• पुण्याच्या अनाथ पंगू गृहाचे प्रमुख
• क्रीडा क्षेत्रात २५ वर्षे अविरत कार्य.
• उत्तम खेळाडू, देशी खेळांशी संबंधित आठ ग्रंथांचे लेखन
• मराठी, इंग्रजी, संस्कृत भाषांवर प्रभुत्व.
• पुणे विद्यापीठाच्या सिनेटवर कार्य.

शारीरिक शिक्षण हा शालेय शिक्षणाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे असे आता सर्व जगात मानले जाते. शारीरिक शिक्षणाचा अंतर्भाव न करता दिलेले शिक्षण अपुरे आहे, असेही मानले जाते. ड्रील, कवायत, पी. टी. ही नावे आता जगात कोणत्याही पुढारलेल्या देशात वापरीत नाहीत. ‘शारीरिक शिक्षण’ हेच नाव आता मानले व वापरले जाते. कारण ही एक नुसती कवायत नाही अथवा हे नुसते हातापायांचे संचलनही नाही, ही नुसती कसरत नाही वा हे नुसते खेळही नाहीत. वरील सर्व गोष्टी आणि अधिकही अनेक विविध कार्यक्रम हे शारीरिक शिक्षणाचा एक भाग आहेत; परंतु ज्याला ‘शिक्षण’ ही संज्ञा देतात व त्यात ज्या अनेक गोष्टी वा जे अनेक सद्गुण वा प्रवृत्ती शिक्षणामधून विद्यार्थ्यांच्या अंगी बाणाव्या अशी कल्पना, इच्छा असते, त्या सर्वांचे प्रत्यक्ष शिक्षण क्रीडांगणावर मिळावे अशी ‘शारीरिक शिक्षणाची योजना आहे. ‘क्रीडांगण’ हा शाळेचा एक महत्त्वाचा व अविभाज्य असा भाग आहे. क्रीडांगणाशिवाय शाळा अपुरी राहील. म्हणूनच वर उल्लेख केल्याप्रमाणे सर्व पुढारलेल्या जगात ‘शाळा’ म्हणून उल्लेख करताना त्यामध्ये क्रीडांगण व तालीम (जिम्नॅशियम) यांचा निश्चित समावेश होतो. याशिवाय शाळा सुरू करता येत नाही वा चालविताही येत नाही इतके महत्त्व या विषयास दिले जाते.

क्रीडांगण-शीलशिक्षणाची शाळा
ग्रंथालय, प्रयोगशाळा या जितक्या महत्त्वाच्या गोष्टी तितकेच किंबहुना त्यापेक्षा थोडे अधिक महत्त्व क्रीडांगणास दिले जाते. कारण तेथे विद्यार्थ्यांच्या हालचालीस मुभा असते. स्वतंत्र वातावरणात मुलांच्या उत्स्फूर्त अशा अनेक गुणावगुणांचे दर्शन होते, वर्धन होते. मुलांचे को अंतरंग ते खेळू लागले, ते स्वतंत्र वागू लागले म्हणजे कळते. ते खरे-खोटे काय व किती बोलतात, शब्दांचा (अपशब्दांचाही) वापर कसा वा किती करतात, किती सहकार्य दाखवितात. कसे व किती चिडतात, इतरांना कसा त्रास देतात, खिलाडूपणा त्यांच्या अंगी कितपत आला आहे, नेतृत्व-अनुयायित्व किती आहे, निष्ठा, मानापमान, कौशल्याची घमेंड, ऐट कितपत आहे. आदर, उदारवृत्ती, दुसऱ्यातील चांगले पाहण्याची वृत्ती कितपत आहे, उत्स्फूर्त शिस्त अंगी किती बाणली आहे (अशी आणखी कितीतरी गोष्टींची यादी करता येईल.) इत्यादी अनेक गोष्टी क्रीडांगणावरच मोठ्या परिपोषाने दिसतात व योग्य शिक्षणाने अंगी बाणवता येतात. पुढील आयुष्यात ज्या थोर नागरिकत्वाच्या गुणांची आपण सर्वांमध्ये अपेक्षा करतो, ते गुण एकाएकी एकदम निर्माण होणे शक्य नाही. लहानपणापासूनच शालेय आयुष्यामध्ये त्यांचा परिपोष होईल असे प्रसंग व संधी शिक्षणामध्ये निर्माण झाल्या पाहिजेत व याची जागा म्हणजेच क्रीडांगण. म्हणून क्रीडांगणाला ‘शील शिक्षणाची जागा’ म्हणतात. वर उल्लेख केलेल्या अनेक प्रवृत्ती व गुण यांचा ‘शीला’मध्ये समावेश होतो. आपल्या पुराणामध्ये ‘शील’ शरीरातून बाहेर पडले की, अनेक सद्गुण त्याबरोबरच बाहेर पडतात अशी कथा आहे. देव ‘शीला’ची चाचणी घेत असत अशाही अनेक कथा आहेत. ते ‘शील’, वर्गातील धडे, पाठांतर, परीक्षा, व्याख्याने यांनी अंगी बाणणार नाही. त्याचा प्रत्यक्ष अभ्यास-वागणूक-होईल अशी त्याला जागा व संधी पाहिजे. ती जागा म्हणजे क्रीडांगणच. तेथे त्याला या शिक्षणाची संधी लाभते.

विद्यार्थ्यांपुढील आदर्श
विद्यार्थ्यांपुढे उत्तम आदर्श याकरताच लागतात. विद्यार्थ्याबरोबर बोलणारे, चालणारे, त्यांना शिकविणारे, त्यांच्याबरोबर खेळणारे हे सर्वजण ‘शील’संपन्न असतील तर विद्यार्थी त्यांचा कित्ता गिरवतात. शिक्षकाप्रमाणे बोलणे, चालणे, अक्षर काढणे, कपडे घालणे, केस वळवणे, खेळणे यात विद्यार्थी आनंद मानतात व अभिमान मानतात. शिक्षक हा मुलांपुढचा आरसा आहे. म्हणून क्रीडांगणावरच्या शिक्षकांची (आणि वर्गातल्यासुद्धा) निवड विशेष चांगल्या त-हेने केली पाहिजे. बुद्धीने, शिक्षणाने मागासलेले, वागण्याने गौण व अयोग्य त्यांना क्रीडांगणावर कधीही शिक्षक म्हणून नेमता कामा नये. कारण तसे केल्यास विद्यार्थीही ‘गौण’ होतील.

यशाचे कारण
ही शारीरिक शिक्षणाविषयीची शैक्षणिक भावना पाश्चात्य राष्ट्रांमध्ये व जपानसारख्या पुढारलेल्या पौर्वात्य देशांमध्ये कितीतरी वर्षे आहे. म्हणूनच प्रख्यात वीर नेपोलियनचा वार्टलूच्या लढाईत पराभव करणारा ख्यातनाम इंग्रज सेनापती ड्यूक ऑफ वेलिंग्डनचे पुढील वाक्य शारीरिक शिक्षण व क्रीडांगणे यांसंबंधात सांगितले जाते. “वार्टलूच्या लढाईत ज्या गुणांमुळे आम्ही अद्वितीय जय मिळविला, त्याचे शिक्षण आम्ही ‘ईटन’ आणि ‘हॅरो’ या शाळांच्या क्रीडांगणावर घेतले.” शत्रूशी कसे लढावे वा सैन्याच्या हालचाली कशा कराव्या यांचे शिक्षण त्यांना या शाळांमध्ये खास मिळाले नाही. ते त्यांनी शाळांबाहेर पडल्यानंतर लष्करी विद्यालयातच घेतले असणार. परंतु केवळ या शिक्षणामुळे यश मिळत नाही. त्याबरोबर वर जे अनेक गुण वा प्रवृत्ती यांचा उल्लेख केला आहे त्या सर्व गुणांचा परिपोष शाळांच्या कार्यक्रमात क्रीडांगणावर झाल्यामुळेच वरील उद्गार ड्यूक ऑफ वेलिंग्डननी काढले.

सैनिकी शिक्षण
आजही सैनिकी शिक्षणात शारीरिक शिक्षणास मोठे महत्त्वाचे व मानाचे स्थान आहे. हे आपल्याकडे शाळांमधून मात्र मिळावयाचे आहे ! लढाईचे वारे सुरू झाल्यावर ‘सैनिक’ लागतात. असे सैनिक निर्माण करण्याकरिता फार काळ लागतो. शरीर व मनही एकदम तयार होत नाहीत. त्यांची जोपासना करण्यास दीर्घ काळ लागतो. याची पूर्वतयारी शाळेत शालेय वयापासूनच करावी लागते तेव्हाच देशाला ‘चांगल्या सैनिकाचा लाभ होतो. आणीबाणीच्या प्रसंगी तर एकदम अनेक सैनिक फार मोठ्या संख्येने तयार करावे लागतात. अशा वेळेला या कामाकरिता उपयुक्त ठरणारे तरुण बहुसंख्येने तयार झालेले नसतील तर आयत्या वेळचे चांगले सैनिक मिळणे शक्य होत नाही. शारीरिक शिक्षणाने पाया (Basic Training) तयार होतो व मग वर इमारत लवकर उभारता येते ही गोष्ट सर्व बाबतीत खरी आहे. म्हणून ज्या देशाला सदैव ‘सज्ज’- तयार राहावयाचे आहे, त्या देशाने आपल्या देशातील शालेय शारीरिक शिक्षणाकडे निश्चित व अवश्य लक्ष पुरविले पाहिजे.

आंतरराष्ट्रीय चढाओढी
सध्याच्या काळात आंतरराष्ट्रीय चढाओढींनाही फार मान दिला जातो. त्याकरिता पुष्कळ तयारीही केली जाते. अशा चढाओढीत जे देश पुढे येतात, त्या देशांतील शिक्षणक्रमाकडे पाहिले तर असे निश्चित आढळून येते की, तेथे शालेय व महाविद्यालयीन शिक्षणात व क्रीडांगणावरील व व्यायामशाळेतील शारीरिक शिक्षणाला निश्चित व मानाचे स्थान आहे. त्या देशांत क्रीडांगणाची सज्जता व विपुलता आहे. उत्तम शिक्षक आहेत. दीर्घकाळ पूर्वतयारी केली जाते. ती राखली जाते. शालेय अवस्थेपासून याची सुरुवात होते. शारीरिक कौशल्ये चांगल्या त-हेने आत्मसात करावयाची असतील, त्याकरिता लागणारा दम व कस वाढवायचा असेल तर दीर्घकाळ प्रयत्न करावे लागतात. त्यांची ‘सवय’ व्हावी लागते. ‘चांगल्या’ सवयी अंगी बाणण्यास फार कालावधी लागतो. आपल्या देशाची या स्पर्धात काय अवस्था होते हे आपण पाहातच आहोत! मोठेपणी ‘धावाधाव’ करून ही अवस्था सुधारणे कठीण आहे. तसेच त्याकरिता लागणारे प्रयत्न ‘प्रामाणिक’ व ‘निष्ठेने’ केलेले असावे लागतात. या दोन्ही गोष्टींची स्थिती आपल्याकडे काय आहे हे जाणकार जाणीतच आहेत.

‘पूर्वतयारीची आवश्यकता व आजची स्थिती
शाळेच्या प्राथमिक अवस्थेपासून याकडे लक्ष दिले पाहिजे. आता अखिल भारतात सदैवाने शारीरिक शिक्षणाचा एकच अभ्यासक्रम असावा अशी योजना आखली गेली आहे. त्याकरिता योग्य ते शिक्षक तयार करण्याची योजना आहे. महाराष्ट्रात तर शारीरिक शिक्षणाचे तरबेज शिक्षक तयार करण्याच्या इतक्या संस्था आहेत की, त्यांची संख्या सर्व भारतातील इतर राज्यांमधील एकुण संस्थांपेक्षा अधिक आहे. गेली १५ वर्षे यापैकी काही संस्था चालू आहेत. शारीरिक शिक्षणाची इयत्तावार परीक्षा घ्यावी अशी योजनाही महाराष्ट्रात कितीतरी वर्षे चालू आहे. तरीही सैनिकी शिक्षणात व आंतरप्रांतीय चढाओढीत महाराष्ट्र मागे आहे. याचे कारण वर उल्लेख केल्याप्रमाणे सर्व गोष्टी ‘प्रामाणिकपणे’ व ‘निष्ठेने’ होत नाहीत. पुष्कळ ठिकाणी आपल्या शाळेत शारीरिक शिक्षणाच्या तासांची काय अवस्था आहे, हे अनेकजण जाणतात. शारीरिक शिक्षण परीक्षा कशा होतात, त्यांना महत्त्व किती दिले जाते हेही सर्वजण जाणतात! वर्षाच्या आरंभी हे तास सुरू होत नाहीत. वर्षाच्या शेवटी परीक्षेमुळे बंद होतात. कोणीही पाहुणा आला, शाळेत सम्मेलन, चढाओढी इ. कार्यक्रम असले की ‘हे’ तास बंद! पाऊस आला की बंद! कारण ‘बंदिस्त जागाच नाही. (इंग्लंडमध्ये शाळेच्या इमारतीच्या प्रत्येक मजल्यावर अशा तासाकरिता एक मोठी जागा असते. त्याशिवाय इमारती मान्यच केल्या जात नाहीत.) तेव्हा वर्षातून जास्त दिवस बिन तासाचे व अगदी थोडे दिवस शिक्षणाचे असे व्यस्त प्रमाण शारीरिक शिक्षणात पडते. त्यात प्रत्येक तासाला अनेक विद्यार्थी अनेक सबबी सांगून हा तास टाळतात, बाजूला बसतात. काही शिक्षकही तेच करतात. शिक्षक अंगातील कपडे तसेच ठेवून शिकवितात! मुलेही तसेच शिक्षण घेतात. (पाश्चात्य देशात या तासाच्या अवधीतच कपडे व बूट बदलण्याची व शिक्षण घेण्याची योजना असते.) त्यातही कितीतरी शिक्षक पूर्वतयारी न करताच व मुलांचे लक्ष वेधेल व राहील असे कार्यक्रम न आखताच हा तास उरकतात! याशिवाय वर्गातील विद्यार्थ्यांची संख्या इतकी वाढली आहे की, या वाढलेल्या संख्येवर क्रीडांगणामध्ये ‘ताबा’ कसा ठेवावा व या मोठ्या संख्येचा शारीरिक शिक्षणाचा किंवा खेळाचा तास कसा घ्यावा यांचे शिक्षणही त्यांना नसते व यासंबंधी विचार करून काही ‘आखणी’ करावी याकडे त्यांचे लक्ष नसते. या सर्व गोष्टींमुळे शालेय शारीरिक शिक्षण हा मुलांचा आवडता विषय नाही. सामान्यतः शारीरिक हालचाली व खेळ मुलांना आवडतात. मात्र हे सर्व आकर्षक रीतीने मांडले पाहिजे. (लंडनमधील शाळांतील शारीरिक शिक्षकांच्या पाठवह्या मी पाहिल्या आहेत. तासात काय घ्यावयाचे, किती घ्यावयाचे, कसे घ्यावयाचे याची सर्व आखणी कितीतरी अगोदर त्यांनी केलेली असते. म्हणून त्यांच्याकडे शारीरिक शिक्षण हा मुलांचा आवडता विषय असतो.)

चढाओढी व खेळाडूपणा
आंतरशालेय चढाओढी, राज्य क्रीडा महोत्सव हे आपल्याकडे फार मोठ्या प्रमाणात होतात… पण त्यात लक्ष घालणाऱ्यांना त्यातील कटकटी, अव्यवस्थितपणा व अन्य अनेक दोष याची चांगली जाणीव आहे व हे दोष घालविण्याचे प्रामाणिक प्रयत्न होत नाहीत, त्यामुळे विद्यार्थ्यांपुढे अयोग्य उदाहरणे उभी राहतात. ‘काहीही केले तरी चालते अशी बेशिस्त वृत्ती तयार होते! शाळेच्या वर्गातील चढाओढीपासून नियम व शिस्त यांचे बंधन वाटले पाहिजे, तरच पुढे ते टिकेल व वाढीस लागेल. आंतरशालेय चढाओढीचा एक आणखी मोठा दोष म्हणजे शाळेतल्या अगदी थोड्या मुलांच्या तयारीकडे लक्ष दिले जाते. निवड करतानाच सर्व शाळेचा विचार केला जात नाही. थोडी माहितीची मुले घ्यावयाची. त्यांच्याकडून थोड्या काळात थकून जाण्याइतकी मेहनत करून घ्यावयाची. यश मिळविले की भरमसाट स्तुतीस्तोत्रे गावयाची, फार चढवून ठेवावयाची की मग ही मुले शाळेच्या शिस्तीस सुद्धा कित्येक वेळा जुमानीत नाहीत. पराजय झाला की एकमेकांना नावे ठेवायची, जय झाला की शिक्षकांचे कौतुक करावयाचे. पराजय झाला की त्यांना विचारावयाचे सुद्धा नाही. प्रयत्नांना महत्त्व नाही. खिलाडूपणा निर्माण करण्याला फारसे महत्त्व नाही. जयाला अप्रस्तुत महत्त्व. मग जयाकरिता लटपटी करण्याची प्रवृत्ती निर्माण होते. सगळ्या शाळेच्या सर्व विद्यार्थ्यांच्या खेळांकडे, शारीरिक शिक्षणाकडे लक्ष देणा-या शाळेला महत्त्व कमी. ढाली मिळविलेल्यांना महत्त्व फार!

शारीरिक शिक्षणाची तपासणी
शारीरिक शिक्षणाने थोड्या लोकांना उत्तम करण्यापेक्षा सर्व विद्याथ्यांचा दर्जा सुधारण्याकडे अधिक लक्ष देणे महत्त्वाचे आहे. शारीरिक शिक्षणाची अधिकृत तपासणीही फारच जुजबी होते! वर्षभर काय चालते याकडे फारसे पाहिले जात नाही! काय दाखवले एवढेच पाहिले जाते! यामुळे शिक्षकही तेवढेच करतात.

शाळांचे प्रमुख, उपप्रमुख, निरीक्षक (सुपरवायझर) हेही या शिक्षणाकडे फारसे पाहात नाहीत. क्रीडांगणावर जाऊन काय चालते-हे पाहणारे अधिकारी फारच थोडे ! त्यामुळे कित्येक ठिकाणी क्रीडांगणे फक्त सामने व तपासणी यांच्या वेळी वापरली जातात.

आता पुढे
अशा सर्व स्थितीत सुधारणा होणे आवश्यक आहे. शारीरिक शिक्षणाला मानाचे स्थान द्यावे, शाळेतील बुद्धिमान शिक्षकांनी, पदवीधरांनी यात भाग घ्यावा अशा स्वरूपाच्या शिफारशी इ.स. १९३८ मध्ये त्या वेळच्या मुंबई सरकारने नेमलेल्या ‘कुवलयानंद’ समिती ने केल्या. पुढे ‘शारीरिक शिक्षण सल्लागार समिती’ ने असे प्रयत्नही पुष्कळ केले; पण अद्यापही या गोष्टीत फारशी सुधारणा तर नाहीच, पण कित्येक ठिकाणी पीछेहाट झाली आहे. २५० विद्यार्थ्यांना एक शारीरिक शिक्षक असावा. या संख्येकरिता सुमारे १।।- २ एकरांचे क्रीडांगण असावे. या शिफारशीही अद्याप पुष्कळ ठिकाणी अमलात आणल्या जात नाहीत, एवढेच नव्हे तर त्याचे निरीक्षणही केले जात नाही!

हे सर्व सुधारणे आवश्यक आहे. आपल्या राष्ट्राची भावी पिढी चांगली व आपली जबाबदारी ओळखणारी व नागरिकत्वाच्या अनेक गुणांनी जोपासलेली व्हावी अशी सर्वाचीच इच्छा आहे. विद्यार्थ्यांमध्ये आपले शरीर चांगले, सुदृढ व आरोग्यसंपन्न व्हावे व आयुष्यभर तसे टिकवावे अशी भावना शालेय शारीरिक शिक्षणामधून निर्माण झाली पाहिजे.

शाळेत चांगले शरीर तयार झाले तर पुढे महाविद्यालयात असताना व त्याच्या हातून आपोआपच चांगले काम उत्साहाने होईल व आरोग्यविषयक अनेक ‘खर्च’ व काल वाचेल. खेळ व व्यायाम प्रकारातील जागतिक कौशल्य मिळविणाऱ्या भारतीयांचे कौतुक आपण करतो व त्याबरोबर आपल्याला अभिमानही वाटतो हे सर्व योग्यच आहे परंतु सर्व क्षेत्रांत आपणास पुढे यावयाचे असेल तर ही शरीराची बैठक चांगली तयार झाली पाहिजे व त्याकरिता शाळेपासूनच पूर्वतयारी पाहिजे. केवळ मोठ्या शहरातूनच नव्हे तर अगर खेड्यापाड्यांपर्यंत पसरलेल्या शाळांमध्येही योग्य स्वरूपाचे शारीरिक शिक्षणाचे लोण पोचले पाहिजे. तेथे उत्तम विद्यार्थी आहेत, ते संधीची व मार्गदर्शनाची वाट पाहात आहेत. त्याकरिता प्रयत्न केले पाहिजेत.

या सर्व गोष्टींना अनुरूप असे प्रयत्न शाळांमधून करण्याचा व शारीरिक शिक्षणास शिक्षणक्षेत्रात योग्य मानाचे व महत्त्वाचे स्थान मिळवून देण्याचा प्रयत्न सरकार, अधिकारी, शाळांचे प्रमुख चालक व शिक्षक या सर्वांनी केल्यास इतर राष्ट्रांप्रमाणे आपले राष्ट्रही सर्व क्षेत्रांत अधिक जलद प्रगती करील असा विश्वास आहे. इतर राष्ट्रांचा तसा अनुभव आहे.