकिटं बनवू शकतील, लिहू शकणारे स्क्रिप्ट तयार करू शकतील. तसंच कातरकाम करू शकणारे कागदाचे पोषाखही करू शकतील. सगळ्यांनी मिळून हे केलं म्हणजे संघवृत्ती वाढते. सहकार्याची भावना वाढते. शिक्षकांनीही याची जाणीव करून दिली पाहिजे. नाटक ही काही एकट्यानं करण्याची गोष्ट नाही. ती एक संघाने एकत्र मिळून केली पाहिजे. खरं तर मुलांना एकत्र आणण्यासाठी नाटक हा उत्तम मार्ग आहे. शाळेच्या गॅदरिंगच्या वेळी मुलं नकळत हे एकत्रितपणे करतात. पण एरवीही त्यांच्याकडून अशा नाटकांमुळे संघटित काम जाणीवपूर्वक करून घेता येईल.

नाटकाला लागणारी सामुग्री म्हणजे लाईट्स, माईक हे शाळेने आणून ठेवावेत. मुलांनाच त्या गोष्टींची काळजी घ्यायला सांगावी आणि मुलांवर ही जबाबदारी सोपवावी. मला खात्री आहे, काही अपवाद वगळता, मुलांवर ही जबाबदारी सोपवली की ती करतातच.

एक आहे, कपड्यांवर, नेपथ्यावर अनावश्यक खर्च टाळावा. प्रत्येक नाटकाची गरज वेगळी असते. म्हणजे आता एका नाटकासाठी तुम्ही २५ उंदरांचे कपडे शिवून घेतलेत तर पुढे तुम्हाला कुठल्या नाटकांत ते लागतील का? याउलट तुम्ही धोतरजोड्या केल्यात, तर त्याचा कुठे ना कुठे उपयोग होऊ शकतो. साड्यादेखील साड्या म्हणून किंवा रंगीत धोतरं म्हणून वापरता येतात. तेव्हा जास्तीत जास्त उपयोग ज्या गोष्टींचा होईल तीच जमा करणे आवश्यक आहे. मुलांनाही निर्मितीत कमी खर्च कसा करता येईल, हे शिकवलं पाहिजे. हे व्यवस्थापनाचं शिक्षण आहे. एकच जर प्रयोग असेल, तर काही वेशभूषेसाठी कागदाचे कपडे वापरता येतील. उदाहरणार्थ, परीचे पंख, ते पुठ्याचे करता येतात. त्यासाठी महागडा कपडा आणायला नको. मुलांना यातून काटकसर शिकता येते. काटकसर आणि निर्मिती दोन्हीची सांगड घालता येते. या सर्व गोष्टी कमीत कमी वेळात करायला लावून मुलांना वेळेची काटकसरही शिकवता येईल. मर्यादित वेळेत गोष्टी करणं, ही विद्यार्थ्यांची गरज असते. कारण अभ्यासाच्या वेळा सांभाळून नाटक करणं महत्त्वाचं असतं.
बालनाट्य करतानाही शाळेने गरजा पाहून नाटकांची निवड करावी. म्हणजे मतिमंदांची शाळा असेल, तर तिथे थेरेपीला महत्त्व द्यायला हवं. कौशल्य असलेल्या मुलांना एकत्र आणणं गरजेचं आहे. मागासलेली शाळा असेल तर त्या मुलांना आजूबाजूच्या सामाजिक परिस्थितीचं भान करून द्यायला हवं. रंजनातून या गोष्टी समोर आणल्या पाहिजेत. मुलांना विचार करायला लावणे महत्त्वाचं. त्यांच्यापुढे काहीतरी हेतू हवा. या पद्धतीने बालनाटय पुढे जाणार असेल. तर ते शाळेतून वर्षभर व्हायला हवं. गॅदरिंगच्या वेळी एखादं रंजनात्मक मोठ नाटक केलं, तरी वर्षभर पंधरा मिनिटांची पथनाट्यांसारखी नाटकं करायला हवीत. जेणेकरून मुलाना सामाजिक प्रश्नांची जाण येईल. मतिमंदांप्रमाणे सर्वसाधारण मुलांचे प्रश्नही असतात. एखाद्या मुलाला वाटत असतं, क्लासला जावं की नाही, असा विषय नाटकात घेऊन त्यांचे प्रश्न मांडता येतील. अशा प्रकारे बालरंगभूमीची ही चळवळ पुढे नेता येईल.
नाटक हे फक्त रंगमंचावरच असतं असं नाही. कविता चांगली वाचणं हे नाटकाचंच एक अंग आहे. किंवा धडा निर्दोषपणे वाचणं. भाषा शिक्षकांनी याकडे लक्ष दिलं पाहिजे. मुलांचे वाचताना चढउतार बरोबर होतात की नाही, शब्दोच्चार स्पष्ट आहेत की नाही याकडे शिक्षकांनी लक्ष पूरवले पाहिजे. यातूनच नाटक तयार होत जातं. नाटक फक्त ते बसवतानाच होतं असं नाही. नाटकातून मुलांचं पूर्ण व्यक्तिमत्त्व घडत जातं. ती त्याची पुढच्या आयुष्याची शिदोरी असते. त्यामुळे त्याची सिद्धता आधीपासून करायला हवी. त्यांचा विकास होणं, त्यातून चांगली अभिरुची असणारा नागरिक तयार करणं ही शाळेची जबाबदारी आहे.

हे काम अर्थात शिक्षकांचं, प्राचार्यांचं सहकार्य असलं तरी शिक्षक काय करू शकतात, आपल्या कामातून किती वेळ काढू शकतात हेही पाहिलं पाहिजे. सक्ती होता कामा नये. करायचं म्हणून केलं. असं बरोबर नाही. शाळेत नाटकाचं एक वातावरण तयार व्हायला हवं. त्यातून चांगले स्वभाव घडले पाहिजेत. मुलांमध्ये प्रामाणिकपणा आला पाहिजे. यावर शिक्षकांनी आपापसात बोललं पाहिजे. एखादयानं उत्साह दाखवला तर इतर शिक्षकांनी टिंगल करता कामा नये. ‘हा काय मोठं करतोय!’ असा सूर नको. मुलांना विकसित करणं हे एक व्रत आहे. ठराविक कालमर्यादेत नाटक बसवणं, विशिष्ट लोकांसमोर करणं, यातून आल्या प्रसंगाला तोंड देणं त्याला कळतं. एवढा मोठा प्रेक्षकवर्ग माझ्याकडे बघणार म्हटल्यावर त्याच्यावर जबाबदारी असते. हे सर्व वर्षभर झालं पाहिजे. म्हणजे गॅदरिंगच्याच नाटकाला महत्त्व दिलं, त्यावरच पैसा खर्च केला असं व्हायला नको. वेळ आणि पैसा याचं बजेट केलं पाहिजे. यात कुणा शिक्षकाला रस आहे, हे पाहिलं पाहिजे. तसंच शिक्षकांनी देखील हा कामाचा भाग आहे, हे शाळेनं आणि व्यक्तिश: शिक्षकानं लक्षात घेतलं पाहिजे. मग त्यांना स्वत:लाच मार्ग सापडायला लागतील. त्याच्याप्रमाणे त्यांच्या कामाचं स्वरूप बदलेल. त्यासाठी नेहमीच प्रत्यक्ष वेळ घालवायला नको. घरी वाचून या, किंवा या ओळींवर काम करा, असं मुलांना सांगता येतं. पण आठवड्याचा एक दिवस मुलांच्या या नाट्यशिक्षणासाठी काढायला हवा. जो शाळेच्या तासाबाहेर असेल. तासापेक्षा तासाबाहेर मुलं खरी मोकळी होतात. मुलांचा खेळाचा वेळ असतो, तसा हा वेळ हवा. मात्र या नाट्यशिक्षणामधून फार मोठे नट निर्माण होणार, नाटकं तयार होणार, अशी भावना शाळेनं ठेवू नये. मुलांच्या आनंदाचा तो भाग असावा. यातून शिक्षकांनाही काही शिकता येईल. मुलं कशी पारदर्शक असतात प्रामाणिक असतात, साधी असतात, ते शिकता येईल. शिक्षकांनी तरुण पिढीला चांगले संस्कार दिले पाहिजे. त्यांना काय चूक काय बरोबर हे कळलं पाहिजे. त्यांचं मन सतत जागरूक ठेवलं पाहिजे. याउलट त्यांच्याबरोबर काम करण्यातुन स्वत:लाही सुधारल पाहिजे.

संगीत, चित्रकला हे विषय शाळेत असतात, तसच नाटक हाही विषय सर्वसामान्यपणे नेमला पाहिजे. विषय म्हणून त्यांच्याकडे पाहिलं म्हणजे त्याचा सर्व अंगांनी अभ्यास आलाच. नाटकाचं वाङ्मय आपल्याकडे भरपूर आहे. त्याचा अभ्यास करता येईल. रंगभूमीचा अभ्यास करणाऱ्याला पुढे संधीही खूप आहे. ज्याच्यामागे ज्ञान आहे आणि ते घेतलं तर यशाच्या दृष्टीने, आर्थिक दृष्टीने खूप फायदा आहे, विद्यापीठांमध्ये असा विषय ठेवायलाच हवा. एकदा विषय म्हणून घेतल्यावर त्याची नीट संकल्पना ठरेल. कुठली नाटकं लिहिली गेली, ती कशी बसवली गेली याचा अभ्यास लागेल. नुसतं नाटक बसवलं असं होणार नाही. पूर्वीच्या रंगभूमीची, आताच्या रंगभूमीची माहिती देता येईल. मग या विषयात फक्त बालनाट्य हा विषय राहणार नाही. तर संपूर्ण नाटकच येईल. तरीही हा विषय गुंतागुंतीचा होता कामा नये. मुलांच्या आवाक्यात तो राहिला पाहिजे. मधून मधून चांगली नाटकं मुलांना दाखवता येतील. म्हणजे प्रौढांचीही. त्यातलं भाषावैभव मुलांना समजावून द्यायला हवं. इतर देशांत या दृष्टीने खूप केलं जातं. मुलांना मोठ्यांची नाटकंही बसवायला देतात. अगदी शेक्सपियर नाही, पण ब्रॉडवेवर केलेली नाटकं. त्यामुळे नाटकाबद्दल एक प्रकारची प्रगल्भता येते. इथेही प्रयोग म्हणून अनेक गोष्टी करता येतील. उदाहरणार्थ, ‘नटसम्राट’सारख्या नाटकावर चर्चा.

मुलांना दूरदर्शनचं आकर्षण असतं. ती दूरदर्शनवरील कार्यक्रमात भाग घेतात. अगदी मोठ्यांनाही कथानक समजतं, अभिनय कळतो पण निर्मितीतलं कळत नाही. मुलांच्या तर ती आटोक्यातलीच गोष्ट नाही. पण नाटकाचं तसं नाही. त्यांच्या जीवनाचं अंग आहे. त्यांच्या आयुष्याच्या जवळची गोष्ट आहे. त्याच्यासकट त्यांना पुढे जायचंय. टी. व्ही. त्यांच्या व्यक्तिमत्वाचा भाग नाही होऊ शकत. पण नाटक होऊ शकतं. ती सभाधीटपणा शिकली, तर पुढे नोकरीसाठी मुलाखत देतानाही त्याचा उपयोग होऊ शकतो. नाटकात जिवंतपणा आहे. टी. व्ही.त तसं नाही. त्यांना समजावून दिलं पाहिजे. नाटकात प्रेक्षकांशी प्रत्यक्ष संबंध येतो.

नाटक हा विषय ठेवला, तर त्यात कॅमेरा वगैरे ठेवण्याची गरज नाही. तो स्पेशलाइज्ड विषय आहे. तांत्रिक आहे. मूळ माध्यम अभिनय आणि संहिताच आहे. कॅमेरा नाही, अजूनही आपण आशयाला महत्त्व देतो. याचं महत्त्व मुलांना वेळोवेळी सांगितलं पाहिजे. नाटक पाहतानाही प्रत्यक्ष प्रतिसाद देता येतो. तसं टी. व्ही.चं नाही. तुमचे प्रतिसाद नाटकात नटाला कळतात. टी. व्ही.वरच्या नटाला ते कळत नाही.

आम्ही शाळांसाठी नाटकं करू. दहा शाळांनी आम्हाला सांगितलं. तर त्या दहा प्रयोगांसाठी सुद्धा आम्ही नवीन नाटक बसवू. त्यांना चांगली करमणक देऊ. खात्री आहे, दहाच का, एकसुद्धा शाळा कुणाला आमच्यासाठी नाटक बसवा, म्हणायला येणार नाटकाचा दर्जा चांगला नसेल तर आम्हाला जाब विचारा. पण एवढी जागरूकता असते कुठे? आणि दर्जाविषयी कुणाला काय पडली आहे? आज चांगली बालनाट्यं नाहीत, म्हणून ओरडा होतो पण एखादं चांगलं नाटक आलं, तर ते आपल्या मुलांना दाखवलंच पाहिजे असे किती पालक ठरवतात? आजकाल पालकच चांगलं नाटक-वाईट नाटक याबद्दल ठाम नसतात. काढा ना वाईट नाटकांविरुद्ध मोर्चा. पण नाटक कसंही असेना का, मुलगा तीन तास गुंततोय ना, मग झालं तर असा दृष्टिकोन असतो.

शाळेचा हॉल, सोसायटीचा हॉल, वस्तीमधला कम्युनिटी हॉल अशा ठिकाणी नाटकं केली पाहिजेत. मोठ्या थिएटरमध्ये मुलांचं नाटक करायचं, म्हणजे न परवडणारं भाडं आलं, जाहिरात आली. तारीख मिळवण्यासाठी स्पर्धा आली. मुलगा एकटा जाऊन नाटक बघू शकत नाही. त्याच्याबरोबर पालकांना, भावंडांना यावं लागतं. म्हणजे खर्च दुपटी-तिपटीनं वाढला. त्यापेक्षा मुलगा शाळेत गेला आणि नाटक बघून आला तर ते जास्त सोयीचं. या विचारानं माझ्या बालनाट्य संस्थेनं आर. एम. भट, शिरोडकर, आर्यन अशा निदान शंभरेक शाळांमध्ये नाटकं केली. बालनाट्य असंच पुढे जाऊ शकतं, पण बऱ्याच शाळांना मुलांची नाटकं करण्याचं, पाहण्याचं महत्त्वच पटत नाही. त्यापेक्षा वर्ग वाढवणं, मजला वाढवणं, फंड जमा करणं या गोष्टी त्यांना महत्त्वाच्या वाटतात. आम्हाला याचा खूप अनुभव आलाय. खरोखर, फार थोड्या शाळांना बालरंगभूमीमध्ये स्वारस्य आहे. पूर्वीच्या पिढीचे काही प्राचार्य तरी असे होते की त्यांना बालरंगभूमीची गरज वाटायची. आता तसं राहिलं नाही. मग शिक्षकांना तरी कुठून रस असणार? काम एकदा उरकलं की झालं, हा दृष्टिकोन हल्ली सर्वत्र पसरलाय. प्रत्येकाचं लक्ष कमीत कमी श्रमात जास्तीत जास्त पैसा मिळवण्याकडे आहे. उद्या त्यांना कळलं बालनाट्यांत जास्त पैसा मिळतो, तर ते लगेच त्यालाही तयार होतील. पण तसं होत नाही. पैसा सर्व काही नाही. लांबवरचा विचार केला तर लक्षात येतं की, समाज तरण्यासाठी निव्वळ पैसा उपयोगी पडत नाही.

मुलांच्या नाटकांत झगमगाटापेक्षा, स्पेशल इफेक्ट्सपेक्षा स्वच्छ प्रकाश, स्पष्ट ध्वनियोजना, विनोद या मूलभूत गोष्टी महत्त्वाच्या असतात. त्यानंतर इतर गोष्टींनी नटवून, सजवून मुलांचं नाटक आकर्षक केलं जात. मुळात चांगलं नाटक सादर करण्यासाठी चांगली अभिरुची आणि चांगली निर्मिती हवी. मागे एक अमेरिकन बालनाट्य शिक्षक आमच्याकडे आला होता. त्यानं आमच्या प्रॉडक्शनची माहिती करून घेतली. तो मला म्हणाला, ‘आम्ही वास्तववादी गोष्टींवर मुलांसाठी किंवा मुलाकडून लिहून घेतो. परिकथेवर फॅन्टसीवर भर देत नाही. अगदी घटस्फोटासारख्या गोष्टीवर चर्चा करून मुलं नाटकं लिहितात, बसवतात. ‘तेव्हा मी त्याला म्हटलं. तुमच्याकडे मुलं अशा वास्तववादी गोष्टींवर लिहितात, ती नाटक पाहातात, तर मग तीच मुलं मोठी झाल्यावर स्टार वॉर्समाख्या अदभुत कथांकडे का वळतात? त्या एवढ्या जोरात का चालतात? अल्लादीन ऑस्करला का नॉमिनेट होतो? आपल्याकडे परिकथा, राजपुत्र यावर टीका करणारे दूरदर्शन वाहिन्यांना सांगत का नाहीत की तुम्ही अमेरिकन डब्ड आवृत्त्या दाखवू नका म्हणून?’

बालनाट्य लिहिणं ही तशी कठीण गोष्ट. लिहिण्यासाठी खास टेम्परामेंट आणावं लागतं. कारण आपण रोजच्या व्यवहारात लहान मुलांच्या डोक्यानं विचार करीत नाही. आधी मुळात चांगलं नाटक लिहिणं ही कठीणच गोष्ट. काहीही चांगलं लेखन हेच मुळी कठीण. त्यात नाटक तर जास्तच. कारण ते तंत्रावर अवलंबून असतं. मुलांचं अनुभवविश्व मर्यादित असतं. त्यातून त्यांना मोठ्यांच्या गोष्टी सांगायच्या म्हणजे सामाजिक योग्यायोग्याच्या गोष्टी. म्हणून लिहिणारा विचारवंत हवा. तरच तो संस्कार करू शकेल. मोठ्यांच्या गोष्टी आणि लहानांच्या गोष्टी यात मूलभूत विचारांचा फरक नसतो. दृष्टिकोन सारखा असतो. परंतु मुलांचं लेखन करणाऱ्याला ते मुलांना कसं आवडेल याचं तंत्र अवगत हवं.

मुलांची नाटकं लिहिणं कठीण असलं, तरीही चांगलं नाटक मिळवण्याचे अनेक मार्ग आहेत. मुलांकडून लिहून घेणं, त्यांच्याशी चर्चा करणं हेही करता येईल. किंवा मुलांसाठीच्या गोष्टीवर नाटके आधारता येतील. साने गुरुजींच्या, मुलांसाठीच्या गोड गोष्टी आहेत. त्या प्रत्येक गोष्टीवर नाटक करता येईल. ते संपूर्ण नाटक होईल असं नाही. एकांकिका होईल. स्क्रिप्ट चांगली मिळत नसतील तर चांगलं बालवाङ्मय घ्या. आपल्याकडे मुलांची खूप चांगली पुस्तकं आहेत. आता गोट्याचं नाटक कुठं झालंय? चिंगीचं नाटक कुठं झालंय? ते करा ना. आपल्याकडे पुस्तकांचा खजिना आहे. फास्टर फेणेही आहे. पण ते रंगभूमीपेक्षा चित्रपटाला सोपं आहे. कितीतरी पाश्चात्य पुस्तकांची, भा. रा. भागवतांनी केली तशी चांगली भाषांतरं करता येतील. सध्या हॅरी पॉटर या मुलावरच्या परिकथा गाजताहेत. (मुलांसाठी परिकथा नको म्हणणाऱ्यांनी हे आव्हान स्वीकारावं!) पाश्चात्य देशांत कितीतरी अर्थ नसलेल्या विज्ञानकथा दाखवतात. पण त्यात कितीतरी मिलियन डॉलर्स ओतलेले असतात. आम्हाला उदया कुणी बालनाट्यासाठी असे कोट्यांनी रुपये दिले तर आम्ही कितीतरी मोठ्या प्रमाणात बालरंगभूमीची चळवळ चालवू शकू. पण इथे तर तुम्हाला प्रयोगाचा खर्च भागणं मुश्कील असतं. शाळा आणि पालक दोघेही उदासीन असतात.

मुलांनी व्यावसायिक नाटकांमध्येही काम करायला हरकत नाही, करू दे, पण त्यांच्या अभ्यासात व्यत्यय येणार नाही, अशा बेतानं, परीक्षा वगैरे सांभाळून. म्हणूनच, ‘आम्हाला वेगळं व्हायचंय’ या प्रौढांच्या व्यावसायिक नाटकात एका भूमिकेसाठी तीन मुलगे तयार केलेले आहेत. मुलांना अनेक गोष्टी करून पाहू द्यायला हव्यात. त्यामुळे त्यांचं अनुभवविश्व वाढतं. आता मुलांना बाहेरगावचा अनुभव यावा म्हणून तुम्ही सहल काढता. तसं त्यांना दौऱ्यावर जाऊ दे. त्या अनुभवापासून मुलाला वंचित का ठेवायचं? त्यातून मुलगा स्वावलंबी होतो. आपले अवास्तव लाड होत नाहीत, हे कळू दे त्याला. व्यावसायिक नाटकात मुलांना जे पैसे मिळतात, त्याचा त्यांनी सदुपयोग कसा करायचा हे त्यांना सांगितलं पाहिजे.

बालनाट्याच्या स्पर्धा असतात. पण त्यात कल्पकतेला प्राधान्य ठेवलं पाहिजे. चकचकाटाला महत्त्व न देता, अभिनय, संहिता याकडे लक्ष दिलं पाहिजे. मुलांचा व्यक्तिविकास होईल असंच पाहिलं पाहिजे. बालनाट्याची चळवळ पुसली जाऊ नये, म्हणून शाळा आणि पालकांनी विधायक गोष्टी केल्या पाहिजेत. म्हणजे तुम्ही स्वत: संस्थांकडे नाटक मागायला जा. इतर धर्मदाय संस्थांनीही मदत केली पाहिजे. पालकांनीही दर्जाकडे लक्ष द्यायला हवं. पण शाळाच नाटकांना प्राधान्य देत नाहीत. सरकारकडून आदेश आला की शाळा तसं करणार. मध्यंतरी वर्गात नीतिमत्ता हा विषय सुरू केला होता. नीतिमत्ता सर्वच विषयांत नको का? त्यासाठी वेगळा वर्ग हवा कशाला? त्यापेक्षा बालनाट्यांकडे जास्त लक्ष द्या. शाळेने बालरंगभूमीचे व नाट्यशिक्षणाचे कार्य वर्षभर चालू ठेवायला हवे. माझी खात्री आहे की, हे जर मोठ्या प्रमाणात आणि सातत्याने चालू ठेवले, तर पुढच्या पिढ्या तरी आताच्यापेक्षा अधिक समतोल निपजतील.