• निवृत्त मुख्याध्यापक, उत्कर्ष मंदिर, मालाड.
• महाराष्ट्र शासनाचा उत्कृष्ट शिक्षक पुरस्कार (१९७९). विश्वस्त, श्री समर्थ व्यायाम मंदिर, दादर.
• विश्वस्त दादर सार्वजनिक वाचनालय, दादर.
• अध्यक्ष, अमर हिंद मंडळ, दादर.
• माजी उपाध्यक्ष, महाराष्ट्र गणित अध्यापक महामंडळ.
• संस्थापक सदस्य व माजी कार्यवाह बृहन्मुंबई विज्ञान अध्यापक मंडळ.
• अनेक शैक्षणिक पुस्तकांचे लेखन.
• शैक्षणिक व सामाजिक क्षेत्रात विपुल विधायक कार्य.

शाळा हे संस्कार केंद्र आहे. या संस्कार केंद्रात म्हणजेच शाळेत शिक्षक व मुख्याध्यापक हे या मुलांचे पालकच असतात. घरी आई-वडील म्हणजेच पालक हे मुलाचे भरण-पोषण करतात. त्याला सुख-समाधान मिळावे, त्याची प्रगती व्हावी म्हणून सतत प्रयत्नशील असतात, त्याला जाणून घेण्यासाठी त्याच्याशी सुखसंवाद साधतात. नेमके याच स्वरूपाचे कार्य शाळेत शिक्षक-मुख्याध्यापक करतात. निदानपक्षी तशी अपेक्षा समाज बाळगतो.

मुख्याध्यापक म्हणजे शाळेतील पालक ही भूमिका एकदा स्वीकारली की, खलील जिब्रानने आई-वडिलांना केलेला उपदेश आपणही जाणून घेणे क्रमप्राप्त ठरते. “त्यांना केवळ प्रेम द्या” या काव्यमय उपदेशात खलील जिब्रान म्हणतो, “तुमच्या द्वारा जन्माला आलेली ही मुलं ती तुमच्याजवळ असली तरी ती तुमची नव्हेत! तुम्ही त्यांना प्रेम द्या, पण आपले विचार मात्र देऊ नका. कारण त्यांना स्वतःचे विचार आहेत… त्यांच्यासारखे बनण्याचा तुम्ही खुशाल प्रयत्न करा, पण त्यांना तुमच्यासारखे बनविण्याचा मुळीच प्रयल करू नका. कारण जीवन मागं जात नाही आणि भूतकाळाबरोबर रेंगाळतही नाही.”

मुलासारखे बनायचे म्हणणे काय करायचे? तर आपण त्यांची जवळीक साधून त्यांचे मन जाणून घ्यायचे. त्यांच्या विचाराची दिशा ओळखायची. हे करणे वाटते तितके सोपे नाही.मुल आईला बिलगते. अगदी हृदयाला डोके टेकते. इतकी जवळीक असूनही आई मुलाच्या मनातील विचार पुरेपूर जाणू शकत नाही!

मन जाणले नाही
अमेरिकेतील ही कथा आहे. त्या कथेतील मुलाला आपण ‘टॉम’ म्हणूया. टॉम तेथल्या बालमंदिरात जाऊ लागला. आई त्याला बालमंदिरात नेत असे. घरातून निघताना तिची घाई उडे. आपल्यासारखेच तेथेही घडते. निघताना लक्षात येई, अरे, टॉमच्या कपड्यांना इस्त्री करायाची राहिली. टॉमची आई भराभर रात्री इस्त्री करी आणि टॉमच्या अंगावर कपडे चढवी.

त्या बालमंदिराची एक प्रथा होती. आपल्या आई-वडिलांबद्दल मुले काय बोलतात ते बाई सावधपणे ऐकत आणि त्या बालकांची ‘सुभाषिते’ सूचना फलकावर लावीत. या उपक्रमाने अनेक शैक्षणिक उद्दिष्टे साधत. टॉमच्या आईला नेमक्या या उपक्रमाची धास्ती वाटे. सकाळच्या रोजच्या आपल्या भाऊगर्दीबद्दल आपला टॉम काय मुक्ताफळे काढतो कोणास ठाऊक? शाळेत गेल्यावर ती तिरकस नजरेने सूचना फलक पाही. टॉमची प्रतिक्रिया दिसली नाही की, तिला हायसे वाटे. अखेर एक दिवस उजाडला. त्या दिवशी टॉमचे म्हणणे, आईबद्दलचे त्याचे विचार फलकावर लावलेले होते. घाबरत घाबरत तिने वाचले. वाचता वाचता तिच्या डोळ्यांत अश्रू दाटले. टॉम म्हणाला होता, “माझी आई किती प्रेमळ आहे! इतरांच्या आयांपेक्षा अधिक. घरून निघताना मला थंडी लागू नये यासाठी ती इस्त्री करून गरम, उबदार कपडे मला घालते!”

आईला स्वत:चा जो ‘दोष’ वाटत होता तो मुलाच्या दृष्टिकोनातून ‘गुण’ होता. आईच्या अगदी कुशीत असणाऱ्या टॉमचे विचार मात्र तिला समजले नव्हते. गोष्ट लहान व साधी असली तरी मुलाला समजून घेणे किती कठीण व गुंतागुंतीचे आहे ते लक्षात यावे.

‘ग’बोकांडी बसेल
आपल्याकडचीही एक गोष्ट सांगतो. गोष्ट जुनी आहे. जेव्हा मुले लिहिण्याची सुरुवात ‘गमभन’ ने करीत नसत तर ‘श्रीगणेशाय नमः’ या नमनाने करीत असत. एक मुलगा शिकू लागला. पाटीवर हात धरून ‘श्री’ गिरवून घेतले. पण त्याला ‘श्री’ काही लिहिता येईना. गुरुजींचा मार खाल्ला. नंतर क्रमाने वडिलांचा नंतर आईचाही प्रसाद मिळाला पण त्याला ‘श्री’ येईना. रोजचे मार खाणे पाहून शेजारचे आजोबा द्रवले. त्यानी मुलाला जवळ बोलावले, विश्वासात घेतले. म्हणाले अरे तू ‘श्री’ का लिहू शकत नाहीस? तुझा मार पाहून मला काही सुचत नाही. अस का होत? सांग. मुलगा म्हणाला, मला श्री लिहिता येते. पण खरं सांगू, आज मी श्री लिहिली, तर उद्या ग माझ्या बोकांडी बसेल!”

मुलाचे मन हे असे असते. आजोबांप्रमाणे मुलाशी संवाद साधल्याशिवाय तुम्हाला त्याचा थांगपत्ताही लागणार नाही. घरी आजकाल एखाद दुसरे मुल असते . शाळेत तुम्ही पालक असता तेही शेकडो- हजारो मुलांचे (विद्यार्थ्यांचे). त्यामुळे मुलाचे मन आणि विचारही जाणणे किती कठीण आहे ते लक्षात येईल. मुख्याध्यापकांनी मात्र त्याबद्दल सज्ज असले पाहिजे.

शाळेतील मुलांच्या मनाचा विचार एक बाजूला करताना आपण शाळेतील इ.. १०वीच्या अंतिम वर्षातील यशापयशाकडे दृष्टी टाकू या.

शाळेच्या यशापयाशाचा निकष जनसामान्यांच्या दृष्टीने माध्यमिक शालांत परीक्षेतील निकाल हाच असतो. मुलाच्या शिक्षणासाठी शाळा दरडोई किती खर्च करते ते अभ्यासणे मनोरंजक ठरेल.

३०० कोटींचा यक्षप्रश्न
आपण माध्यमिक विभागाचे असल्याने माध्यमिक शाळा इ. ५वी पासून इ. १०वी पर्यंत मुलांसाठी किती खर्च करते ते पाहू. मी ज्या शाळेत होतो त्या शाळेतील प्रत्येक विद्यार्थ्यासाठी १९८३-८४ सालापासून १९८८-८९ पर्यंत किती खर्च झाला ते पुढील तक्त्यात दिले आहे. हे खर्चाचे आकडे अधिकृत हिशेब पत्रकातून घेतले आहेत.

अनुदानास ग्राह्य होणारा खर्च, अग्राह्य होणारा खर्च अशा प्रकारे जो काही खर्च शाळेने व संस्थेने केला आहे तो हिशेबात धरला आहे.

याचा अर्थ १९८३-८४ साली इ.५वीत असणारा मुलगा १९८८-८९ मध्ये मा.शा. परीक्षेला बसतो तोपर्यंत शाळेने म्हणजेच पर्यायाने समाजाने रु. ५०९८ खर्च केलेला असतो. यात कपडेलते व अन्य निर्वाह खर्चाचा समावेश नाही. हा खर्च ५ वर्षांनंतर १९९३ मध्ये ८ हजारांवर गेला आहे.

तरीही आपण सोयीसाठी आज ५ वर्षानंतरही १९९३ – ९४ साली तेवढाच खर्च होतो असे मानू. वस्तुतः त्यात पगारवाढ, महागाई इत्यादींमुळे खूपच वाढ झाली आहे. दरडोई खर्चाची रक्कम ही रु. ५००० च मानू. हिशेबाला सोपे!

सध्या मा. शा. परीक्षेला सुमारे बारा लाख विद्यार्थी बसतात. सर्व साधाराणपणे ५०% मुळे उत्तीर्ण होतात म्हणजेच ५०% विद्यार्थी नापास होतात.

या नापास ६ लाख विद्यार्थ्यावर झालेला खर्च.
= ६ लाख मुले x दरडोई सुमारे ५००० रु. खर्च –
= ३०० कोटी रुपये.

या सहा लाख विद्यार्थ्यांवर झालेला ३०० कोटी रुपये खर्च एक वर्ष (मुलगा उत्तीर्ण होणार असे गृहीत धरून) कोणत्याही लाभाविना पडून राहणार. आपल्याला हे परवडणारे आहे काय? या राष्ट्रीय हानीला जबाबदार कोण?

हा प्रश्न माझा आहे, समाजाचा आहे. उत्तर तुम्ही मुख्याध्यापकांनी द्यायचे आहे. निकाल लागणाऱ्या शाळांनीही ही समस्या सोडवण्यात सहभागी झाले पाहिजे. हे आव्हान सर्वांनीच स्वीकारले पाहिजे. या प्रश्नाची चिकित्सा आपण मुख्याध्यापक या नात्याने वेगवेगळया अंगांनी केली पाहिजे.

अपराध कोणाचा? शिक्षा कोणाला!
मी ऐकलेली गोष्ट. ऐकीव नाही, स्वतः ऐकलेली. बोर्डाचा निकाल नुकताच लागला होता. रस्त्याने जाताना दोघे मित्र गप्पा मारताना दिसले. त्यापैकी एक ओळखीचा होता म्हणून थबकलो. त्यांचा संवाद जसाच्यातसा सादर करीत आहे.

“अरे, त्या समोरच्या शाळेचा निकाल यंदा चांगला नाही लागला!”

“असं होय. म्हणजे शाळेजवळच्या क्लासमध्ये नीट शिकवलं नाही असं दिसतं.”

पाहा, समाज आता शाळेला दोष देत नाही. शाळेत शिकवणार नाहीतच अशी जणू त्यांची खात्री पटली आहे. दोष दिला जातो तो शिकवणी वर्गाना! या प्रसंगाचे एक व्यंगचित्र काढले आहे. त्याला मी नाव दिले आहे- ‘अपराध मीच केला (शाळा) शिक्षा (टीकेची) तुझ्या कपाळी ! (क्लास).’

प्रसिद्ध व्यंगचित्रकार श्री. आर. के. लक्ष्मण यांनी एका व्यंगचित्राद्वारे शिक्षण क्षेत्रातील काही समस्या मांडल्या आहेत. वर्ग मुलांनी खचाखच भरला आहे. शिक्षक दाराच्या चौकटीला टेकून उभा राहिला आहे आणि सामान्य नागरिकाला सांगतोय.”होय मी शिक्षकच आहे. पण वर्गात शिरायलाच काय, पण पाय ठेवायलाही जागा नाही! “वर्गातील अमाप मुले हे अपयशाचे एक कारण आहे का?

वाढत्या लोकसंख्येबरोबर हा प्रश्न अधिक गंभीर बनतो आहे. नवनवीन तंत्रज्ञानाचा वापर करून त्यावर तोड काढता येणार नाही का? विचार करा व उत्तर शोधा.

श्री. लक्ष्मण यांच्या दुसऱ्या एका व्यंगचित्रात आणखी एका समस्येवर बोट ठेवले आहे. काही तंत्रज्ञानी गुंतागुंतीचे प्रचंड यंत्र तयार केले आहे हे खरे. पण त्यापैकी एक तंत्रज्ञ म्हणतो हे यंत्र कशासाठी उभारले गेले आहे याची नोंद कोणीच केलेली नाही!” शिक्षणाचा उद्योगसमूह बनला आहे. हा उद्योगसमूह निर्माण झाला खरा. पण त्याचा मूळ हेतू काय? याचाच विसर पडला आहे.

खरे तर शिक्षण क्षेत्राकडे एक व्यवसाय म्हणून पाहिले तरी हरकत नसावी. शिक्षणाचा ‘धंदा’ करण्यापेक्षा व्यवसाय केला तर कोठे बिघडले? तामिळनाडूमधील एका शिक्षण संस्थेचे शेअर बाजारात आले आहेत. आपल्या शेअरची चलती होण्यासाठी आपल्या शाळा कॉलेजांचा दर्जा, गुणसंपदा वाढवण्याची अशा संस्थेवर सहाजिकरित्या पडतेच. आपल्याकडे असे करून पाहता येईल का? शाळांवर समाजाचे नियंत्रण येईल.

असे यंत्र चालते
शिक्षक शिकवतात म्हणजे करतात तरी काय ते सोबतच्या एका चित्रामुळे स्पष्ट होणार आहे. शिकवणं म्हणजे अध्यापन. या अध्यापनाची उद्दिष्टे ठरलेली असतात. प्रत्येक विषयाचे उद्दिष्ट निश्चित असते. तसेच प्रत्येक विषयाचा अभ्यासक्रमही इयत्तेनुसार आखलेला असतो. नियोजित उद्दिष्टे आणि अभ्यासक्रम यांच्या मिश्रणातून जे तयार होतं ते पाठ्यपुस्तक. हे पाठ्यपुस्तक म्हणजे नियोजित उद्दिष्टे अभ्यासक्रमाद्वारे मुलांपर्यंत पोहोचवण्याचे माध्यम असते.

हे पाठ्यपुस्तक घोटून-घोटून विद्यार्थ्यांना शिकवतात ही जी क्रिया सध्या घडत असते तिलाच म्हणतात अध्यापन प्रक्रिया! दळण दळण्याची क्रिया! ही आहे आजच्या घडीच्या अध्यापन प्रक्रियेची स्थिती. या अध्यापन प्रक्रियेचे दाते फिरू लागले की, मुलांमधील अध्ययन प्रक्रियेचे दाते फिरू लागतात. परिणामी घडते ते अध्ययन! आपण त्यांना पाठ्यपुस्तकातले केवळ धडे शिकवतो. पाठ्यपुस्तकात असतो म्हणून अभ्यासक्रम घेतला जातो मात्र त्यात शैक्षणिक उद्दिष्टांचा मागमूसही नसतो.

अध्ययन-अध्यापन प्रक्रिया तेव्हाच यशस्वी होते जेव्हा विद्यार्थी-शिक्षकांचे नाते जिव्हाळ्याचे असते. अध्ययन यंत्र नीट चालण्यासाठी स्नेहाचे व प्रेमाचे वंगण जरूर असते, हे विसरून चालणार नाही.

अध्यापक हा मुलांचा मित्र
नवीन शैक्षणिक धोरणात बाल-केंद्रित शिक्षण हा परवलीचा शब्द बनला आहे. शिक्षक केंद्रित शिक्षण व बाल-केंद्रित शिक्षण यामधील मूलभूत फरक हा दुसऱ्या एका तुलनात्मक चित्राद्वारे मनावर ठसेल. शिक्षक-केंद्रित पद्धतीत मुलाच्या दृष्टीने शिक्षक हा प्रचंड व्यक्तिमत्त्वाचा बलदंड माणूस होय! शिक्षकाच्या व्यक्तिमत्त्वाकडे तो ‘आ’वासून पाहातो. दिपून जातो. अशा पद्धतीत ‘शिक्षकाने देणे आणि विद्यार्थ्याने घेणे’ असा एकमार्गी प्रवास असतो.

ज्ञान संपादनाची नवीन माध्यमे उदयाला आल्यामुळे आता शिक्षकाची भूमिका ही बालकाच्या मोठ्या भावासारखी किंवा मित्रासारखी बनली आहेत. विद्यार्थ्याला विचारप्रवण करणे, मुलाला. प्रेरणा (motivation) देणे एवढेच त्याने करायचे. चर्चेने, गप्पा मारत, संवाद साधून मुलाच्या अध्ययन प्रक्रियेला साहाय्य करणे अशी नवी भमिका त्याने बजावयाची आहे. तशी ही कल्पना फार जुनी आहे. प्राचीन काळात विख्यात तत्त्वज्ञ सॉक्रेटीस हे शिक्षकाची भूमिका ‘सुईणी सारखी (midwife) आहे असे मानत. शिक्षकाचे काम फक्त अध्ययन-प्रक्रिया सुलभ करणे एवढेच असल्याचे त्यांचे म्हणणे आहे. आज कार्ल रॉजोर्स याच अध्ययन प्रक्रियेत शिक्षकाने सहायकाची (facilitator) भूमिका पार पडायची आहे असे म्हणतो.

हा मुलभूत फरक लक्षात घेतला तर बाल-केंद्रित शिक्षणाचे स्वागतच केले जाईल. मात्र त्यासाठी शाळेतील अध्ययन व अध्यापन प्रक्रियेत आमूलाग्र बदल करावा लागणार आहे. त्यासाठी शाळांनी सज्ज होणे व मुख्याध्यापकांनी जागरूक राहणे जरूर आहे.

मानसशास्त्रामध्ये जे मोलाचे संशोधन झाले आहे व होते आहे ते वस्तुतः शिक्षणातील प्रगतीला उपयोगी व आधारभूत आहे. पण त्याचा “खरा फायदा आज उद्योगसमूह घेत आहेत. यासाठीच काही वर्षांपूर्वी मुंबईच्या पश्चिम विभागात शाळा उद्योग समूह (School – Industry Complex) कार्यरत झाला होता. त्या समूहातील कृतिकार्याचा फायदा सहभागी शाळांना झाला होता. हे नमूद केले पाहिजे. असे उपक्रम अनेक ठिकाणी सुरू झाले पाहिजेत.

मुंबईत आज विषय अध्यापक संघटना आहेत. प्रत्येक विषयांच्या संघटना आहेत. शिवाय त्या सर्वांचे एक महामंडळही आहे. या महामंडळाचे कार्यालय दादरच्या विख्यात बालमोहन विद्या मंदिरातच आहे. ही संघटना प्रत्येक विषयानुसार त्या त्या क्षेत्रात नवे काय आहे, कोणत्या घडामोडी घडतात याचा शोध घेत असते. कृतिसत्रे, चर्चासत्रे, इत्यादी आयोजित करीत असते.

शाळेचा ‘उद्योग’
‘शाळा’ हा एक ‘उद्योग’ आहे; असेही काही मंडळी मानतात. मात्र हा उद्योग असेल तर त्यासंबंधी आपली काय भूमिका राहील, याचा सर्वप्रथम विचार केला पाहिजे. एखादा कारखाना किंवा उद्योग भरभराटीला येण्यासाठी जे प्रयत्ल, काबाडकष्ट व्यवस्थापन करीत असते, तसेच प्रयत्न आणि कष्ट मुलांना घडविण्यासाठी आपण केले पाहिजेत. या उद्योगात मुलं हे आपलं भांडवल आहे. उत्तम नागरिकाच्या रूपात आपण त्यांची समाजात गुंतवणूक करतो. ही गुंतवणूक लाभदायी होण्यासाठी चांगल्या व्यक्तिमत्त्वाचे नागरिक घडवण्याचे कार्य शाळांचे आहे.

शिक्षण क्षेत्राला ‘उद्योगसमूह’ म्हटल्याने काहींना राग येतो. पण ही तुलना आपल्याला काही सांगून जाणारी आहे. दोहोमधील तुलनात्मक घटक खाली नमूद केले आहेत ते अभ्यासा म्हणजे लक्षात येईल.

विद्यार्थीरूपी कच्च्या मालाचे नेमके कशात रूपांतर होते? त्यांच्यात वर्तन-बदल काय झाला? त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वात कोणती व कशी सुधारणा झाली?

दिसते असे की शालेय यंत्रणेत प्रवेश करणा-या हसऱ्या मुलाचे रूपांतर बिनचेहयाच्या (Faceless) मुलामध्ये होते! त्यामधून ओळख न पटणारा बिनचेहऱ्याचा, व्यक्तिमत्त्व हरवलेला समाज निर्माण होतो! पालकरूपी गुंतवणूकदारांना शाळा कोणता फायदा मिळवून देते? मुलाच्या शिक्षणासाठी खर्च म्हणणे मुलाच्या रूपात केलेली गुंतवणूक आहे. याचे भान आहे का? आपल्या शाळा नफ्यात सुरू आहेत का? निकोप आहेत का?

या साऱ्या प्रश्नांचे होकारार्थी उत्तर देताना थबकायला होते. पालक व समाज शाळेच्या माध्यमाद्वारे विद्यार्थांवर जो खर्च करीत आहेत त्याची परतफेड आपण कशी करतो याचे उत्तर देण्याचे उत्तरदायित्व मुख्याध्यापकांवर आहे.कारण मुलांचे शिक्षण ही भांडवली गुंतवणूक आहे.

शाळा हा नफ्यात चालणारा व्यवसाय आहे का? प्रश्नातच नेमकी मेख आहे. अन्य व्यवसायात प्रतिवर्षी नफा-तोट्याचा ताळेबंद करता येतो. पण शाळेच्या बाबतीत असे ठामपणे विधान करता येत नाही. मुलगा शाळा सोडतो. त्यानंतर समाजाचा उपयुक्त घटक म्हणून कामाला लागतो तेव्हाच शिक्षणाच्या परिणामांचा ताळेबंद मांडता येतो. दरम्यानच्या काळात इतरही अनेक घटक मुलाच्या यशाचे वाटेकरी झालेले असतात. विलंबाने फलनिश्चिती तीसुद्धा ढोबळ मानाने होत असल्याने सारे शिक्षण क्षेत्र हाच आतबट्ट्याचा व्यवहार मानला जातो.

गरज निर्माण होते तेव्हाच एखादा व्यवसाय जन्म घेतो. हाच नियम शाळेलाही लागू आहे. परिसराची शैक्षणिक गरज पूर्ण करण्यासाठीच शाळा निर्माण होते. मात्र असे करताना आपणास पुढील तीन प्रश्नांची निश्चयात्मक उत्तरे माहीत असणे जरूर आहे.

शाळा सुरू करावयाची किंवा चालवावयाची ती कशासाठी? उद्दिष्ट काय ते निश्चित करा. शैक्षणिक गरजा भागवताना त्यांचा क्रम कोणता असावा ते ठरवा. आणि हे सारे कार्य करताना निर्दोष नियोजन केले आहे का ते तपासा.

पंचमहाभूते की पंचप्राण
मुख्याध्यापकांचा साधारणपणे विद्यार्थी, शिक्षक, पालक, चालक आणि शासन अशा पाच घटकांशी संबंध येतो. या पाच घटकांकडे पाहण्याची तुमची दृष्टी कशी आहे यावरच तुमचे मुख्याध्यापक म्हणून असणारे यशापयश अवलंबून आहे. सोबतच्या दोन चित्रांत दोन प्रवृत्ती दाखवल्या आहेत. त्याबाबत अधिक भाष्य करण्याची गरज आहे असे नाही.

शिक्षकाने शाळेतील मुलांवर बारीक लक्ष ठेवले पाहिजे. मुलाची इच्छा काय असते, त्याचे विचार काय आहेत, तो कृती काय करतो या साऱ्यांवर लक्ष हवे.
मुलांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा विकास करणे हे शिक्षकाचे खरे काम आहे. पण हल्ली क्लासेसचं जाळं सर्वत्र पसरू लागलं आहे. आपल्या मुलाला शाळेव्यतिरिक्त क्लासमध्ये घालण्याची प्रवृत्तीही पालकांत वाढत आहे.

शाळा आणि शिकवणीवर्ग (क्लास) यांच्यातील फरक आपण जाणून घेतला पाहिजे. शाळा ही मुलाला जीवनात यशस्वी कसे व्हावे या उद्दिष्टाने कार्य करीत असते. तर क्लासचा हेतू परीक्षेत गुण मिळवून देणे एवढ्यापुरता मर्यादित असतो. त्यामुळे त्या दोहोंची तुलना करणे खरे तर अयोग्य आहे.

या दोहोंतील फरकाबाबत एकदा निवृत्त शिक्षण संचालक मा. श्री. चिपळूणकरांना प्रश्न विचारल्याचे आठवते. त्यांनी दिलेले उत्तर मोठे मार्मिक होते. ते म्हणाले, “आपण घरी जेवतो ते अन्न आपले शरीरपोषण करते. शारीरिक व मानसिक विकास साधते तर क्लास म्हणजे हॉटेलातील चमचमीत खाण्याप्रमाणे असते. चटकमटक असते. पण त्यात पोषणमूल्य नसते.”

आपल्या शाळेतील मुलांना कोणत्याही क्लासला जावेच लागणार नाही असे शिक्षण दिले जाईल यासाठी मुख्याध्यापकांनी प्रयत्न केला पाहिजे.

आपणापैकी बरेच नव्याने मुख्याध्यापक बनले आहेत. त्यांनी काही गोष्टीचे भान ठेवावे असे वाटते. मख्याध्यापक होताच कोणता बदल घडतो? पहिला धोका असतो तो मुलांशी असणारा संबंध एकदम कमी होण्याचा.

अखेरची भेट
एका शाळेत गेलो होतो तेथील एक अध्यापिका या मुख्याध्यापिका झाल्या होत्या. सभोवती चार मुले होती. त्या सांगत होत्या “मुलांनो मी मुख्याध्यापिका झाले. आता आपली भेट होईलच असे सांगता येत नाही!” ते पाहून व ऐकून मला त्या प्रसंगासाठी नाव सुचले ‘अखेरची भेट’.

दुसऱ्या एका शाळेत मुख्याध्यापक झाल्याबद्दल त्यांचे अभिनंदन करावयास आलेल्या पालकांना नवे मुख्याध्यापक काय म्हणाले ते ऐका!”अभिनंदन कसलं करता? माझा आता शिक्षणाशी संबंध संपला. मी आता Super Clerk झालो!”

वरीलपैकी कोणतेही उद्गार काढण्याची वेळ आपणावर येणार नाही अशी काळजी घेतली पाहिजे. असे आपल्या बाबतीत घडू नये म्हणून शिक्षकांच्या व विद्यार्थ्यांच्या भावनेशी आपण एकरूप, समरस व्हायला पाहिजे. तसे घडले तर दोन्ही घटकांमध्ये आपल्याबद्दल आपुलकी निर्माण होईल व त्यातून समानतेची वागणूक देणारा, शिस्तप्रिय, शैक्षणिक साहित्याचा वापर करण्यास देणारा मुख्याध्यापक अशी विद्यार्थ्यांच्या मनात आपल्याबद्दलचे चित्र निर्माण होईल.

मुलांशी संवाद साधा
मुख्याध्यापक झाल्यावर विद्यार्थ्यांशी संबंध न तोडता, प्रार्थनेनंतर त्यांच्यापुढे आपण आपले विचार मांडा, म्हणजे मुलांसमोर तुम्ही याल! मुलांसाठी लेखन करा, भाषण करा, नोटीस बोर्डवर आपले सुविचार मांडा, कर्तबगार विद्यार्थ्यांना प्रशस्तिपत्रके देऊन त्यांचा गौरव करा. प्रत्येक वर्गाला आपुलकीने विद्यार्थ्यांशी सुसंवाद साधण्यासाठी भेटी द्या! विद्यार्थ्यांशी गप्पा मारा. त्यामुळेही विद्यार्थ्यांमध्ये तुमच्याविषयी प्रेम आपुलकी निर्माण होईल. पण एक गोष्ट लक्षात ठेवा. शाळेवर तुमचे पूर्ण नियंत्रण असण्यासाठी, शाळेत टाचणी पडली तरी त्याची माहिती तुम्हाला असायला हवी. यासाठी विद्यार्थ्यांशी तुमचा जास्तीत जास्त जिव्हाळ्याचा संबंध असायला हवा.
आता पालकांमध्येही काही भ्रामक कल्पना असतात. मुलाला नावाजलेली शाळा मिळवून देणे काही पालकांना समाजात मोठेपणा मिरविण्याची बाब वाटते! अशा मोठ्या शाळेत मुलाला घातले की, आपली जबाबदारी संपली असे काही पालक मानतात. अशा पालकांना त्यांच्या कर्तव्याची जाणीव करून देण्याची जबाबदारी मुख्याध्यापकांवर असते.

मुख्याध्यापकांनी महत्त्वाच्या दोन गोष्टी कराव्यात. एक म्हणजे त्यांनी कृति संशोधनाकडे(Action Research)लक्ष द्यावे. कृतिसंशोधनाचे तंत्रणाणन घेण्यासाठी सात दिवसांचे कृतिसत्र दोनचार शाळांनी मिळून आयोजित करावे. शाळेतील समस्या सोडवण्यासाठी कृतिसंशोधनाचा अवलंब करावा. त्यामुळे तुमच्या समस्या किंवा प्रश्न तुम्ही समर्थपणे जाणून घेऊ शकाल. प्रश्न बारकाईने जाणून घेणे ही एक वृत्ती बनेल.

दुसरी गोष्ट म्हणजे ज्याला कृतिकारक अध्ययन (Functioned Learning) म्हणतात त्याचाही पाठपुरावा केला पाहिजे. या पद्धतीने अभ्यास करण्यावर भर दिल्यास अध्ययनाचा खरा अर्थ ध्यानी येईल. आपण शिकतो म्हणजे काय करतो? त्याचे विविध घटक वा पैलू कोणते आहेत ते समजून येईल.

शिक्षणाचा दर्जा सुधारण्यासाठी नवनवीन कल्पना, उपक्रम, प्रयोग करण्याची वृत्ती अंगी बाणवली पाहिजे. आपल्या सहकाऱ्यांतही अशा वृत्तीचे रोपण केले पाहिजे.

केवळ माहिती देणे हा शिक्षणाचा हेतू नाही. माहितीचे ज्ञानात परिवर्तन कसे घडेल याची काळजी पाहिली पाहिजे. तांदूळ म्हणजे भात नव्हे. तांदळावर शिजवण्याची प्रक्रिया केल्यावर भात बनतो. अशाच प्रकारे माहिती म्हणजे ज्ञान नव्हे हे लक्षात घेतले पाहिजे. मिळालेल्या माहितीचे आकलन कसे करावे. त्याचा अन्यत्र समर्थपणे उपयोग कसा करावा ह्याचे शिक्षण मुलांना देणे जरूर आहे. अभ्यास कसा करावा हे जर मुलांना समजावून दिले तर ती स्वत:च्या पायावर समर्थपणे उभी राहू शकतील.

विद्यार्थी जे ज्ञान प्राप्त करतो त्याचे चार हिस्से पडतात. पुढील संस्कृत श्लोक वाचा.

आचार्यात्पादमादत्ते पादमन्यं स्वमेधया। पादं सब्रह्मचारिभ्यः पादः कालेन पच्यते।।

आचार्यांकडून विद्यार्थ्याला विद्येचा एक चतुर्थाश मिळतो. राहिलेल्यांपैकी एक चतुर्थांश तो स्वबुद्धीने मिळवतो. आणखी एक चतुर्थाश सहपाठी विद्यार्थ्याकडून मिळतो. तर उरलेला एक चतुर्थांश कालांतराने (अनुभवाने) पक्का होतो.

या श्लोकात स्वयंअध्ययन (SelfLearning), अभ्यास-गटाद्वारे अध्ययन (GroupLearning) अशा नवीन अध्ययन तंत्राचा समावेश झालेला आहे हे लक्षात येईल.

मुख्याध्यापक हा शाळेचे नेतृत्व करणारा असावा लागतो. यासाठी आपल्या स्वत:तील गुणदोषांचे पुरेपूर ज्ञान असणे जरूर आहे. आपल्या कार्यक्षमतेच्या मर्यादा आपण जाणल्या पाहिजेत. त्यासाठी आपण स्वत:कडे तिऱ्हाईतपणे पाहायला शिकले पाहिजे. स्वत:चे निरीक्षण केले पाहिजे. दोष हेरून ते सुधारण्याचे प्रयत्नही करणे आवश्यक आहे.

मुख्याध्यापकाच्या अनेक कर्तव्यांपैकी फारच थोड्या मुद्यांचा ऊहापोह तोही ढोबळमानाने येथे केला आहे.

एकला चलो रे।
शिक्षण क्षेत्रातील त्रुटींबद्दल दुसऱ्याला दोष न देता आपण शिक्षक मंडळी व मुख्याध्यापकही या परिस्थितीला तेवढेच जबाबदार आहोत, हे जाणले पाहिजे. विद्यार्थी व पालकांनाही त्यांच्या जबाबदारीची जाणीव करून दिली पाहिजे. आपल्यापासूनच सुधारणा सुरू करणे जरूर आहे. त्यासाठी दुसऱ्याची वाट पाहू नका. हा मार्ग ‘एकला चलो रे’चा आहे.
यशस्वी मुख्याध्यापकातील काही गुणविशेषांवर अंतिम दृष्टी टाकू या.

मुख्याध्यापक हा टिपकागदाप्रमाणे असावा. मुलांमधील गुणविशेष, त्यांच्यातील सृजनशक्ती, त्यांच्या विचारांचे, भावनांचे आकलन करून जो मुख्याध्यापक मुलांना समजून घेईल त्याला शाळा खऱ्या अर्थानं समजली असं म्हणता येईल. कारण मुलांप्रमाणे प्रत्येक शाळेलाही स्वतःच आणि स्वतःच निर्माण केलेलं खास व्यक्तिमत्त्व असतं. या व्यक्तिमत्त्वात अनेक चांगल्या गोष्टी दडलेल्या असतात. त्यांचा शोध घेऊन मुख्याध्यापक म्हणून आपण त्या आत्मसात कराव्यात व विद्यार्थ्याशी मानसिक जवळीक निर्माण करावी असे केले, तर तुम्ही यशस्वी मुख्याध्यापक बनाल. नवनवीन आव्हानांना यशस्वीपणे सामोरे जाल असा माझा ठाम विश्वास आहे!