मी १९५६ साली बी.टी.चे प्रशिक्षण घेऊन आल्यावर माझे पूर्ण लक्ष शिक्षकी पेशातील आनंद घेण्यावर केंद्रित झाले. त्या काळात इयत्ता आठवीमध्ये इंग्रजी शिकवायला सुरुवात होत असे. आठवी ते अकरावी ही चार वर्षे इंग्रजी भाषा शिकण्यासाठी Structure Method वर आधारित नवीन अभ्यासक्रम शासनाने नुकताच कार्यान्वित केला होता. त्यासंबंधीची ओळख मला S. T. College मध्ये झाली होती. त्याचा मी सर्व अंगांनी विचार करून अभ्यास केला होता.

शाळेत प्रशिक्षित शिक्षक म्हणून रुजू झाल्यावर माझ्याकडे इयत्ता आठवी ‘ब’चा वर्ग इंग्रजी अध्यापनासाठी देण्यात आला. मी पूर्ण तयारी करून वर्गात जात असे. त्यासाठी वर्षभरात शिकवण्यासाठी किती तासिका मिळतात ह्याचा तक्ता मी प्रथम तयार केला. त्या तक्त्यात सुट्यांची नोंदही केली. त्यानंतर तासिकांच्या उपलब्धतेवर आधारित किती व कोणती Structures पहिल्या सत्रात शिकवायची आणि किती व कोणती Structures दुसऱ्या सत्रात घ्यायची ह्याचा अंदाज घेऊन तपशीलवार वार्षिक अंदाजपत्रक तयार केले. त्यानंतर अभ्यासक्रम, अभ्यासक्रमाचा उद्देश, तो साध्य करण्याची साधने (विद्यार्थ्यांचा पूर्वानुभव, पाठ्यपुस्तक, शब्दसंपत्ती, आवृत्ती, व्यवसाय, शिक्षणसाहित्य आणि शेवटी चाचणी व नंतर परीक्षा) आणि नंतर मूल्यमापन यांची योजना तयार केली. पाठ्यपुस्तकातील प्रत्येक धडा शिकवण्याची विशिष्ट पद्धत तयार केली. तसेच इंग्रजी भाषेचे शब्द आणि वाक्ये ऐकणे, वस्तू दाखवून त्या वस्तूचे इंग्रजीमधील नाव सांगणे. शब्द बोलताना त्याचे उच्चारण, वाक्य बोलताना आवाजाचा चढउतार, इत्यादी गोष्टींची पूर्वतयारी करूनच मी वर्गात पाऊल ठेवत असे.

माझी ही पूर्वतयारी करण्याची पद्धत आमच्या शाळेतील श्री. शं.वि. सोहोनी या अनुभवी शिक्षकांना दाखवली. यामध्ये त्यांनी काही सूचना केल्या. उदाहरणार्थ पूर्वतयारीनंतर अभ्यासक्रमाचा विस्ताराचा कागद तयार करणे आवश्यक आहे. त्यामध्ये महिना व आठवडा, दिनांक, तासिकेचा क्रमांक, पाठांशाचा विषय, शिक्षण साहित्य आणि शेरा हे रकाने त्यांनी सुचवले. ते रकाने कागदावर उभ्या रेषा काढून तयार केले. अंदाजपत्रक लक्षात घेऊन अभ्यासक्रमाच्या विस्ताराचे कागद तयार केले आणि त्यानंतर आम्ही दादांकडे ‘पूर्वतयारी’ची योजना दाखवण्यास गेलो. ती योजना पाहून दादांना खूप समाधान वाटले व त्यांनी ही योजना शिक्षकसभा घेऊन सर्व शिक्षकांना सांगितली पाहिजे असे आम्हाला सांगितले. श्री. रावसाहेब सोहोनी, मुख्याध्यापक श्री. अ.रा. आठल्ये आणि मी, तिघांनी शिक्षकसभेत ही योजना सांगून ती अंमलात आणण्यासाठी प्रयत्न सुरू झाले. या योजनेमुळे शिक्षकांना पूर्वतयारी करण्याची सवय झाली. शिकवण्यापूर्वी व्यवसाय तयार करण्याची वृत्ती शिक्षकांमध्ये निर्माण झाली आणि मुले चाळीस मिनिटांच्या तासिकेत पूर्णपणे गुंतून राहतील असे वातावरण वर्गावर्गात निर्माण झाले.

ही योजना मला सुचली याचे कारण, शाळेत पूर्वीपासून दादांनी ‘आठवड्याच्या अंदाजपत्रकाची वही’ ठेवली होती. प्रत्येक शिक्षकाला आठवड्याच्या अंदाजपत्रकाची वही दिली जात असे. उजव्या पृष्ठावर वेळापत्रकाचे कोरे रकाने आणि डाव्या बाजूला एकेरी ओळीचे पृष्ठ. डाव्या बाजूच्या पृष्ठावर विशेष गोष्टी लिहिण्याची पद्धत घातलेली असायची. अशा रीतीने अध्यापनाची पूर्वतयारी करण्याची पद्धत शाळेत स्वीकारली गेली याचा मला आनंद झाला.

मी शाळेत इंग्रजी, मराठी आणि भूगोल हे तीन विषय घेत असे. माझे शिकवणे मुलांना आवडत असे. याला कारण मी त्यांच्याशी मित्रत्वाने वागत असे. त्यांनी विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे देत असे. तसेच त्यांनी विचारलेल्या एखाद्या प्रश्नाचे उत्तर मला आले नाही तर त्या प्रश्नाचे उत्तर मला शोधून काढावे लागेल, संदर्भ पाहावे लागतील असे सांगून त्यांच्या प्रश्नाचे बिनचूक उत्तर मी सांगत असे. माझ्यासमोर एक तत्त्व होते. शिकवताना आपले ज्ञान, हा माझा प्रतिष्ठेचा प्रश्न मी कधीही केला नाही.
माझे आणि विद्यार्थ्यांचे आपुलकीचे नाते होते. यासंबंधी एक घडलेला प्रसंग मला आठवतो. इयत्ता आठवी ‘ब’च्या मुलांना English Composition साठी एक लहानसा विषय दुसऱ्या सत्रात लिहायला दिला होता. शरद बेडेकर नावाच्या मुलाने सुंदर हस्ताक्षरात, दिलेल्या विषयावर आठ-दहा वाक्ये छान लिहिली होती. त्या मुलाची वही पाहून झाल्यावर त्याची वही देताना त्याचे मी कौतुक केले आणि शाबासकीही दिली. त्या मुलाने पटदिशी स्वत:भोवती एक गिरकी मारली. त्यावेळी फक्त त्याची गिरकी पाहणारे नवीन मुख्याध्यापक वर्गावरून फेरी मारत होते. ते लगेच वर्गात आले आणि त्या मुलाला बेशिस्त वर्तनाबद्दल रागावले. मी त्यांना समजावून सांगितले. वर्गात मुलगा बेशिस्त वागला हेच त्यांच्या मनाने घेतले होते, पण त्या गिरकीमध्ये मी आणि विद्यार्थी ह्यांच्या समाधानाच्या भावना प्रतीत होत होत्या, हे मला आणि त्या मुलालाच माहिती.

इंग्रजी शिकवताना मी निरनिराळे प्रयोग करीत असे. नियमाप्रमाणे Structure Method ने इंग्लिश शिकवताना एका वेळी एकच Structure शिकवायला घेतले पाहिजे. पण मला असा अनुभव आला, की एखादे Structure पक्के झाले असे मला वाटले, तरी मुले पुढची Structures शिकताना पूर्वीच्या Structures संबंधी चुका करीत असत. उदाहरणार्थ – This is my book हे Structure शिकवल्यावर This is a book हे Structure शिकवले. पण मुले This is a my book असे बोलत होती. म्हणून मी माझी पद्धत बदलून मुलांना Structures, Situational Approach ने शिकवायला सुरुवात केली. मी काही Structures शिकवल्यावर त्यावर आधारित त्यांच्या आवाक्यातले Topics घेत असे. त्यामुळे Structures ची पुनरावृत्ती होऊ लागली आणि मुलांच्या चुका खूप कमी होऊ लागल्या.

एकदा मी तीन Structures एकावेळी शिकवली. मी मुलांना सांगितले, “I am here now. I will walk. I am walking.” थोडक्यात म्हणजे मुलांना Interest वाटेल आणि प्रत्यक्ष situation पाहतील, तेव्हा मुले आपोआपच शिकतील. म्हणून मी Situational Approach चा माझ्या अध्यापनात जास्त प्रमाणात अंतर्भाव करीत असे.

अशा रीतीने माझे वर्गातील अध्यापन चालू असताना मी एम.ए.चाही अभ्यास (१९५६ साली) करीत होतो आणि (१९५७ पासून) मी पीएच.डी.च्या प्रबंधाचीही तयारी करीत होतो.

मी १९६२ साली पीएच.डी. झाल्यावर विश्वस्त मंडळाने १ जानेवारी १९६३ पासून उपअधिक्षकपदावर माझी नियुक्ती केली. उपअधीक्षकपद म्हणजे ‘प्रशासकीय कार्य’ करण्याची संधी. मी हळूहळू वर्गांचे वेळापत्रक करायला शिकलो. शाळेतील शिक्षक ल.स. रावले, गो.आ. कुळकर्णी, ग.जो. पाटील आणि ना.ना. परब पहिली ते अकरावीचे वेळापत्रक करीत असत. हे शिक्षक १५ दिवसांत, शिक्षकांच्या तासिका लक्षात ठेवून शिक्षकांचे आणि वर्गांचे वेळापत्रक कसे कौशल्याने करत असत हे मी प्रत्यक्ष पाहिले. हळूहळू मी त्यांना मदत करायला लागलो. यथावकाश मला वेळापत्रक करण्याचे तंत्र आणि कौशल्य आत्मसात होऊ लागले.

त्याचबरोबर मी शिक्षणाचा कायदा व त्यावर आधारित नियमावली, अनुदानप्राप्त शाळांची संहिता वाचायला सुरुवात केली. त्यातील नियम, बंधने, शिक्षक-शिक्षकेतरांसाठी सेवाशर्ती, रजेचे नियम, वेतन आणि वेतनेतर अनुदान, निवृत्ती वेतन योजना, अभ्यासक्रम, पाठ्यपुस्तके आणि परीक्षा; इत्यादी गोष्टींचे ज्ञान करून घेतले. शिवाय बृहन्मुंबई महानगरपालिकेच्या शिक्षणविभागाचे नियमही जाणून घेतले. याचा उपयोग मला संस्थेच्या शाळांना मार्गदर्शन करताना खूप झाला.