loader image

माणूस घडवण्यासाठी

शिक्षणाची गुणवत्ता

डॉ. चित्रा नाईक

। विचारवंत, शिक्षकतज्ञ

• शिक्षणतज्ज्ञ, शिक्षण क्षेत्रातील मान्यवर विचारवंत.
• निवृत्त शिक्षण संचालक, महाराष्ट्र राज्य,
• सध्या विश्वस्त, इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ एज्युकेशन, पुणे,

शिक्षणाचा लाभ सर्व नागरिकांना करून देण्याची जबाबदारी प्रत्येक विकसित आणि विकसनशील देशाला घ्यावीच लागते. देशाच्या आर्थिक व सांस्कृतिक गरजा भागवाव्यात आणि राष्ट्रीय भावनेला व विकासाच्या धोरणाला पोषक अशा जीवनमूल्यांनी सामाजिक आचार-विचार प्रभावित व्हावेत यासाठी व्यक्तीच्या बाल्यावस्थेपासून प्रौढत्वापर्यंत शिक्षणाची व्यवस्था करणे आवश्यक असते. मात्र वेगवेगळ्या स्तरांवरील शिक्षणसंस्थांच्या व विद्यार्थ्यांच्या संख्येत निव्वळ भर घालीत राहण्याने राष्ट्रीय विकास साधत नाही. शिक्षणाच्या प्रसाराबरोबरच शिक्षणाचे प्रकार, त्यांचा आशय, ते अमलात आणताना आवश्यक असलेली साधनसामग्री या सर्व बाबींची तजवीज नीट केली नाही तर शिक्षणप्रसार समाजाला उपकारक ठरत नाही. अपुऱ्या तयारीने केलेल्या अशा सांख्यिक प्रसाराने शिक्षणाचा दर्जा खाली घसरतो हे एकदा लक्षात घेतले म्हणणे केवळ प्रसाराच्या प्रक्रियेला दोषी न धरता अपूर्ण व अयोग्य शैक्षणिक घटकांची चिकित्सा करणे सोपे जाते. हे घटक पुढीलप्रमाणे आढळतात :अयोग्यच अशास्त्रीय पद्धतीने रचलेले शिक्षणक्रम, साहित्यसाधने व सामर्थ्यवान शिक्षकांची कमतरता, पालकांचे शिक्षणविषयक कोते दृष्टिकोन शिक्षणक्रमाला राष्ट्रीय विकासाकडे वळविण्यासाठी आवश्यक असलेल्या प्रयत्नांचा अभाव, राष्ट्रीय विकासाच्या स्वरूपाची व सामाजिक परिवर्तनाच्या गतीची जाणीव नसलेली सुस्त शासनपद्धती, पारंपरिक आशयाने भरलेली आणि ज्ञानाच्या सतत वाढणाऱ्या भांडाराकडे पाठ फिरवणारी पाठ्यपुस्तके, कर्मकांडाने व साचेबंदपणाने जडत्व पावलेले शिक्षकांचे प्रशिक्षण, अशास्त्रीय परीक्षापद्धती व अध्ययनाची टाळाटाळ करून परीक्षेतील यश संपादन करण्याकरिता अयोग्य सोपे मार्ग अवलंबिणारे विद्यार्थी. शिक्षणाच्या दर्जाचे संरक्षण व संगोपन करावयाचे असेल तर त्याच्या प्रसाराकरिता आजपावेतो जेवढी शक्ती खर्च पडली तेवढीच किंबहुना त्यापेक्षाही अधिक शक्ती अशा शैक्षणिक घटकांची गुणवत्ता वाढविण्यावर केंद्रित केली पाहिजे.

शिक्षणाच्या दर्जाचा अर्थ
शिक्षणाचा दर्जा ही एक स्वयंभू, निरपेक्ष अगर अबाधित प्रकारची कल्पना नाही हे प्रथम लक्षात घेणे आवश्यक आहे. स्थल-काल-प्रसंगाशी अनुरूपता, अनेकपदरी सामाजिक प्रक्रियेशी सापेक्षता, जीवनाला संयोजित व गतिमान ठेवण्याएवढी उपयुक्तता या तिन्ही लक्षणांचा विचार शिक्षणाच्या दर्जाची व्याख्या बांधीत असताना केला पाहिजे. याचे एक उदाहरण आपण घेऊ : वीस वर्षांपूर्वी ज्या दर्जाचे इंग्रजी भाषेवरचे प्रभुत्व अनेक भारतीयांनी मिळविले त्याची अपेक्षा आज प्रत्येक सुशिक्षित भारतीयाकडून करणे निरर्थक ठरेल. इंग्रजी वाङ्मयाचे सखोल रसग्रहण इंग्रजी संस्कृतीच्या इतिहासाचा व विकासाचा अभ्यास, इंग्रजीचे शब्दभांडार हस्तगत करून वक्तृत्व व साहित्यनिर्मिती यामध्ये इंग्रजी राज्यकर्त्यांपेक्षाही वरचढ होण्याची ईर्ष्या या गोष्टी नव्या भारतीय जीवनात अनुरूप अगर उपयुक्त ठरू शकत नाहीत. त्यामुळे वीस वर्षांपूर्वीचा अभ्यासक्रम तसाच ठेवावा, त्यावेळच्या अध्यापनपद्धती आता वापराव्यात, त्या प्रकारचेच इंग्रजीचे ज्ञान आताही सर्वांनी मिळवावे, असा आग्रह धरणे चुकीचे ठरते. त्या उलट, सद्य:स्थितीला अनुरूप असे आधुनिक इंग्रजी शिकणे व शिकविणे हे आजच्या इंग्रजी शिक्षणाला दर्जेदार राखण्यास आवश्यक आहे. ज्या विकसित आशियायी व युरोपीय राष्ट्रांनी इंग्रजीला आंतरराष्ट्रीय दळणवळणाच्या भाषेचे स्थान दिले आहे, त्यांच्या शिक्षणात समाविष्ट असलेला इंग्रजीचा अभ्यासक्रम व अध्यापनपद्धती थोड्याफार फरकाने स्वीकारून इंग्रजीच्या दर्जाचा नवा संकेत ठरविणे आज उचित होईल. म्हणून आजच्या शिक्षणाच्या कोणत्याही बाबतीतील दर्जाचे मूल्यमापन करताना गतकालातील अभ्यासक्रमाशी व मागील पीढीने मिळविलेल्या काही विषयांतील नैपुण्याशी त्याची तुलना न करता वर्तमान परिस्थितीमधली उद्दिष्टे त्याच्यातून गाठली जातात की नाही व समाजपरिवर्तनाशी सुसंवादी असे शैक्षणिक परिवर्तन त्यामुळे सातत्याने घडू शकेल की नाही, हे पाहिले पाहिजे. शिक्षणाच्या दर्जाची व्याख्या उद्दिष्टांच्या अनुरोधाने बदलत राहिली पाहिजे. त्याचप्रमाणे शिक्षणाची जागतिक परिस्थिती जमेला धरून, ज्ञानविज्ञानाच्या प्रगतीला आपल्या देशातील शिक्षणाचे साह्य कितीसे होते आहे, त्याचा स्पष्ट आढावा घेऊन प्रगत देशांतील अभ्यासक्रमांइतकेच आपलेही अभ्यासक्रम अद्ययावत व उपयुक्त आहेत की नाही हे पाहून त्यांचा तुलनात्मक दर्जा आंतरराष्ट्रीय भूमिकेवरून ठरविला गेला पाहिजे.

शिक्षणाचा दर्जा वाढविण्याच्या प्रयत्नांची दिशा
अनेक दृष्टीने विचार करता, आपल्या देशातील त्याचप्रमाणे महाराष्ट्रातीलही शिक्षणाचा दर्जा समाधानकारक झाला असल्याचे मान्य करणे प्राप्त आहे. शिक्षणाची गुणवत्ता सुधारण्याचे काही प्रभावी उपाय भारतीय शिक्षण महामंडळाने सुचविले आहेत, त्यांची प्रामाणिकपणे अंमलबजावणी झाल्यास सध्याची परिस्थिती निश्चित सुधारेल, असे वाटते. आपल्या एकंदर शैक्षणिक समस्या व उपलब्ध साधने यांचा साकल्याने विचार केल्यास, पुढील नमुन्याची उपाययोजना सध्याच्या परिस्थितीत शक्यतेच्या कोटीत बसण्याजोगी आहे : (१) शिक्षणाशी संबंधित असलेल्या सर्व व्यक्तींनी परिश्रमांची पराकाष्ठा करून मनुष्यबळाची व साधनांची उणीव भरून काढणे व त्याकरिता (अ) सर्व प्रकारच्या शिक्षणसंस्थांनी वर्षातून अधिक दिवस व दररोज अधिक तास काम करणे आणि (ब) संस्थेच्या इमारती व साहित्य यांचा उपयोग दिवसातून जास्तीतजास्त व्यक्तींच्या शिक्षणासाठी जास्तीतजास्त वेळ करून देणे. (२) प्राथमिक, माध्यमिक व महाविद्यालयीन स्तरांवरील शिक्षणक्रमात सुसूत्रता आणून शिक्षणाचा दर्जा सुधारण्याच्या कार्यात सर्व स्तरांवरील संस्थांचे सहकाराचे संबंध निर्माण करणे. (३) राज्यपातळीवरील शैक्षणिक नियोजनांमध्ये वास्तवता व गतिमानता येण्याकरिता शक्य तो प्रत्येक संस्थेच्या आणि कोणत्याही परिस्थितीत प्रत्येक गावाच्या, तालुक्याच्या व जिल्ह्याच्या शैक्षणिक विकासाची अल्प मुदतीची त्याचप्रमाणे दीर्घ मुदतीची विकासयोजना करण्यास साह्य व उत्तेजन देणे व त्या योजना राबविण्याकरिता क्रमप्रणाली आखून विकासाचे सातत्य व प्रद्धतशीर मूल्यमापन साधण्यासाठी शिक्षकांना व प्रशासकांना उद्युक्त करणे. (४) प्रत्येक स्तरावरील आणि प्रत्येक प्रकारच्या संस्था कार्यक्षम बनविण्यासाठी आवश्यक असलेल्या आर्थिक साह्याची तरतूद करणे व शैक्षणिक देखरेखीच्या व प्रशासनाच्या कार्यपद्धतीत योग्य ते फेरफार घडवून संस्थांचे कार्य सुलभ त्याचप्रमाणे दर्जेदार व्हावे, याची व्यवस्था करणे. (५) शिक्षकांचे व प्रशासकांचे प्रशिक्षण आधुनिक पद्धतीने करून त्यांची कार्यनिष्ठा, कार्यक्षमता व व्यावसायिक आत्मीयता वाढीला लावणे, (६) पालक व लोकनेते यांचे दृष्टिकोन व कार्यप्रवृत्ती यांचे साह्य शिक्षणाच्या दर्जाची वाढ होण्यासाठी लाभावे म्हणून योग्य प्रचार व प्रशिक्षण यांचे आयोजन करणे.

वर स्थूलमानाने निर्देशित केलेल्या उपाययोजनांचा तपशील पुष्कळच विचाराअंती व बारकाईने ठरवावा लागेल. शिक्षण ही जीवनव्यापी प्रक्रिया असल्याने ती इतकी गुंतागुंतीची आहे की, तिच्यातील प्रत्येक धागा काळजीने सोडविला पाहिजे आणि प्रत्येकाचा दुसऱ्या धाग्याशी समन्वय कसा व कोणत्या प्रमाणात करावयाचा तेही शक्य तितक्या स्पष्टतेने ठरविले पाहिजे. एवढे करूनही शैक्षणिक परिस्थिती एकदम पालटेल, असे नाही किंवा शिक्षणाच्या नियोजित विकासाची प्रत्येक पायरी चांगली घडविली जाईलच, असेही निश्चितपणे सांगता येणार नाही. जगातील सर्व राष्ट्रांचे जीवन आज इतके अस्वस्थ झालेले आहे की, त्याचा परिणाम शिक्षणाच्या नियोजनावर, व्यवस्थेवर आणि उपक्रमावर होऊन शिक्षणक्षेत्रातील वातावरणातही अनिश्चिता येणे अटळ आहे. परंतु या अनिश्चिततेला तोंड देण्याकरिताच, सर्व शक्ती व सांधने पणाला लावूनशिक्षणाच्या दर्जाची काळजी घेणे अत्यावश्यक झाले आहे.

इमारती, साहित्य व साधने यांची कमतरता आपल्याला आणखी अनेक वर्षे सोसावी लागणार आहे. परंतु जवळपासची महाविद्यालये, माध्यमिक शाळा व प्राथमिक शाळा, तंत्रज्ञान विद्यालये यांनी एकमेकांशी विचारविनिमय करून इमारती व साहित्य यांचा एकमेकांनी उपयोग करून दिला तर शिक्षणाची गुणवत्ता व सामुदायिक कार्याची सवय या दोन्हींची लवकर वाढ होईल.
सुमारे ५ ते १० मैलांच्या परिसरातील सर्व पातळीवरच्या संस्थांनी एकत्र येऊन शिक्षणाचा दर्जा वाढविण्यासाठी सांधिक योजना करण्याचा व त्या सामुदायिक रीतीने राबविण्याचा निर्धार केला तर सध्या जी वेगळेपणाची भावना प्रत्येक स्तरावरच्या शिक्षकांत व विद्यार्थ्यांत आढळते ती लवकर नाहीशी होण्याला फार मोठे साह्य होणार आहे. शिक्षकांचे प्रशिक्षण झाल्यानंतर त्यांना सातत्याने पुन्हा प्रशिक्षण द्यावयाचे झाल्यास २० ते ३० शिक्षकांकरिता एक मार्गदर्शक अशी व्यवस्था करावी लागेल. आपल्या आर्थिक परिस्थितीमध्ये ती शक्यतेच्या कोटीत बसणार नाही. परंतु जवळपासच्या प्राथमिक शिक्षकांना माध्यमिक शिक्षकांनी मार्गदर्शन दिले व माध्यमिक शिक्षकांना असेच साह्य महाविद्यालयाच्या प्राध्यापकांनी दिले तर शिक्षणाची गुणवत्ता व शिक्षकांची कार्यनिष्ठा वाढण्यास फार मोठी चालना मिळेल. अशातल्या नियोजनबद्ध कार्याचे प्रयत्न त्या सर्वांचा आत्मविश्वासही झपाट्याने वाढीला लावतील. शिवाय, शिक्षणाच्या सर्व स्तरांवरील समस्यांचा त्यांच्याकडून जो संकलित विचार होईल, त्याचा उपयोग करून तालुका, जिल्हा व राज्य पातळीवरील शैक्षणिक नियोजनात अधिक वास्तवता आणता येईल. अभ्यासक्रम, परीक्षापद्धती, पाठ्यपुस्तके, साहित्यसाधने यांची नव्याने घडण करण्याकरिता जे प्रायोगिक कार्य यापुढे करावे लागणार आहे त्याकरितादेखील अशा काही स्थल-मर्यादित संस्थासमुच्चयांची’ निवड करून त्यांचे सांधिक साह्य मिळविणे सोपे जाईल.

या संकेतस्थळावर प्रकाशित केलेल्या माहितीचे (मजकूर, छायाचित्र ,बोधचिन्ह, चित्रफीत, ध्वनीफीत, इत्यादी) सर्व हक्क हे बालमोहन विद्यामंदिरकडे राखीव आहेत. संस्थेच्या पूर्वपरवानगीशिवाय कोणीही ही माहिती व्यावसायिक किंवा अन्य कोणत्याही कारणांसाठी वापरली आहे असं आढळलं तर त्या व्यक्तीवर, संस्थेवर किंवा समूहावर कायदेशीर कारवाई केली जाईल.

© २०२४ बालमोहन विद्यामंदीर. सर्व हक्क आरक्षित.