१०. हजेरीपत्रक, गुणपत्रक, प्रगतिपुस्तक, इत्यादींमधील नोंदी शिक्षकांनी स्वत: आपल्या हातानेच कराव्या.

११. खडू, डस्टर, नकाशा, ग्लोब, इत्यादी शिक्षणसाहित्य नेण्याआणण्याचे काम स्वत: शिक्षकांनी करावे. आवश्यक तेव्हा शिपायाची मदत घ्यावी.

१२. एखाद्या विद्यार्थ्याच्या प्रगतीकडे आणि वर्तणुकीकडे अधिक लक्ष देणे आवश्यक आहे, असे वाटल्यास त्याबाबतीत पर्यवेक्षक, मुख्याध्यापक आणि अधीक्षक यांच्याशी वेळोवेळी चर्चा करावी व त्यांच्या सल्ल्याने विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीतील अडथळा हळुवारपणे दूर करण्याची शक्य ती दक्षता घ्यावी.

१३. प्रत्येक तासाच्या आरंभी त्या तासाला लागणारे साहित्य मुलांनी काढून ठेवलेले असावे. एखाद्या शिक्षकाला काही कारणामुळे वर्गात जायला उशीर झाल्यास मुले पूर्वी झालेल्या पाठातील स्वाध्यायात गुंतलेली असतील अशी त्यांच्या अंगी सवय लावावी.

१४. मूल कोणत्याही वर्गातील असो, त्याची कृती, वर्तन शिस्तबाह्य आढळल्यास (शाळेत, शाळेच्या आवारात, वाटेत- कोणत्याही ठिकाणी) त्याला त्याच क्षणी दृष्टिक्षेपाने किंवा गोड शब्दांनी जाणीव देणे हे शाळेतील प्रत्येक शिक्षकाने आपले कर्तव्य समजावे. मुलाच्या चुकीची, दुर्वर्तनाची चर्चा शक्यतो टाळावी. विद्यार्थ्याकडून घडलेली एखादी चूक त्याच्या नजरेस आणून दिल्यानंतर शिक्षकाने विद्यार्थ्याची चूक विसरून जावी. त्याचा पुन: पुन: उच्चार अगर चर्चा करत राहू नये.

१५. अभ्यासक्रमाव्यतिरिक्त चित्रकला, हस्तकला, नाट्यकला, नृत्य, गायन, खेळ, प्रदर्शने, वक्तृत्व, पाठांतर, इत्यादींच्या स्पर्धांत आपल्या वर्गातील जास्तीत जास्त मुलांना भाग घेण्यास उत्तेजन द्यावे व त्यात विशेष प्रावीण्य मिळवण्यासाठी त्यांना आवश्यक ते मार्गदर्शन करावे, प्रोत्साहन द्यावे आणि त्यांचा आत्मविश्वास वाढवण्यास मदत करावी. (स्पर्धांमध्ये भाग घेतलेल्या मुलांच्या नोंदीची एक स्वतंत्र वही असावी.)

१६. आपल्या वर्गातील विद्यार्थ्यांच्या वाढदिवशी वर्गातील फळ्यावर त्याचे नाव लिहावे व वर्गासमोर त्याच्याबद्दल शुभेच्छा व्यक्त कराव्यात.

१७. शिक्षक पाठ देतो त्यावेळी तो काही काळ शिक्षक असतो व काही काळ तो विद्यार्थ्यांचा शिष्य होतो. या सर्व अवस्थांतून गेल्यावर अध्यापनाचे मूल्यमापन होण्याकरता, अध्यापनातील विषयाला धरून घेतलेल्या कसोट्यांमध्येच आपल्या अध्यापनाचे त्याला प्रतिबिंब दिसते. या परीक्षांतून विषयज्ञान, मूल्यमापन, बुद्धिमापन या साऱ्या गोष्टींनी शिक्षकाला व विद्यार्थ्याला आपापले दर्शन घडते आणि म्हणून या गोष्टींचा आस्थापूर्वक विचार करणे अत्यावश्यक आहे.

१८. विषयातील काही ठरावीक धडे, टप्पे, एखादे प्रकरण पुरे होत जाईल, तसतसे मुलांना स्वत:चे आत्मपरीक्षण करण्याकरता व झालेल्या भागाचे दृढीकरण होण्याकरता गृहपाठ म्हणून त्या त्या भागावर नियमित व्यवसाय दिले पाहिजेत. या व्यवसायांच्या साहाय्याने मूल, वर्गात जे सामुदायिकरीत्या शिकते, त्यावेळी राहिलेल्या काही अस्पष्ट कल्पना ते मूल या स्वाध्यायांयोगे स्वतंत्र बुद्धीने व स्वावलंबनाने साध्य करते.

१९. अभ्यासक्रमात शिक्षकाच्या दृष्टीने काही कमी असले तरी शिक्षक ही स्वत: फार मोठी शक्ती आहे. तो अभ्यासक्रमही आहे आणि तो पुस्तकही आहे. ही गोष्ट लक्षात ठेवून शिक्षकाने पुढे चालले पाहिजे. त्यासाठी-
१. अध्यापनाची पूर्वतयारी; २. पाठातील पायऱ्या व क्रम याची निश्चिती, ३. साहित्याचा अवश्य वापर; ४. विद्यार्थ्यांनी मिळवण्याच्या ज्ञानाची बिनचूक कल्पना; ५. मागील ज्ञानाची नवीन ज्ञानाशी जोड देण्यासाठी जरूर ते आवृत्ती प्रश्न; ६. अभ्यासपुस्तकाचा उपयोग करण्याची सवय; ७. उत्तम हस्तक्षरात नमुनेदार उत्तरे लिहिण्याची कला साध्य होण्यासाठी द्यावयाची दृष्टी; ८. दृढीकरणासाठी मुलांना
द्यावयाचे तोंडी व लेखी स्वाध्याय आणि ९. कसोट्यांचे आधुनिक तंत्र, या सर्व गोष्टी शिक्षकाच्या अंगवळणी पडल्या पाहिजेत.

२०. बारीकसारीक बाबतीत आपल्या मुलांचे गुन्हे वरिष्ठांपुढे सारखे नेत जाऊ नये. आपल्या व्यक्तिमत्त्वाने, सहृदयतेने अशा मुलांना अपराधाची जाणीव द्यावी.

२१. वर्गातील एखादा मुलगा विशेष आजारी असल्याचे कळल्यास त्याची जातीनिशी चौकशी करावी.

२२. नुकत्याच आजारातून उठलेल्या मुलाला शाळेतील कोणत्याही कामाने ताण पडू नये याकडे लक्ष ठेवावे. विशेषत: शारीरिक शिक्षणाच्या बाबतीत त्याला काही दिवस सवलत द्यावी. मुलींना काही वेळा शारीरिक शिक्षणाची सूट मिळणे आवश्यक असते. याबाबतीत विशेषतः स्त्री शिक्षकांनी त्यांच्याकडे आपुलकीने लक्ष घालावे.

२३. शिक्षकाने कोणत्याही कारणाने मुलांना कोणत्याही प्रकारची शारीरिक शिक्षा बिलकूल करू नये. तसेच कोणत्याही विद्यार्थ्याच्या मनाला लागेल असे बोलू नये. त्याची चूक अवश्य दाखवावी; पण त्याच्या स्वाभिमानाला बिलकूल धक्का न लागेल याबद्दल दक्ष असावे.

२४. शाळेच्या वाचनालयात शिक्षकांना व विद्यार्थ्यांना उपयुक्त विविध प्रकारची पुस्तके आहेत. शिक्षकांनी ग्रंथालयाचे खरेखरे दर्शन घेत जावे. स्वत:चे व्यक्तिमत्त्व विकसित करण्याकरता व मनाच्या विरंगुळ्याकरता शिक्षकाच्या पेशाला आवश्यक असा बहुश्रुतपणा येण्यासाठी पुस्तकांचे वाचन सातत्याने करावे.

२५. आजचा विद्यार्थी जगाच्या बदलत्या कालाप्रमाणे सर्व त-हेने ज्ञानाने पूर्वीपेक्षा सशक्त वाटेल. इतकेच नव्हे, तर हे काय?’ ‘ते काय?’ असे प्रश्न वडील माणसे, गुरू यांना विचारण्याइतका तो निर्भय बनत चालला आहे. या परिस्थितीचा फायदा घेऊनच सध्या शिक्षणाची वाटचाल चालू आहे, हे शिक्षकांनी लक्षात ठेवावे.

शिक्षणाचे जग व व्यवसायाचे जग यांमधील पूर्वी निर्माण झालेली दरी यापुढे दिसणार नाही. नवे वैज्ञानिक शोध व उत्पादानाचे आधुनिक तंत्रज्ञान यांच्या साहाय्याने एकदा का शिक्षणाने मूळ धरले, की शिक्षणातील विफलतेची भावना कायमची दूर होईल.

आपल्या शाळेने या सर्व गोष्टी विचारात घेऊनच बदलत्या अभ्यासक्रमात पूरकता साधली आहे.
शाळेत होणारे सांस्कृतिक कार्यक्रम, दिनविशेष, बालमेळावे व शालेय वातावरण यांद्वारे आधुनिक शैक्षणिक मूल्ये साधून अभ्यासक्रमास पूर्तता आणण्यास तुम्ही शिक्षक जे तळमळीने कार्य करत आहात त्यामुळेच खरे शिक्षण मुलांस मिळत आहे असा आत्मविश्वास बाळगण्यास हरकत नाही.

पर्यवेक्षक, उपमुख्याध्यापक, मुख्याध्यापक, अधीक्षक हेच निव्वळ शाळेचे चालक नसून ते शिक्षकांना सर्वस्वी मदत करणारे आहेत. शाळा शिक्षकच चालवतो. शिक्षक हा खरा अधिकारी आहे. म्हणून शिक्षकांनी आत्मविश्वासाने स्वत:चा अधिकार जाणून तो गाजवावा अशी प्रत्येक शिक्षकाला माझी विनंती आहे.