No. 14/1928
Secondary Training College,
Bombay – 1
14th October 1955.

Dear Shri. Rege,
I thank you for helping the Department of Extension Services of the College by reading a paper in the course for teachers teaching English in Std VIII according to the new syllabus. Your work is much appreciated by the Department.
We hope you will continue to take the same interest in the activities of the Department.
Shri M.S. Rege Yours Sincerely,
S. Panandikar

एस.टी.कॉलेजच्या Department of Extension Servicesतर्फे प्रिन्सिपॉल पाणंदीकरबाईंनी आम्हा प्रशिक्षणार्थी विद्यार्थ्यांसाठी दोन महत्त्वाचे उपक्रम द्वितीय सत्रात आयोजित केले होते. पहिला उपक्रम विद्यार्थ्यांसाठी The Indian Institute of Mental Health and Human Relations तर्फे साडेचार महिन्यांच्या कालावधीचा (१५ नोव्हेंबर १९५५ ते ३१ मार्च १९५६) Demonstration of Child Guidance Clinicचा कोर्स चर्नीरोडच्या बालभवनमध्ये आयोजित केला होता. तो कोर्स ऐच्छिक होता. त्या कोर्सला मी नियमित जात असे. इन्स्टिट्यूटचे डिरेक्टर निरनिराळ्या प्रकारची माहिती देत असत. या कोर्समध्ये व्याख्याने, चर्चासत्रे, केस कॉन्फरन्सेस, नैदानिक तंत्राचे निरीक्षण आणि मुलांच्या वर्तनासंबंधीची प्रक्रिया, व्यक्तिमत्त्व विकास, इत्यादी गोष्टींचा अंतर्भाव होता. कोर्सच्या अखेरीस हा कोर्स पूर्ण केल्याचे प्रमाणपत्रही आम्हा प्रशिक्षणार्थीना देण्यात आले. ह्या कोर्समुळे आम्हा विद्यार्थ्यांना बालमनाचे विविध पैलू तर समजलेच; त्याचबरोबर त्यांना कसे हाताळावे ह्याचे प्रत्यक्षिकही पाहता आले.

दुसरा एक उपक्रम कॉलेजने गिरगावच्या ‘राममोहन इंग्लिश स्कूल’मध्ये आयोजित केला होता. तो फक्त इंग्रजी अध्यापनपद्धती घेतलेल्या प्रशिक्षणार्थीसाठी होता. ब्रिटिश कौन्सिलतर्फे Dr Noonan हे स्वतः इंग्लिशचा पाठ घेण्यासाठी येणार होते. ते English Structure Methodचे प्रणेते असल्यामुळे त्यांचा नमुन्याचा पाठ पाहायला आम्ही उत्सुक होतो.
पाठाचा दिवस निश्चित झाला. त्या वेळी ज्या मुलांना इंग्लिश शिकवायला सुरुवात केलेली नाही अशी राममोहन इंग्लिश स्कूलमधील एका वर्गाची मुले एका वर्गखोलीत आणून बसवली होती. आम्ही इंग्लिश अध्यापनपद्धती घेतलेले प्रशिक्षणार्थी त्या मुलांच्या मागे बसलो होतो.

पुष्कळ वेळ झाला तरी Dr Noonan आले नाहीत. ते वर्गात येण्याची नाही वाट पाहत होतो. थोड्या वेळात एक व्यक्ती वर्गात आली. ती शिक्षकांसाठी जराहील्या प्लॅटफॉर्मवर चढली. त्या व्यक्तीचा अवतार पाहून आम्हाला हसूच आले, मुलेही त्या व्यक्तीकडे पाहू लागली. त्या व्यक्तीने हॅट घातली होती. तिला एक मोरपीस अडकवले होते. बुशशर्टच्या खिशात एक फूल सर्वांना दिसेल असे ठेवले होते. पॅण्टच्या एका खिशात रुमाल खिशातून बाहेर दिसेल असा ठेवला होता. पॅण्टच्या दुसऱ्या खिशात झाडाची एक छोटीशी फांदी बाहेरून दिसेल अशी ठेवलेली होती. त्यांनी गॉगल लावला होता. हातात काठी होती. अशा विचीत्र पेहेरावात आलेले Dr Noonan होते. ते आल्यावर मुलांनी उभे राहून टाळ्या वाजवत त्यांचे स्वागत केले. Dr Noonan इंग्रजीमधून आपल्याजवळच्या एकेक वस्तू मुलांना दाखवीत वस्तूंचा परिचय करून देत होते आणि त्या वेळी वाक्य बोलत होते. मुलेही त्यांच्याप्रमाणे इंग्रजी वाक्ये बोलत होती. त्यांची भाषा इंग्रजी होती व मुलांची भाषा मराठी होती. एकमेकांची भाषा एकमेकांना येत नव्हती, तरी मुले शिक्षक बोलतील त्याप्रमाणे बिनधास्तपणे वाक्ये बोलत होती. वाक्ये बोलताना मुले उत्सुकतेने आपल्या बाकावर चढूनही पाहत होती. काही मुले थोडी गडबड करत होती; पण ती, ऐकलेले वाक्य समजून बोलत होती. That is a flower. It is in your pocket. It is an handkerchief. It is a hat. It is on your head. It is your gogle, इत्यादी वाक्ये अस्खलितपणे बोलत होती. Dr Noonan मुलांमध्ये फिरून वाक्ये म्हणत शिकवत होते. मुले आनंदाने इंग्रजी बोलत होती. शेवटी त्यांनी Very Good, Thank you, असे म्हणत पाठ संपवला.

त्यानंतर सदर पाठासंबंधी आमची Dr Noonan बरोबर चर्चा झाली. आम्ही पाठासंबंधी काही प्रश्न विचारले, तर काहींनी ‘Structure Method’ ह्या इंग्रजी अध्यापनपद्धतीविषयी प्रश्न विचारले. त्यांनी आमच्या प्रश्नांना उत्तरे देऊन आमचे समाधान केले.

हा पाठ पाहिल्यावर माझ्या असे लक्षात आले, की Dr Noonan एका वेळी एकच structure शिकवायचे आणि ते मुलांना समजले व बोलता आले, की दुसरे structure शिकवायला घ्यायचे. हा इंग्रजी शिकवण्याचा approach आहे. इंग्रजी भाषा शिकवताना Direct Methodच त्यांनी वापरली होती. फक्त शिकवण्याचा approach बदलला. त्या approachला Structural approach म्हणता येईल.

अशा रीतीने Structural approachने Dr Noonan यांनी घेतलेला नमुन्याचा पाठ पाहण्याची संधी मिळाली. तो भाषा अध्यापनपद्धतीचा एक आगळावेगळा पाठ होता.

१९५५-५६ची सेकंडरी ट्रेनिंग कॉलेजची बॅच खरी भाग्यवान! हे वर्ष कॉलेजचे सुवर्णवर्ष होते. या वर्षी कॉलेजने विविध कार्यक्रम आयोजित केले होते. शिक्षणावर व्याख्याने, खेळांचे सामने, निबंध स्पर्धा हे उपक्रम तर होतेच; परंतु प्रा. वा. रा. गोखले ह्यांच्या मनात आले, की या महोत्सवानिमित्त विद्यार्थ्यांचे एक नाटक बसवावे.

त्यांनी एकदा आम्हा काही विद्यार्थ्यांना आपल्या खोलीत बोलावले व सांगितले, की आपण कॉलेजच्या सुवर्ण महोत्सवानिमित्त एक नाटक सादर करूया. त्यात मीही भाग घेणार आहे. आपण आचार्य प्र. के. अत्रे यांचे ‘कवडीचुंबक’ हे नाटक करूया. मी दिग्दर्शन करीन. मी आणि माझा मित्र वसंत नागपुरे, दोघांना सरांनी नाटकात काम करण्यासाठी निवडले होते. ते स्वतः पंपूशेट’ झाले होते. मला पोलीस इन्स्पेक्टरची भूमिका सरांनी दिली होती. आमच्या तालमींना जोरात सुरुवात झाली आणि शेवटी नाटक सादर करण्याचा दिवस उजाडला. आमच्या गॅदरिंगमध्ये सर्वांना ह्या नाटकाचे कुतूहल होते. नाटक छान झाले. पाणंदीकरबाईंनी प्रा. गोखले व आम्ही सहभागी झालेले विद्यार्थी यांचे अभिनंदन केले.

मी दुसऱ्या टर्ममध्ये आमच्या कॉलेजची सहल औरंगाबादला प्रा. जी.एस. धार यांच्या सहकार्याने आयोजित केली होती. बालमोहनच्या सहली दरवर्षी औरंगाबादला जात असत. या सहलींच्या आयोजनात दादांना मी मदत करीत असे. त्या अनुभवाच्या जोरावर ही सहल मी यशस्वी केली. औरंगाबादहून आल्यानंतर ह्या सहलीची वार्ता प्रा. धार यांच्या कानावर गेली. त्यांनी मला बोलावून घेतले व सांगितले, “रेगे, तुमचं मी अभिनंदन करतो. सहल छान झाली असं प्राध्यापक श्रीमती फिगरेडो आणि प्रा. वकील यांच्याकडून समजलं. तुम्ही आता एक काम करा. ह्या सहलीचा एक रिपोर्ट मला लिहून द्या. आपल्या लायब्ररीत बसा. मला संध्याकाळपर्यंत तो रिपोर्ट पाहिजे.” सहलीचा रिपोर्ट मी त्याच दिवशी संध्याकाळपर्यंत लिहून धारसाहेबांकडे दिला.

वर्षाच्या शेवटी प्रत्येक विद्यार्थ्याला कोणताही एक प्रोजेक्ट तयार करून सादर करावा लागतो. मी ‘आंतरराष्ट्रीय वाररेषा’ या भूगोलाच्या महत्त्वाच्या भागावर एक प्रोजेक्ट केला होता. जगाचा नकाशा सपाट पृष्ठभागावर काढला व वर्तुळाकार प्लायवूडवर चिकटवला. प्लायवूडच्या कडेवरील पट्टीवर १ ते १२ व १२ ते १ असे आकडे लिहिले आणि दिवस व रात्र दाखवण्यासाठी पांढरा व काळा रंग वापरला. ह्या आकड्यांच्या पट्टीवर तारखा असलेली एक छोटी चौकोनी पारदर्शक डबी तयार केली व तिने ० रेखावृत्त ओलांडले, की तारीख बदलायची, अशा प्रकारची योजना केली. मुलांना जो भाग कठीण वाटतो तो ह्या शिक्षणसाहित्याने सोपा होता, त्यानंतर पाठ देताना ही वाररेषा महासागरातूनच का गेली आहे याचे विवेचन करून मुलांना अधिक विचार करण्यास लावता येईल.

या प्रोजेक्टची भूगोलाचे प्रा. वकील यांनी मनापासून प्रशंसा केली. मला खूप समाधान वाटले.
वर्षाच्या शेवटी पाणंदीकरबाईंनी चहापाण्यासाठी आम्हाला आपल्या बंगल्यावर बोलावले होते. आमची त्यांनी प्रत्येकाची विचारपूस केली आणि परीक्षेसाठी शुभेच्छा दिल्या. त्यानंतर आम्हा प्रशिक्षणार्थी शिक्षकांचा आपकांसमवेत कॉलेजच्या आवारात ग्रूप फोटो काढला.

कॉलेजच्या सुवर्णमहोत्सवाचा सांगतासमारंभ कॉलेजच्या मोठ्या हॉलमध्ये संपन्न झाला. सोहळ्याला अनेक शिक्षक व शिक्षणतज्ज्ञ आमंत्रित म्हणून आले. जागतिक कीर्तीचे शिक्षणतज्ज्ञ श्री. जे.पी. नाईक निमंत्रित पाहणे म्हणन आले होते, त्यांनी आपल्या भाषणात शिक्षण, शिक्षक व अध्यापनपद्धती यांविषयी आपले विचार मांडले आणि उद्याचे शिक्षण कसे असले पाहिजे यासंबंधीची दिशा दाखवली. त्यांच्या भाषणातला शिक्षक-प्रशिक्षणासंबंधीचा एक विचार मला मनापासून भावला. ते म्हणाले, की मुख्याध्यापकांसाठी कमीत कमी तीन महिन्यांचे प्रशिक्षण हवे. ते प्रशिक्षण घेतल्याशिवाय त्या व्यक्तीला मुख्याध्यापक’ म्हणून कायमची मान्यता देऊ नये. शैक्षणिक आणि प्रशासकीय बाबींचा या शिक्षणात अंतर्भाव झाला पाहिजे. ही कल्पना माझ्या हृदयात घर करून राहिली आणि यासंबंधी माझा विचार चालू झाला. अशा प्रकारचे प्रशिक्षण प्रायोगिक स्वरूपात का होईना, पण मी बालमोहनमध्ये सुरू केले. पण ते प्रशिक्षण बालमोहनमधील पर्यवेक्षक, उपमुख्याध्यापक आणि मुख्याध्यापक यांच्यासाठी मर्यादित होते. या प्रशिक्षणाचा शाळेला निश्चितच फायदा झाला.

माझ्या बी.टी.च्या वर्षात भावी शिक्षक’ म्हणून मी खूप शिकलो. अध्यापनाचे हा आणि मंत्र प्रत्यक्षात उपयोगात आणताना मी जो अनुभवसमृद्ध झालो त्याला तोड नाही. या वर्षात ‘गुणवत्तापूर्ण शिक्षक’ या माझ्या संकल्पनेला आकार मिळाला.
ह्या सर्व अनुभवाचा फायदा मला बी.टी.च्या वार्षिक परीक्षेत निश्चितच झाला. १९५६ साली चांगल्या मार्कानी हायर सेकंड क्लासमध्ये मी उत्तीर्ण झालो.