त्यानंतर जवळच असलेल्या दादर हिंदू जिमखान्याच्या क्रिकेटच्या पीचकडे माझे लक्ष वळले. प्रथम नेट पॅक्टिस लांबून अगर नेटच्या मागे उभा राहून पाहत असे. मी एकदा धीर करून जिमखान्याच्या सेक्रेटरींना विचारले, की मला जिमखान्याचा मेंबर व्हायचे आहे. ते म्हणाले, “अवश्य; पण तुमची टेस्ट घ्यावी लागेल.” मी ‘चालेल’ असे म्हणालो. दुसऱ्या दिवशी नेटमध्ये मला पंचवीस बॉल्स टाकले गेले. मला चांगले खेळता आले. नंतर बोलिंगचीही माझी टेस्ट झाली. त्यातही मला निवडले गेले. त्या सेक्रेटरीने माझी निवड झाल्याचे सांगितले. दुसऱ्या दिवसापासून संध्याकाळी मी नेट प्रॅक्टिसला सुरुवात केली.

हळूहळू जिमखान्याने मला प्रथम ‘बी’ टीममध्ये व नंतर ‘ए’ टीममध्ये मॅचसाठी घेतले. नेट पॅक्टिसमध्ये मी एम.एस.पाटील, अंकुश वैद्य, सुभाष गुप्ते, विजय मांजरेकर, चंदू कोरगावकर यांसारख्या उत्तमोत्तम खेळाडूंचे बॉल्स खेळलो आहे.

मला आठवते, एका मॅचमध्ये मला ओपनिंग बॉलर म्हणून गोलंदाजी करायला आमच्या कॅप्टनने सांगितले. मी उत्तम बोलिंग करायची या ईर्ष्येने बोलिंग टाकायला सुरुवात केली आणि आश्चर्य म्हणजे मी ३७ धावांत ७ विकेट्स घेतल्या. तो माझ्या आयुष्यातील अत्यंत आनंदाचा क्षण होता. त्या दिवसापासून क्रिकेटचा खेळाडू म्हणून माझे नाव शिवाजीपार्कमध्ये पसरले. माझ्याकडे बॅट नव्हती. चंदू कोरगावकरच्या हे लक्षात आले. त्याने दुसऱ्याच दिवशी त्याच्या मित्राकडून ‘नॉन् जर’ बॅट मला आणून दिली आणि सांगितले, की ह्या बॅटची किंमत ७० रुपये आहे मनातून मी हबकलो; परंतु ती बॅट घेऊन मी घरी आलो. दादा रात्री ८ वाजता जेव्हा घरी आले, तेव्हा त्यांना ती बॅट दाखविली व म्हटले, “दादा, मला ‘ए’ टीममधून क्रिकेट खेळायला घेतलं आहे. मी स्वतःच्या बॅटनं खेळावं म्हणून माझ्या मित्रा ने ही बॅट दिली आहे. ही बघा किती चांगली आहे ती.” थोडा वेळ दादा काहीच बोलले नाहीत. ते माझे म्हणणे शांतपणे ऐकत होते. ते म्हणाले, “एवढी महाग बॅट विकत घेण्याची आपली ऐपत नाही रे बापू.” मी हिरमुसला झालो. गला वाईट वाटले. मी काही बोललो नाही. त्यानंतर मी जेवलो व तसाच झोपी गेलो, दुसऱ्या दिवशी सकाळी शाळेत जाताना दादांनी मला संध्याकाळी ऑफिसमध्ये बोलाविले. मी घाबरतघाबरत त्यांच्या ऑफिसमध्ये गेलो. त्यांनी मला जवळ घेतले व ते म्हणाले, “तुला वाईट वाटलं का? तुझी इच्छा मी पुरी करायचं ठरवलं आहे.” दादांनी माझ्याकडे ७० रुपये पाकिटात घालून दिले आणि सांगितले, की हे बॅटचे पैसे तुझ्या मित्राकडे दे. माझ्या डोळ्यात पाणी आले, दादांनी माझ्यासाठी हे पैसे कसे आणले असतील? मी विचार करत होतो.तितक्यात ते म्हणाले, “बापू, तू नशीबवान आहेस. कालच मला गणिताच्या पुस्तकाचे पैसे आले आहेत. त्यातलेच पैसे तुला मी देत आहे.” मी दादांना बिलगलो आणि न बोलताच त्यांचे मनात आभार मानले. खरोखरच, दादांनी माझी हौस भागविण्यासाठी बॅटकरता पैसे देऊन जे मला उत्तेजन दिले होते, ते माझ्या हृदयात अजूनही आहे.

ते १९५० साल होते. नॅशनल स्काऊट ऑर्गनायझिंग कमिशनरच्या पदावर असलेले श्री. डी.पी. जोशी शाळेत दादांना भेटायला मधूनमधून येत असत. ते १ एप्रिलच्या सुमारास शाळेत आले आणि दादांना म्हणाले की, मी बदलापूरला शिक्षकांसाठी स्काऊट शिक्षणाचा आठ दिवसांचा कॅम्प ६ मे पासून घेतो आहे. मला वाटते त्या कॅम्पला बापूने यावे आणि शिक्षण घ्यावे. दादा लगेच तयार झाले, त्यांना स्काउटिंगच्या शिक्षणाचे फार आकर्षण होते. त्यांनी ही गोष्ट माझ्या कानावर घातली. माझ्याबरोबर शाळेतल्या दोन शिक्षिकांनाही दादा पाठवायला तयार झाले. श्रीमती इंदुताई मराठे आणि श्रीमती ताराबाई देसाई ह्या कॅम्पला बायला तयार झाल्या. मी त्यावेळी १९ वर्षांचा होतो. मलाही एका निराळ्या वातावरणात आठ दिवस जायला मिळणार म्हणून मी अगदी खूश होतो.

६ मे रोजी आम्ही तिथे रेल्वेने बदलापूरला गेलो. कॅम्पसाइट पायी जाण्याइतकी जवळ होती. स्काऊटचे शिक्षण घेण्यासाठी इतर शाळांतील सुमारे १५ जण आले होते. आम्हाला डी.पी.नी एकत्र केले आणि सांगितले, की तुम्हाला तंबूत राहायचे आहे. तंबू तुम्ही बांधायचे आहेत, प्रत्येक तंबूमध्ये चार व्यक्ती राहतील. इतके सांगून त्यांनी आम्हाला अर्धवर्तुळाकार उभे करून स्काउटचे निशाण फडकावले. स्काउटिंगचे गीत श्रीमती निर्मला ओझा व श्री. जेकब ह्यांनी सांगितले आणि आम्ही त्यांच्या पाठीमागून ते गीत म्हटले. झेंडावंदनाचा हा दररोजचा कार्यक्रम असल्यामुळे ते गीत माझे आपोआप पाठ झाले.

आम्ही, ह्या आठ दिवसांच्या कॅम्पमध्ये पुष्कळ नवीन गोष्टी शिकलो. डी.पी.सोबत आलेल्या मदतनीसांनी आम्हाला तंबू कसे उभारायचे, मोठ्या खिळ्यांनी दोरखंड ताणून घेऊन, खिळे जमिनीत हातोडीने कसे घालायचे, हे काम त्यांनी आमच्याकडून करवून घेतले. तसेच तंबूभोवती एक फूट रुंदीचा सलग एक लांबलचक खड्डाही आमच्याकडून खोदून घेतला.

त्यानंतर डी.पी.नी पुन्हा आम्हाला एकत्र बोलावले. कॅम्पचे नियम सांगितले. आम्ही काय शिकणार आहोत यासंबंधीही सांगितले. तसेच, कॅम्पसाइटच्या बाजूने जी नदी वाहते त्या नदीचे पाणी कळशीने आणायला सांगितले. तुम्ही प्रत्येकाने कामे वाटून घ्या म्हणत, शिटीचे प्रकारही त्यांनी सांगितले. त्यानंतर त्यांनी आम्हाला प्रथमोपचारासंबंधी माहिती देण्यास सुरुवात केली. बोलता बोलता डी.पी. धाडकन जमिनीवर पाठच्या पाठी एकदम पडले. आम्ही काहीजण लगेच त्यांच्याजवळ गेलो. तोच ते पटकन उडी मारून उभे राहिले आणि त्यांनी सांगितले, की असे जर कोणाला झाले तर काय करायचे हे मी तुम्हाला आता सांगणार आहे. आमच्यामध्ये हशा पिकला. डी.पी.नी गंभीरपणे प्रथमोपचार म्हणजे काय, कोणती औषधे त्या पेटीत असणे आवश्यक आहेत, बॅण्डेज कसे बांधायचे, इत्यादीचे प्रात्यक्षिक करून दाखवले.

खरोखरच, आम्ही काहीतरी नवीन शिकतो आहोत असे आम्हाला वाटले. सकाळी खाली उतरून नदीवर जायचे आणि पाणी आणायचे हा नित्यक्रम चालू झाला. या कालावधीत आम्ही आमचे जेवण आम्हीच बनवायचे असे सांगितले होते. आम्हाला दररोज तीन ते चार तास जेवण बनवण्यासाठी जात असत. आम्ही केलेल्या जेवणाची चव काही निराळीच असायची. हे स्वावलंबनाचे धडे आम्ही कॅम्पमध्ये घेतले.

डी.पी.नी आणखी एक गोष्ट सांगितली. या आठ दिवसांत दररोज सकाळी ९ ते ११ या वेळात प्रत्येकाने पोहायला जायचे आणि पोहायला शिकायचे. मी पूर्वी पाण्यात उतरलो नव्हतो. मला पाण्याची भीती वाटायची. पाण्यात खाली गेलो तर वर येईन का? पण नियमाप्रमाणे मी दररोज पोहायला जात असे. आम्हाला प्रत्येकाला पोहताना हात आणि पाय कसे मारायचे हे शिकवत शिकवत आम्हाला पोहायला शिकवले. डी.पी. स्वत: आपला वेळ देत असत. चार दिवसांनी मला तरंगण्यास यायला लागले. हळूहळू तरंगत पुढे जाता येऊ लागले. मला खूप आनंद झाला. ‘पोहण्याची कला’ ह्या स्काउट कॅम्पमुळेच शिकलो.
एक दिवस, रात्री ११ वाजता आपण आजुबाजूच्या परिसरात टेकडीवर जायचे आहे असा डी.पी.चा हुकूम आला. त्यांनी आम्हाला एकत्र बोलावून बॅटरी सोबत घेण्यास सांगितले. बरोबर लाठी घेण्यास विसरायचे नाही असेही बजावले. कमरेला चाकू आणि जाड दोरी लावून निघायचे आहे. मागाच्या खुणा लक्षात ठेवायच्या. त्याचा उपयोग टेकडी चढता-उतरताना, जंगलातून जाताना होईल असे त्यांनी सांगितले. आम्ही रात्रौ ११ वाजता लाँगमार्चला गटागटाने चालू लागलो. ती रात्र अमावास्येची असल्यामुळे एकदम काळोखी होती. आम्ही धडपडत जंगलातून टेकडी चढून जात होतो. एकमेकांना सांभाळत जात होतो. मी एका लहानशा खड्डयातही एकदा पडलो. दोनदा टेकडी उतरताना घसरलोदेखील. सकाळी ५ वाजता आम्ही परत कॅम्पवर आलो. जरा विश्रांती घेतली. चांगलेच दमलो होतो. आमच्या बरोबर डी.पी. आणि त्यांचे सहकारीही होते. नंतर आम्ही आमच्या तंबूकडे गेलो आणि पाहातो तो काय! आमच्या तंबूतल्या काही वस्तूंची चोरी झाली होती. आम्ही लगेच डी.पी.च्या तंबूकडे गेलो. त्यांनी सांगितले, की घाबरायचे काही कारण नाही. अशा वेळी आपण टेहळणी करत स्काउटच्या पद्धतीने २० पावले चालतं आणि २० पावले धावत वेगाने जायचे आहे. आम्ही सांगितले, की चोरांना आपण नक्की शोधून काढूया. डी.पी.नी आम्हाला विचारले, की चोर कोणत्या दिशेला गेले असतील? आम्ही विचार करीत सांगितले, की बहुधा बदलापूर स्टेशनच्या बाजूला गेले असावेत. असे म्हटल्यावर आम्ही गटागटाने चोरांचा पाठलाग सुरू केला. आम्ही स्टेशनवर गेलो तर आम्हाला कोणीही दिसले नाही. आम्ही निराश झालो; पण आशा सोडली नाही. आही पोलिस स्टेशनवर तक्रार नोंदविली व साइटवर परत आलो. डी.पी. म्हणाले चोर बहुधा रेल्वेने पसार झाले असतील. आपण सर्वांनी खूप प्रयत्न केले याचेच आपण समाधान मानूया. काही वस्तू गेल्या तर जाऊद्या. असा हा चोरांचा पाठलाग आमच्या चांगला लक्षात राहिला आहे.

शेवटच्या दिवशी डी.पी.नी आम्हाला कोर्स पूर्ण केल्याबद्दल स्काऊटचा बॅच व प्रमाणपत्र देऊन आमचे कौतुक केले. त्यानंतर आम्ही सर्व घरी परतलो.

हा आठ दिवसांचा अनुभव मला खूप काही शिकवून गेला हे मात्र निश्चित. त्यानंतर १९५७ साली माझी स्काऊटमास्टरचे ट्रेनिंग करून आल्यावर ‘बालमोहन स्काउटग्रूपचे’ स्काऊटमास्टर म्हणून माझी नियुक्ती झाली. त्यानंतर १९७१ साली असिस्टण्ट स्काऊटकमिशनर (मध्य मुंबई विभाग) म्हणून मला मान मिळाला. बालवीर शिक्षण ही माणूस घडविणारी संस्कारक्षम चळवळ आहे असे मला वाटते.

दादांनी १९५०च्या दरम्यान आपल्या खोलीत बोलावून मला सांगितले, की शाळेत २० हजार पुस्तकांचे ग्रंथालय आहे, ते मला तू व्यवस्थित लावून दे. मी कबूल केले. शाळेत नव्याने आलेले श्री. जगन्नाथ परब यांच्या मदतीने ग्रंथालय लावून दिले. ग्रंथालयातील सर्व पुस्तके प्रथम विभागवार, विषयवार व भाषावार निरनिराळी काढली. त्यांना क्रमांक दिले व ती पुस्तके जनरल रजिस्टरमध्ये नोंदवून, सबंध ग्रंथालयातील पुस्तके व्यवस्थित निरनिराळ्या कपाटांत लावली. ही पुस्तके लावताना मी मधूनमधून मला आवडतील ती पुस्तके वाचत असे. ललित पुस्तकांत मी खूप रमत असे. या ग्रंथालयात ग्रंथांच्या सानिध्यात मी जवळजवळ सहा महिने काढले. त्यामुळे ग्रंथालयात कोणती पुस्तके आहेत, आणखी कोणती नवीन पुस्तके हवी आहेत ते मला कळले. नवीन पुस्तकांची यादी आणि ग्रंथसूचीच्या मोठ्या वह्या दादांना मी दिल्या. त्या वेळी दादांनी माझी पाठ तर थोपटलीच; शिवाय त्यांनी मला काही दिवसांनी तीन ललित वाङमयाची पुस्तके,एक मराठी शब्दकोश आणि एक इंग्रजी शब्दकोश अशी पाच पुस्तके शाबासकी म्हणून दिली. मी ज्ञानसमृद्ध व अनुभवसमृद्ध होण्यास ग्रंथालयाची मला मदत झाली आहे.

तसेच ग्रंथपालाचे कार्य काय असले पाहिजे, त्यांनी विद्यार्थी व शिक्षक यांची मदत घेणे व त्यांना मदत करणे ह्या गोष्टीचे टिपणही मी तयार केले होते. ग्रंथपालाचे सर्वांशी वागणे असे असायला हवे, की विद्यार्थी आणि शिक्षक ग्रंथालयाकडे आपोआप आकर्षिले गेले पाहिजेत. त्यांना हवे ते पुस्तक लगेच देता आले की पुस्तक मागणारा समाधानी होतो आणि ग्रंथालयाकडे वारंवार जाण्याची संधी शोधत राहतो. तसेच पुस्तके कशी वापरावीत, त्यांचे महत्त्व, त्यांचा प्रत्यक्ष जीवनात उपयोग, इत्यादींसंबंधीचे सुविचार वाचनालयात लावण्याची कल्पना हळूहळू प्रत्यक्षात आली. आज सुमारे ७५ हजार पुस्तके ग्रंथालयात आहेत, याचा मला अभिमान वाटतो.

शाळेचे ग्रंथालय लावता लावता ग्रंथपाल आणि ग्रंथालय यांच्यासंबंधी सुचलेले विचार ‘ब्रिटिश कौन्सिल’च्या रौप्य महोत्सवाच्या निमित्ताने आयोजित केलेल्या परिसंवादात Norms of an Efficient School Library Service या विषयावर बोलताना १९६५ साली मला उपयोगी पडले आहेत.

ते १९५१ साल असावे. दादांना एक दिवस मी सहज विचारले, “दादा, रजेवर असलेल्या शिक्षकांच्या वर्गावर मी जाऊ का? मला आवडेल.” दादा हणाले, “तू पूर्वतयारी चांगली केली पाहिजेस.” मी म्हटले, “दादा, मी नुकतेच शाळेचं ग्रंथालय लावलं आहे. त्यामुळे मुलांना वाचून दाखवण्यासारखी कोणती पुस्तक आहेत ते मला माहीत आहे.” दादांनी वर्गावर जाण्याची परवानगी दिल्यामुळे जी खूश झालो.

मी ना.सी. फडके यांचे ‘लघुकथा- तंत्र आणि मंत्र’ हे पुस्तक घेतले. त्यातील गंगाधर गाडगीळांची ‘किडलेली माणसं’ ही लघुकथा मी निवडली आणि वर्गावर एक दिवस जाण्याचे धाडस केले. तो माझ्या शिक्षकी जीवनातील मुलांसमोर उभे राहण्याचा पहिला प्रसंग होता.